XX ғасырдың басындағы қазақ ру-тайпаларының құрылымы

         Әрине, содан болар көптеген  монография авторлары қазақ ру  –тайпалардың құрылымымен орналасу  мәселеріне келгенде  көбісі бұрынғы  нақты құрылымы  жазылып кеткен  бір деретерге  сүйенген.

        Тарихи  әдебиеттер мен мәліметтерге  сүйенсек қазақ ру – тайпаларының  құрылымы мен орналасуына байланысты  деректер мен зерттеулер  XVI  ғасырдан бастау алған, орыс  тарихшылармен этнографардың қазақ  халқына деген  қызығушылығы  пайда бола бастағанан  деректер  жиналаған[ 1 ].

 Бірақ та біраз уақыт  өте келе қазақ халқына байланысты  және оның орналасу територияларымен  көші-қону маршрутары белгіленген  карталар болған емес, тек қазақ  ордаларының орналасуы белгіленген  карта -  « Книги большому  чертежу» Ремезова , Бухгольца  , Бековича- Черкаского , Унковского авторлар  бірлестігімен жасалған  болатын.[ 2 ]  Алғаш 1737 жылы  Орта жүзбен  Кіші жүздердің көші- қону маршруттар  картасы  И.К. Кирилов кезінде  жасалған. 1768 жылы қазақ ру –  тайпаларының Кіші және Орта  жүздерінің  орналасылуы туралы  ІІ академиялық экспедициясы  (бірігіп жұмыс жасағандар-П.С.Паллас, И.Г.Георги, Н.П.Рычков пен т.б ) деректер келтірген. Негізі карталар  мен рулардың орналасуы мен  құрылысы жөніндегі еңбектердің  дерек көздері жеткіліксіз болды.  Қызықтыда  нақты орта жүздің  орналасуышекарасы мен  құрылымы  жөнінде И.Г.Андревтың жұмысы  болды. 

        Ұлы  жүздің орналасуы  ұзақ уақыт  бойы зертеушілердің көздерінен  тыс қалып отырды.

        Қазақ  тайпаларының орналасу сұрақтарына  байланысты үлес қосқан А.Н.  Левшинның еңбегі зор. Дегенмен  Ұлы жүз туралы тарихы деректер  толық жинақталған жоқ. 

        Қазақ  халқының тарихын терең зертеу 1845 жылыдан Ресейде Орыс географиялық  қоғамдық ортаның пайда болғанынан  бастау алады. Яғни негіз қазақ  халқының  этнографиясы , тарихы, Үш  жүз ру-тайпаларының орналасуы  нақты , Бөкей Ордасының тарихи  туралы монографияалық зерттеулер  XIX ғасырдың ортасынан жинақтала бастады.Осыған байланысты Я.В.Ханыков , М.И.Иванин және Ш.Ш.Уалихановтың жұмыстары жазылған. Көбінесе нақты фактыларды жазылған Ш.Ш.Уалихановтың еңбектерінде,  тек Ұлы жүздің құрылымы ғана емес сонымен қатар орналасуын толық және  нақты көрсетіп жазған.

        Сонымен  қатар , Ұлы жүз ,Орта жүз  , Кіші жүз туралы бағалы монаграфиялардың  авторларын  айта  кететін болсақ  -  М.И.Винюков, Н.А.Абрамов , Н.Я.Коншин ,В.П.Никитин , Г.С.Загражский ,Н.Александров,  И.Ф.Бларамберг , М.Н.Галкин , М.Мейер  және т.б.Бұл  деректер мен  тарихи шығармалар жеке дара  бағалы болып саналады, өкінішке  орай  Ұлы жүзбен басқада жүздердің  орналасу територияларын емес ,олардың  ішіндегі бөлек ру–тайпалардың  орналасу жайлы ғана келтірілген.  Бұл сұрақтарға байланысты үзік-үзік  жауаптардың архиф құжаттарынан  алуға болады.

        Қазақ  халқының орналасу тарихына байланысты  айрықша бағлы деректердің бірі  ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ  ғасырдың басында Ф.А,Щербин, П.А.  Скреплев , және П.П.Румянцевтың басқарумен  болған экпедициясының нәтижесінде  Қазақстанның шаруашылық және  жер игеруіне байланысты статистикалық  қызықты деректер жинақталды.Осыған  орай «деректер» жинағында рулардың  шежіресімен, схемалар мен орналасу  карталар жинағы жабдықталған. Бірақта  бұл деректердегі  карталар мен  схемаларды аса сақтықпен және  сараптамадан өткізу арқылы қолдану  қажет.

        Қазақ  ру-тайпаларының орналасуы мен  құрылымы жайлы зерттеулер Қазан  төңкерісінен кейіннен де жалғасты.Осы  сұраққа байланысты ең алғашқы  жарияланған А.Ашмарин және Н.Лагутов  зертеулері  қазақ ру-тайпалардың  тарихы мен құрымы сонымен  қатар көші – қону жолдары  келтірілген . А.Ашмаринның жұмысында   Кіші жүздің Шекті руының  шуашылығы  мен көшу бағыттары келтірілген.

        Ал  Н.Лагутовтың еңбегі Семей облысында  өмір сүрген Орта жүз руларына  байланысты болды. Бұл жерде  тағы Е.Шмидтің 1922 жылы Шымкент  уезінің  оңтүстік - батысына барғаннан  кейінгі  нәтижесінде жазылған  мақаланы келтіруге болады. Мақалада  уездің оңтүстік – батысындағы  рулардың  орналасуы жайлы ,таңбалары  мен ұрандары қысқаша келтірілген.  Мағлұматар халық арасынан сұраныс  арқылы жасалғандықтан нақты  дерек ретінде қабылдауға болмайды.

        Қорта  айтканда ХХ ғасырдың басында  жиналған ру-тайпаларға байланысты  деректер мен мәліметтер. Бірінші  бөлімде  айтқанай Жетісу териториясында  ұлы жүздің көп тайпалары мекендеген.

        Көп  уақыт бойы Абылай ханның ұрпақтарының  арасындағы ұрыс керіс. Қоқан  ақсүйектерінің қысымдары Ресей  құрамына өз еркімен қосылуға  мәжбүрледі.

        1819  жылы Қаратал бойына көшіп  – қонып жүрген Сүйк  ханның  « қоластындағы 55 462 қазақ жандарымен Ресейдің құрамына өз еріктерімен қосылды».

        Қазақ  хандарының көмек сұрауымен Ресейдің  қол астына кіргеннен бастап  отарлауды күшейту үшін Қазақстан  територияларына әскери пунктар  салынған болатын сонымен қатар  Жетісу териториясыда шетте қалып   қойған жоқ.

        1847 жылы  Қапалда әскери пост салынып  кейін бекініс болып қалыптасқа  болатын.1848 жылы Үлкен Орданың  приставы тағайындалды.Осы уақыттан  бастап Қапал Жетісудің орталығы  санала бастады.Сондықтан да, Қапал  бекінісінен Іленің солтүстігіне  патша  әскерінің толығымен  қосылу мақсатында  әскери жорықтар  басталды.

        1854 жылы  Алматы ауданында Верный бекінісі  салынды, кейін облыс орталығы  болып құралған болатын.

        1860 жылы  Тоқмақ пен Пішпек бекінісіндегі   қоқан әскерінпатша әскері талқандап,  кейін патша әскерлері бос  қалдырғаннан кейін Қоқан хандары  тағы басып алынып. Тек 1862 жылы  Пішпек, 1864 жылы Тоқмақ патша әскерімен  екінші рет алынды.

        1867 жылы  Шымкент Аулие-Ата алынғанан кейін  Іленің батысына қосылды. Осы жылы « Дала басқару жөніндегі Уақытша Ережеге сай» Түркістан генерал - губернаторына кіретін Сырдария мен Жетісу обылыстары құрылған.    

        1868 жылы  Жетісу облысына Нарын өлкесі  де кіргізілді.  Облысқа Верный,  Капал , Лепсі , Жаркент , Пішпек , Прежевальск уездері болып бөлінді.

        Жетісу облысы 1882 жылға дейін Түркістан генерал-губернаторлығының құрамында болып, сол жылы Ақмола, Семей облыстарымен бірге жаңадан ұйымдасқан Дала генерал-губернаторлығының құрамына кірді.

        1897 ж.  қайтадан Түркістан генерал-губернаторлығына  енді. Жетісу облысы 1917 жылға дейін  1891 жылғы “Дала ережесі” бойынша басқарылды.

Ол байтақ қазақ сахарасында  ғасырлар бойы қалыптасқан көшпелі  шаруашылықтың жер ыңғайына қарай  орналасуына байланысты экономикалық мұқтаждықтан туған. Әр тайпалық одақ қыс қонысын, жаз жайлауын көшпелі  тіршіліктің ерекшелігіне қарай  құрған.

 

 

2.1 XX ғасырдың басындағы қазақ ру- тайпаларының Қапал уезіндегі орналасуы.

        Іленің оң жақ жағалауын алып Балқаш өзенінің батысынан Жоңғар Алатауының оңтүстік , оңтүстік –шығысында.  Лепсі уезінің  солтүстік –шығыс ешекарасына жақын орналасқан.

        Мәліметтер  бойынша « 1897 жылы Ресей империясның  бірінші бір тұтас халық санағы»  бойынша Капал уезінде 127 774 -  қазақ , 2639 –татар , 11 512 – орыс украин жандары болды.

        1910- 1911 жылы П. Румянцев берген  басқа мәліметтер бойынша қазақтардың  саны-175 999 адам, үлесі-85,7%;орыстар мен украиндер - 21 946, үлесі -11,9%; басқа ұлтты адамдар саны -4453, үлесі- 2,4% тұрғын өмір сүрген деген деректер келтіреді.  

        Басқада  мәліметтер осы  деректерде  уездің тұрғындары жайлы ұқсас  сандарды келтіреді, яғни қазақтардың  уездегі улесі көп екені жайлы.

        Қапал  уезінің географиялық орналасуын  екіге бөлуге болады. Солтүстік-  батыс жағы Балқаш өзені аңғарын  негізінен жазықтық құмды алқаптан  тұрады. Оңтүстік –шығыс териториясын  тау бөктері мен Жоңғар Алатауларының  таулары,  оңтүстік –батыста Малайсары  таулары алып жатыр.

        Мал  шаруашылығы уездегі қазақ тұрғындарының  негізгі шаруашылық еді. Яғни  негізі жер шаруашылығы, оның  ішінде суармалы жер шауашылығы  маңызды болды. Қапал уезінде  жер  шарушылығымен -81,5% қазақ  айналысқан.

        Жер  қыртыстары мен климаттың әртүрлігінің  әсері тұрғындардың шаруашылығы  мен жерді қолдану формасындада  көрініс тапқан. Тұрғындадың көпшілігі  жердің қолайсыздығынан кедейшілікте  өмір сүрді. 

        Сондықтан  олардың көбісі жер шаруашылығымен  айналысты. Уездегі үйлер бір  жыл бойы бір жерден қозғалмай  тұрды. Ал Іле , Каратал , Ақсу  жағалауында өмір сүргендер суармалы  жер шаруашылығы мен айналысты.Табиғи  жыртылған уездегі жерлер  суармалы  жер шаруашылығымен айналысты,  яғни суармалы шаруашылыққа қажеті  жаңа мен ескі су қамалдарын   (арық ,  канал,шығыр) салынды. Сол  үшін коликтифтік жұмыс күші  қажет болды.Сондықтан тұрғындар  бас қосып каналдар салды, сол  арқылы өздеріне қажетті су  корларын алды.

        Көшпелі  қазақ қоғамы  қыста-қыстауда , жазда-жайлауда , көктемде-көктеуде, күзде-күзеуде  мекен еткен көшіп қону маршруттары  болды.

        Cол  сиақты Капал уезінің тұрғындарының  шаруашылығыда орналасу територияларына  байланысты дәстүрлі шаруашылықты  жалғастырған.

        Күзеу  мен көктеу, қыстау мен жайлауда  одан кайтадан жыл сайын қайталанып  отырған. Ал көші-қону мерзімінде  өздерінің қыстауы мен жайлауна  күзеттерін қалдырып отырған.

      

        Жазда  Қапал уезінің  ру-тайпаларының  көпшілігі Жоңғар Алатау мен  Малайсары жоталарында араласып  отырған. Басқада қауымдардың  көпшілігі осы таулардың жотасында  жазда жайлауға мекен еткен.  Бірақ бұл қыста Іле, Қаратал  ағысында қыстауда болған қауымдар  жерген өздерінің  ірі қара  малдарымен  Жоңғар Алатау мен  Малайсары жоталарына әкелген.

        Балқаш  өзенінің төменгі ағысы қыста  қыстауға мал шаруашылығына қолайлы  және маңызды жер болған. Мал  шаруашылығымен айналасатын қауымның  жатысы қыста қыстақт қалып  отырықшылықпен айналысқан.

        Қапал  уезінің қазақ тұрғындарының  көпшілігі Ұлы жүздің , жалайыр  балғалы , байшегір , сыпатай , қалпе  , ақбиім , мырза , қарашап , арықтыным  , күшік,  андас , орақты , сиыршы  рунан болатын.

        Жалайыр  тайпасының он екісінің  қашылы  рунан басқасы ғана Қапал уезінде  мекендеген. Басқада Ұлы жүздің  тайпаларынан қаңлы тайпасы ( барлық үш руда) мекен еткен.

        Сонымен  бірге Ұлы жүздің ру –тайпаларымен  қатар уезде  Орта жүздері  және қатар руы білестіктер  қатарына жатпайтын төре (сұлтандардың  ұрпақтары)  мен төленгіттер руы  мекен етті.

        Жалайыр  тайпасының Қапал уезінде мекен  еткен тұрғындарының көбісі балғалы  руынан болған.

        Балғалы  руының қыстағы тұрағы Іле  өзенінің төменгі ағысынан басталатын. Құмбасы , Қуланбасы , Жуантөбе , Ақдала , Қарақөл , Аққаптал , Үшқызылжар  мен Жіңішке. Кейбір ру қауымдары  Балқаш өзенінің жазықтығынан  бастап Арқарлы мен Малайсары  тауларына дейін жеткен. Көктем  мен  күз  мезгілінде қауымдардың  бір бөлігі қыстауға Іле өзеніне  жақын  

орналасқан Малайсары (Жаманқұдық , Тасқұдық пен т.б) тауларының бөктерінде өткізген  болатын.

        Жаз  мезгілінде балғалы руның бір  бөлігі  Жоңғар Алатауына ( Күрекей  тоғайында) , ал кейбір бөлігі  Іле аңғарына қыстауға жақын  жердегі жайлауға шыққан.

        Бұл   қауымдарға  егістікке  байланысты  Іледен   шығарылған  каналдар (Қазамбай, Үшқызылжар тоғайлары  және т.б)  маңызды рөл атқарды.

        Байшегір руының  негізгі қыста мекендейтін маңызды үш нүктесі болған. Негізі  рудың көп бөлігі Аққаптал тоғайында балғалы румен қыстаған. Байшегір руының келесі бөлігі Іленің төменгі ағысында( оң жақ жағалауында) , Қараөзек , Көкөзек , Құрлі тоғаларында мен т.б қыстаған.

        Қорта  келгенде көші - қонып жүрген  рулардын негізгі қыстау  марштуттары  Іле өзенің төменгі ағысы мен  Балқаштың құмды жерлері болғанын  білуге болды.

        Байшегір  руының  көктем мен күздік егістіктерінен  алысқа кетпеген негізі Балықты  , Сарынокай , Қазыбек , Қоскөл  тоғайларында мекендеген.Іленің  төменгі ағысында қыстаған қауымдар  жазда Балқаш шығанағына  көші-қонған.

        Бұл  қауымдар егістіке байланысты  қыстау територияларында орналасқан  Іледен шығарылған каналдардың  жандарында .

        Іленің  жағалауында байшегір руы сияқты сыпатай руыда қыстайтын үш нүктесі болған.Оның біреуі Ішкеуілмес , Мұқыр , Лабасы тауларымен Бүлекші , Дүнгене , Алтуайт тоғайларымен , тағыбасқасы Алтын - Емел тауымен , Қызылбұлақ , Ашыбұлақ тоғайында , үшіншісі – олардың солтүстігінде Жертоған , Қарағайлы , Үшөзек (құмда) мекендеген.

        Осы  қауымның күздік көктемдік егістіктері  Қаражыра ,Тосқан , Биже , Сасық тоғайларында  орналасқан . Қалған қауым өздерінің  малдарын қыстақтардың жанында  жайған.