Ж Аупбаев - журналист, публицист

 Жоғарыдағы бұл екі  шағын үзінді Жанболаттың «Қазақстан»  баспасынан жарық көрген «Ашылмаған  аралдар» кітабынан алынып отыр. Алғашқысы – «Он екі жасында орден алған» очеркінен, ал екіншісі «Сарыарқаның «Сетон-Томпсоны» деректі әңгімесінен. Осынау екі туынды да көзі қарақты, ойы сергек талғампаз оқырманның есінде болса керек. Ұмытылуы мүмкін емес. Кімді болсын, бейжәй қалдырмай, елең еткізер тақырыптарынан-ақ ауызға алған бетте жаймашуақ көңілің бөлекше қанаттанып, керемет бір сезім күйіне бөленерің хақ.

 Кеңес дәуірінде оқулықтардан, газет-журналдардан суреті түспей, жанкешті еңбекқорлығымен дүйім  державаға үлгі болған қаршадай  қыз – бір күнде 102 килограмм мақта терген «кішкентай стахановшы» Мамлакат Нахангова өмірінен сыр шертетін очерктің кілтінен көп жайды аңғару қиын емес. Бірінші сөйлемнен-ақ аңыз-кейіпкердің түр-тұлғасынан, оның өнегелі ғұмыр белестерінен хабардар боласың. Екінші дүниеде қазіргі заманның қаһарманы – фермер Тілеуқабыл Есенбекұлы хақында әңгімелейді. Әрине, кешегі мал соңында салпаңдаған қарабайыр шаруа емес, азат елдің азат ойлы кәсіпкер-фермері, менеджер-инженері Қарағанды облысының шалғайдағы ауданында табыс көзін еселеп жүр. Қиян қыстауда құдды қаладағыдай күн кешуде.

 Қайран қалмасқа, таңдай  қақпасқа шараң жоқ. Өмірдің өзінен  ойып алған осындай кейіпкерлерді  қаламгер Жанболат Аупбаев шарқ  ұрып іздеумен келеді. Көкөрім  балауса кезінде «Ленжаста» басталған  іссапар байсал тартқан шағында да үзілген емес. «Егеменде» одан әрі жалғасуда. Оған айғақ – әлгінде назарларыңызға ұсынған штрих-үзінді. Зер салып үңілгенде ғана байқайтын жалғыз деректі қаперіңізге ескерте кеткенді жөн көрдім. Тілге тиек еткен екі дүниенің арасында бақандай жиырма үш жыл жатыр. Бірақ, көзге көрінбейтін құдіретті уақыттың демі сетінемей, әп-әдемі қалпында, сезімдерді шымырлатып, ғажайып әсерге шомылдырғандай. Бұл – қағылез қаламгер шеберлігі, бұл – қайратты қалам қуаты.

 Орайлы тұста «Ашылмаған  аралдардың» сүйегін құрайтын туындыларды бұтарлап талдамай, желе-жортып шолғанды дұрыс санадым. Белгілі спорт журналисі Несіп Жүнісбайұлының тұңғышы Толқынды аялап ұстап отырған әйгілі ғарышкер Алексей Леонов («Жер – ғарыш жағалауы»), атақты қолөнер шебері Дәркембай Шоқпарұлы («Үндестік заңы»), ғарышқа тұңғыш рет жол салған Юрий Гагаринге сабақ берген ақмолалық ұстаз Ж.Ысқақов («Гагаринді оқытқан Жақыпбек»), әлемнің 65 елінде болып, «Киносаяхаттар клубын» жүргізуші жүрекжұтқан тележурналист-саяхатшы, есімі «Гиннесстің рекордтар кітабына» жазылған Ю.А.Сенкевич («Дүлей мұхит. Қамыс қайық. Адамдар»), сирек мамандық иесі Тыныбек Танин («Каскадер»), ионосфераны зерттеуші физик-ғалым Данабек Бименов («Антарктидаға барған»), «Комсомолец» сүңгуір қайығының 1-ші рангалы капитаны Талғат Бөріқұлақов («Біз білмейтін бейне»), тағдыр тәлкегін белден кешкен жазушы Кәмел Жүнісов («Диссидент»), т.б. деп соза беруге болар еді. Өйтпедік.

 Жанболат-журналистің, Жанболат-жазушының  авторлық айдары аясында қаламынан  туған тамаша туындылардың ұзын-ырғасы үш-төрт томға жетерлік. Сүйікті тақырыбына құлай ынтыққан оның кейіпкерлері сан алуан мамандық өкілдері. Сондықтан да оларды қаламгер өзінше жіктеп, өзінше тізіп жеке-жеке кітаптардың алтын арқауына талғап-таңдап іріктеуі тегін болмаса керек. «Ұлылардың ұрпақтары», «Біртуарлар» аталатын кере қарыс кітаптардан бәрі-бәрін ұшыратасың. Шетінен – таныс, шетінен – мәшһүр. Бұдан бұрын жүздескен бейнелер. Әр кітапты парақтаған сайын бір-біріне ұқсамайтын іс-әрекетімен, мінез-құлқымен, бітім-болмысымен қарсы алатыны және күмәнсіз. Олар — антрополог, орнитолог, генерал, альпинист, диктор, ақын, жазушы, футболист, суретші, актер, инженер, атбегі, фотограф, мұнайшы, жұмысшы… Бұлардың легіне атақтары жер жарған ұлылардың ұрпақтарын қосыңыз… Тұтастай бір кейіпкерлер көрмесін, образдар галереясын тамашаларыңыз даусыз.

 Сөзбен өрнектелген, сөзбен  сомдалған, сөзбен қашалған қаһармандардың  тылсым сырына үңіліп, жұмбақ  ғұмырына саяхат шегесің, яғни, қаламгер  Әлиханұлының әлемін әр қырынан  қызықтайсың. Ғажабы сол, әркім өз іздегенін табады. Мен оған бек сенімдімін.

***

 …Журналистика жүйрігі  Жанболат қолтаңбасына тән дара  сипат оның сафари жолжазбалары  мен сыр-сұхбаттарынан да «менмұндалап»  тұрады. Қаламгердің өзіндік жазу  мәнер-машығын әр туындының лүпілінен  сезесің. Ең бастысы, сөз сапыруды жаны қаламайтын ол оқиғаны сағызша созбай, тақ-тұқ сөздермен жеткізуге ұмтылады. Қызықты танымдық деректерді молынан, әрі орнымен пайдалана отырып ежелгі қоңыр әуенінен жаңылмайды.

 Әрдайым ізденісте  жүретін публицист кейіпкеріне  қатысты көп жұрт біле бермейтін елең еткізер дәйектерді, беймәлім штрихтарды ұтымды қиюластырады. Әдетте, «сұхбаттар, интервьюлер, сапарнамалар оқылмайды, бірін-бірі шиырлап, қайталап жатады» деп безбенге салатынымыз бар. Жоқ! Олай айту – ұшқарылық. Тек бәрі де жазушының шеберлігіне, ұсталығына, қарымдылығына байланысты.

 Ендеше, Жанболаттың «Азияның  айдары», «Құбылаға қара», «Қаһан  еліндегі қазақтар», «Жер түбіндегі  ел», «Бір қиырдан… Бір қиыр!»  тәрізді сафари хикаяларын қайталап  оқыңыз. Өкінбейсіз. Ал заманымыздың ұлы ақыны Олжас Сүлейменовпен сұхбат-әңгімесі осы жанрдың бәсіресін асырып, бағын жандырып, көсегесін көгертудің озық үлгісіндей көрінеді. Төмендегі үзік-деталь сұхбаттың беташарынан алынып отыр. Ықыласыңызды еріксіз аударары даусыз. Кезінде назарыңыздан қалыс қалса, іздеп тауып алыңыз…

 «Ол өмірге келгенде  дүние дүбірлі оқиғаларға толы  еді. Қалай дейсіз ғой? Бұл кезде  алыстағы Абиссиния жері от-жалынға  оранып, Мадридте алапат шайқас  басталған болатын. Ұшқыш Валерий  Чкалов әлем тарихында тұңғыш  рет Солтүстік полюс арқылы Мәскеу – Портленд (АҚШ) аралығын қонбастан ұшып өтуге әзірленіп жатты. Ал, автономия атауынан арылған, сөйтіп, одақтас республикалар қатарына жаңа ғана қосылған Қазақстанның өнер шеберлері болса бұл уақытта Үлкен театрдағы өздерінің алғашқы онкүндігін сәтті өткізіп, елге табыспен оралған еді. Осымен бір мезетте… иә, осымен бір мезетте жазықсыз жазалау – репрессияның қара құйыны біздің республикамызға да үйіріліп кеп қалған болатын.

 – Кейін барша жұрт  «замана трагедиясы» деп атап  кеткен 37-ші жылғы нәубет басталғанда мен бір жасқа жаңа ғана толған сәби екенмін, – деді Олжас аға Медеу іргесіндегі үкінің ұясындай дача терезесінен қылаулай жауған қарға көз тастаған күйі ойлана тіл қатып. – Есейе келе білдім, оның ызғары біздің отбасымызды да қарып өтіпті. Олай дейтінім – туған әкем, әскери қызметкер Омар Сүлейменовтың сол зобалаңда халық жауы атанып, атылып кеткендігі. Анам Фатиманың айтуынша, ол кісі республикамыздағы тұңғыш құрылған қазақ атты әскер полкінің офицері болған. Еске түсірейік, Сталин 37-ші жылғы нәубетті ойластырғанда бұл бағыттағы «ұйымдастыру жұмысын» ең алдымен барлық жердегі ұлттық әскери бөлімдерді таратудан бастады емес пе? Сөйтіп, олардағы басшы командирлер құрамын атып-асып, лагерьлерге айдауға жібергені мәлім. Менің әкем, міне, осы кезеңнің құрбаны. Ол сол кезде ұсталып, хабарсыз кетті. Рас, кейін тарихшы Лев Николаевич Гумилев маған өзінің репрессия жылдарындағы көрген азабын сөз ете келіп, түрмеде Омар Сүлейменов деген адаммен жылға жуық уақыт бірге жатқанын, сөзіне, сырт келбетіндегі ұқсастықтарға қарағанда ол кісінің менің әкем екенін айтып сендіргені бар. Бұдан басқа ешқандай дерек жоқ.

 Ақын аға осы сөздерді  айтты да ауыр күрсінді. Күрсінетін  жөні бар. Неге десеңіз, әңгімеміз  жоғарыдағыдай көңілсіз, қиын жайтты  еске алудан басталып кетті емес пе? Оның үстіне бұл күні Алматының ауа райы да онша оңып тұрған жоқ болатын. Астана аспаны біртүрлі тұнжыраңқы, тұмандатқан күйде еді».

 …Шымыр штрих. Көп  жайдан сыр шертіп тұр. Артық-ауыс  ештеңе айта алмайсыз. Бір Алланың  алқауымен алапат сұрапылдан аман қалған үлкен ақынның тағдыры, ғұмыр белестері кімді болсын қызықтырары сөзсіз. Ал асылдың сынығы, тектінің тұяғы, есімі орбитаға шығып кеткен аңыз-адаммен емен-жарқын тілдесіп, әңгіме өрбіту үшін де қаламгерлік батылдық, биік өре керек-ау.

***

 – Жанболат фамилиясын  неге өзгертті?

 Қаламдас ағайындармен  кездескенде осы сауал үнемі  алдымнан шығып жүрді.

 Әрқайсысына жеке-жеке  қалай түсіндіресің. Реті келді. Айтайын. Оқиға былай болған еді.

 …Жылашар нөмірде (2001 ж.) Жанболаттың «Ашылмаған аралдар» аталатын төл айдарымен «Диссидент» очеркі шығып бара жатқан-ды. Ол өзінің материалына тұңғыш рет мынадай подпись қойған – Жанболат Әлиханұлы (Аупбаев). Әдеттегідей кешкісін мерекелік газеттің әзірленген ең соңғы беттерін жалбыратып апарып Бас редактордың заңғарадай бөлмесіндегі дөңгелек үлкен үстелге жайып тастап, редактораттың мүшелері шұқшиып қарай бастаған. «Егемен Қазақстанға» жаңадан басшы боп келген Сауытбек Абдрахманов әр бетке ықтияттап жанар жүгіртіп, келесі бетке үңілген күйі:

 – Жәке, ендігі жерде  подписіңізді осылай жазасыз  ба? Жақшадағы фамилия қашанға  дейін тұрмақ, – деді жымиып.

 – Бұдан былай аты-жөнімді  өстіп жазбақшымын, Сәке. Жаңа төлқұжат  алдым. Атамның аруағы риза шығар  маған. Ендігі жерде дүниелеріме  өз әкемнің атын қоямын. Наурызға дейін оқырманның көзі үйренсін, сосын жақшадағы фамилияны алып тастаймын ғой.

 Жанболаттың мына сөзінен  кейін ештеңеге зер сала қоймаған  редактораттың өзге мүшелері  де жақшадағы фамилияға тесіле  түскен еді. Қаламдас достың өмірбаянына  қатысты осынау беймәлім жайт біраз сырдың ұшығын жеткізгендей. Ашылмаған аралдардай көрінер сұрапыл оқиғаның сызын сездіреді. Зерде қоңырауын қағып жіберсең, 28 бен 37-ші жылғы зобалаң құрсауына түсіп, тағдыр тәлкегін кешкен әулеттің, Әлихан әкенің қилы-қилы өткелекті ғұмыр белестерінен әңгіме өрбітіп қоя беретіндей…

 Міне, содан бері де  бір мүшел айналыпты-ау!? Сөйтсе  де, оқырман қауым сүйікті қаламгерін  тек «Аупбаев» тұлғасында көргісі  келетін тәрізді.

***

 Қадірлі оқырман, белгілі  журналист жайындағы жазбамыздың жанрын эскиздер атауымыздың жөні бар. Жанболат та ет пен сүйектен жаратылған. Ол туралы көсіліп, ашылып, ағылып қалам тербеудің сәті мен мүмкіндігі әлі алда.

 Біз бүгін қырық  жылдан бері қоян-қолтық, тонның  ішкі бауындай қатар келе жатқан  әріптес хақындағы әңгіменің кейбір нобайларын ғана назарларыңызға ұсындық. Оның қарапайым адами қасиеттері, үлкен ұжым мүшелерімен өзара қарым-қатынасы, шығармашылық ізденіс-жетістіктерімен бірге, күнделікті газет жасаудағы ешкімге ұқсамайтын жетекшілік, тізгін ұстар басшылық қарым-қабілеттері, іс-әрекеттері, жеке ой-пікірлері төңірегіндегі сөз бөлек.

***

 …Кейіпкеріміз жөніндегі  деректерді түйіп-түйіп жеткізсек. Ол – Баубек Бұлқышев атындағы  журналистік сыйлықтың лауреаты. Ол – Қазақстан Жазушылар одағының  халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының иегері. Ол – Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері.

Жанат ЕЛШІБЕК,

 жазушы, халықаралық «Алаш»  сыйлығының лауреаты.

Астана

Жанболат Аупбаевтың «Ашылмаған аралдар» кітабындағы суретші Қайырбай Зәкіровпен сұхбаты.

Шабыт траекториясы

    Эрмитаждағы живопись  шығармаларынан алған әдемі әсерін  қағаз бетіне түсіре қоймақшы  болған А. И. Герцен үйіне келген  соң бірден столға отырады. Бірақ  қанша еңбектенсе де ойы шашырап, өзі жазған сөйлемдерге өзі  еш қанағаттанбайды. Ақыры орнынан  тұрып кетіп: « Ж-о-қ. Суретті сөзбен айтып жеткізу қиын екен. Оны тек... көзбен ғана көріп түсіну керек шығар, сірә»,-депті.

    Дәл осындай  жағдай қызылордалық қылқалам  шебері Қайырбай Зәкіровті ң  облыс орталығында өткен көрмесінде  біздің басымызда да болғаны бар. Олай дейтініміз, зал қабырғаларындағы «Графика», «Өлең», «Живопись» деген ортақ тақырыпқа бағындырылған 60-қа жуық өнер туындыларының қай-қайсысы да алғашында көрермендерге бірден сыр аша қоймайды. Себебі, бұларда адам түсінігіне жеңіл сұлу пейзаж, әсем панорама немесе пластикалық өнер сәні – түрлі-түсті бояулар позасы онша көп емес. Керісінше, мұнда Евклид  теориясына тән меңзеу сызықтары мен кубизм ағымындағы шар, конус, куб секілді геометриялық  денелердің өз тіршілігімізге бейімделген күрделі формалары басым. Бұған астрономиялық- географиялық әлем – жер мен ғарыш кеңістігін, біздіңше айтқанда, ұлы дала және Тәңірі көктің бөлшек-бөлшек силуеттерінен бастау алған жұмбақ  детальдарды қосыңыз...Міне, сондықтан да натуралдық көшірме немесе акедемиялық шарттылық шеңберіне сия бермейтін бұл шығармаларды түсіну үшін қай-қайсымызға да өзгеше бір сезім толқынысын бастан кешіру керек сияқты.

Дұрыс түсініңіздер, құрметті оқырман, біз бұл жерде барлық жаңалықты тек Қайырбайға ғана теліп, жақсылық атаулыны бір соның  басына үйіп-төгейік деп отырған жоқпыз. Мәселе – басқада. Ол оның күрмеуі көп күрделі жанр- графиканың бояуға тапшы, детальға бай қыр-сырын қалай игеріп, бұл саладағы бүгінгідей тамаша жетістікке қалай қол жеткізді деген сауалға жауап іздеуге тырысу.

Осыны ойлағанда сонау алпысыншы жылдардағы  «хрущевтік жылымық» кезінде елді өз туындыларындағы тосын шешім, тың үрдісімен елең еткізген Салихиддин Айтбаев, Мақым Қисамединов сынды суретшілер еске түседі. Олардың жаңашылдығы неде еді? Жұртшылық жақсы білетін болар, өнер үшін түрі –ұлттық, мазмұны – социалистік, бағыты – интернационалистік ұранын ұстанған кеңестік идеология ол кездері Батыстағы кубизм, конструктивизм және сюрреализм сияқты ағымдарға шошына қарайтын. Айтар ойын астарлап, тұспалдап жеткізеді демесе, Пабло Пикассо, Ренато Гуттузо сияқты саңлақ суретшілер жүріп өткен  бұл жолдан үркетіндей, оны құбыжық көретіндей ештеңе жоқ еді.  Қайта ол ағымдар қылқалам иелерін әлемдік өркениеттің озық үлгілері деңгейінде ойлауға үндейтін. Батыс сурет өнеріндегі осы мектепті біздегі тоталитарлық жүйе « буржуазиялық кертартпа бағыт» деп қанша мансұқтағанымен мәскеулік қылқалам шебері Э. Неизвестный, алматылық графиктер С. Айтбаев пен М. Қисамединов ол айыптауларға мойынсұнған жоқ. Олар аталмыш ағымдардан қажетті деген синтездік ньюанстарды бойларына үнсіз сіңіре отырып, өз шығармаларына сыздықтата енгізу арқылы жаңа үрдіске жол ашты. Біздің кейіпкеріміз Қайырбек Зәкіров – сол тұлғалардың шәкірті әрі лайықты ізбасары. Ол міне, 25 жыл бойы аталмыш дәстүрді нағыз творчество өкіліне тән интуициямен байыта дамытып, табандылықпен жалғастырып келеді.

Осындай сабақтастықтан бастау алған  жанкешті еңбектің нәтижесінде ол ширек ғасырға жуық уақыттың ішінде ойлы, жұмбақ көрініске толы 100-ден астам картиналар сериясын өмірге әкелді. Бұлардың ішінде , әсіресе, «Арал туралы триптих», «Базар жырау» кітабына иллюстрация» , «Түс көру», « Ежелгі Жент қаласы туралы фрагменттер», «Шыңғыс Айтматов шығармаларын оқығанда», «Балалық шаққа саяхат», «Дала. Тұлпар. Кеңістік» туындыларының орны бөлек. Аталмыш шығармаларды зер салып көрген кім-кім де болмасын оған әсте бейжай қарап, бейтарап қалмасы анық. Олар сол сәтте сан түрлі сезім толқынысын бастан кешіріп, сан қилы ой сілеміне берілері сөзсіз. Осы орайда көп көрерменнің бірі ретінде біз де сондай өз көңіл-күй әсерлерімізден туған пайымдауларымызды ортаға салуды жөн көріп отырмыз.

Қайырбайдың шоқтығы биік дүниелерінің бірі, көп суретттен тұратын « Базар жырау» кітабына иллюстрация» сериясы. Біріншіден ол – графикалық туынды. Өнердің бұл саласы жүрген жерде бояу түрлерінің шектеулі болатыны белгілі. Демек, графикамен иллюстрация жасау өмірдің мың сан құбылған таңғажайып әлемін тек екі түрдің – ақ пен қараның шарпысуына көгендеу деген сөз. «Базар жырау» сериясындағы детальдарға суретші осы тәсілмен келіп, бояу тапшылығын ешкімге сездіртпейтін жоғары шеберлік арқылы алып шыққан.