Шпаргалки по "Истории Беларуси"

З'яўленне  казацкіх загонаў Нябабы, Галавацкага, Крывашапкі, Мікуліцкага, Гаркушы, Сакалоўскага і іншых палкоўнікаў, сярод якіх было нямала беларусаў (з ліку палкоўнікаў  Хмяльніцкага многія таксама мелі беларускае паходжанне, напрыклад Бутрым, Грамыка, Крычэўскі, Ждановіч, Нячай, Хведаровіч), выклікала масавае далучэнне  да іх бяднейшага сялянства і мяшчанства. Ужо летам 1648 г. на поўдні і ўсходзе  Беларусі пачалася шырокая ўзброеная  барацьба казацка-сялянскіх аддзелаў супраць шляхты, купцоў, магнатаў і  каталіцкага духавенства. Узброіўшыся, сяляне-паўстанцы грамілі галоўным чынам маёнткі сваіх паноў, рабавалі двары, знішчалі падатковыя дакументы  і рэестры. Да восені 1648 г. жыхары Гомеля, Мазыра, Лоева, Рэчыцы і Турава "ўсе  паказачыліся і пакляліся адзін  другому стаяць да апошняга". Казакі авалодалі таксама Чачэрскам, Брагінам, Бабруйскам, Чэрыкавам, Пінскам і  іншымі гарадамі. Перапужаная шляхта ўцякала ў глыб краіны. Хоць колькасна  аснову ўзброеных фарміраванняў  паўстанцаў складалі мясцовыя прыгонныя  сяляне і бяднейшыя мяшчане, стрыжнёвай і арганізацыйнай сілай у занятых  раёнах заставаліся ўкраінскія казакі. Паколькі сацыяльныя вярхі грамадства былі ўжо фактычна апалячаныя, антыфеадальны  рух набыў тут, як і на Украіне, выразную антыпольскую накіраванасць.

3 боку дзяржавы  доўгі час не праводзілася  ніякіх ваенных акцый супраць  паўстанцаў. Састарэлы Ян Кішка,  вялікі гетман, разгубіўся і нават  не сабраў войска. Да восені 1648 г. у руках паўстанцаў апынуліся  амаль усе галоўныя гарады  паўднёва-ўсходняй Беларусі. У шэрагу  выпадкаў сялянам з казакамі  ўдалося нават разбіць шляхецкія  фарміраванні (напрыклад, у Кобрыне  — войска стольніка В.Гасеўскага, пад Мазыром — жаўнераў пісара Валовіча, а каля Чэрыкава — аддзел Лукамскага). Казацка-сялянскі полк Сакалоўскага паспрабаваў здабыць горад Слуцк — буйнейшую на той час фартэцыю Вялікага Княства, аднак пасля бясплённай аблогі адышоў ад яго. Дарэмнай была спроба казакоў захапіць другую важную фартэцыю ўсходняй Беларусі — Стары Быхаў.

Толькі ўвосень 1648 г. на барацьбу з паўстанцамі ўрад накіраваў некалькі фарміраванняў  шляхты і наёмных жаўнераў. Хоць у сутычках каля Рэчыцы і Рагачова казакі і сяляне разбілі іх, прымусіўшы адступіць, у кастрычніку таго ж  года значныя сілы шляхецкага войска, якімі кіраваў стражнік Мірскі, пасля  ўпартай барацьбы авалодалі Пінскам. Затым шляхецкае войска авалодала  Чэрыкавам, а ў студзені 1649 г., калі на поўдні Беларусі з 10-тысячным войскам  з'явіўся палявы гетман Януш Радзівіл, пачалася буйная кампанія па ўдушэнні паўстання.

Гетман рушыў  уздоўж Беларускага Палесся, ад Бярэсця  на Тураў, Мазыр і далей. Хутка  захапіўшы Тураў, Мазыр, Бабруйск, Рэчыцу і бязлітасна расправіўшыся з  абаронцамі, ён за зіму 1649 г. ліквідаваў усе асноўныя асяродкі хваляванняў. За час перамір'я паміж Багданам Хмяльніцкім і Янам Казімірам  войска Януша Радзівіла цалкам узяло  пад свой кантроль землі ўздоўж Прыпяці  і Дняпра, чым адрэзала Беларусь ад украінскіх казакаў.

Аднак вясной 1649 г., пасля таго як ад гетмана Хмяльніцкага прыйшоў 3-тысячны казацкі загон  палкоўніка Іллі Галоты, вызваленчы рух  на поўдні Беларусі ўзнавіўся. Дзякуючы далучэнню мясцовага сялянства  сілы Галоты неўзабаве павялічыліся да 30 тыс. чалавек. У чэрвені Януш Радзівіл пачаў аперацыю супраць  казацкасялянскіх фарміраванняў і  неўзабаве разграміў полк Галоты ў бітве каля Прыпяці. Тады Хмяльніцкі прыслаў на Беларусь яшчэ 6 тыс. казакоў  на чале з Гаркушам і Пабадайлам, да якіх пазней быў накіраваны і  загон палкоўніка Міхаіла Крычэўскага. Для ўкраінскага гетмана, які  ўзнаўляў ваенныя акцыі супраць  кароннага войска, важна было затрымаць  сілы Вялікага Княства ў Беларусі, не дапусціць іх супольных дзеянняў з палякамі.

Разам з мясцовым сялянствам, якое прыстала да казакоў, сілы палкоўніка М.Крычэўскага дасягалі прыкладна 30 тыс. Каб не даць ім злучыцца з фарміраваннямі Пабадайлы, што  стаялі ўмацаваным лагерам каля Лоева, паміж Дняпром і Сожам, Януш Радзівіл атакаваў непрыяцеля і ў жорсткай бітве 21 чэрвеня 1649 г. разграміў моцнае злучэнне Крычэўскага. Хутка быў  знішчаны і лагер Пабадайлы, сілы якога здолелі вырвацда з акружэння. Пасля гэтага харугвы палявога гетмана  ліквідавалі асяродкі паўстанцкага руху ў Пасожжы і некаторых  іншых раёнах Беларусі. Вядома, што  ў 1649 г. разам з рэгулярным войскам  Януша Радзівіла супраць паўстанцаў вяло барацьбу і фарміраванне беларускіх мяшчан і шляхты.

Апошнім значным  подыхам казацка-сялянскай вайны  стала ажыўленне хваляванняў  у тым жа рзгіёне ў 1650 і летам 1651 гг., але яно зноў было хутка  падаўлена Янушам Радзівілам. Летам 1651 г. Б.Хмяльніцкі накіраваў пад  Гомель полк Забелы, а да Крычава  — полк Шохава, што ажывіла выступленні  мясцовай беднаты. Аднак ні Гомель, ні Крычаў казакі не захапілі. У ліпені 1651 г. гетман рушыў на Украіну. Злучэнне Марціна Нябабы (15 тыс), высланае Хмяльніцкім  з мэтай затрымаць Радзівіла  ў Беларусі, было цалкам разгромлена  каля лоеўскіх перапраў. Неўзабаве  Радзівіл пераможна ўвайшоў у  Кіеў.

Паражэнне Б.Хмяльніцкага ад польскай арміі пад Берасцечкам  карэнным чынам змяніла сітуацыю. Паводле Белацаркоўскага мірнага  дагавора ад 18 верасня 1651 г. казацкія загоны больш не маглі знаходзіцца на тэрыторыі Беларусі і адводзіліся  на Украіну.Так былі канчаткова ліквідаваны  народныя хваляванні ў беларускім краі.

У выніку ваенных  дзеянняў вялізныя абшары паўднёва-ўсходняй Беларусі былі спустошаны і выпалены. Асабліва пацярпелі Мазырскі, Пінскі, Рэчыцкі паветы, а таксама Берасцейшчына. Шляхта Старадубскага павета пакінула свае маёнткі і больш не вярнулася. Улічваючы цяжкі эканамічны стан гэтых зямель, сойм Рэчы Паспалітай у 1649 г. зменшыў падаткі або зусім вызваліў ад іх шэраг паўднёвых паветаў Беларусі.

Антыфеадальная  па сваёй сутнасці казацка-сялянская  вайна 1648 — 1651 гг. у Беларусі з'яўлялася складовай часткай вялікай вызваленчай  вайны на Украіне. Але тут яна  не мела такой непарыўнасці і цэльнасці, як на ўкраінскіх землях, а была працэсам перманентным, серыяй лакальных паўстанняў. Не было ў Беларусі і мясцовага  казацтва — арганізаванай ваеннай  сілы, якая б выступала ў ролі галоўнага суб'екта ўзброенай барацьбы. Адсутнасць адзінага кіраўніцтва і  сталага арганізацыйнага цэнтра ў рэгіёне, ахопленым хваляваннямі, не дазваляе разглядаць яе як самастойную  з'яву беларускай гісторыі. Аднак  па сваіх маштабах гзта была несумненна самая масавая ў гісторыі Беларусі адкрытая ўзброеная барацьба ніжэйшых слаёў народа супраць феадальнага  прыгнёту.

22.Беларусь  у час вайны Расіі з Рэччу  Паспалітай (1654-1667 гг.). Вынікі вайны  для Беларусі.

Калі на пачатку  паўстання Багдана Хмяльніцкага цар Аляксей Міхайлавіч не падтрымліваў украінскіх казакаў, дык пасля бітвы  пад Батогам 1652 г., у якой апошнія  разграмілі каронную армію, яго адносіны да падзей на Украіне рэзка змяніліся. Казацкая вайна зацягвалася і  знясільвала ПоЛьшчу, а гэта стварала зручную для Масквы сітуацыю, каб  нанесці вырашальны ўдар па Рэчы Паспалітай.

3 сакавіка 1653 г. Маскоўскае царства актыўна  рыхтавалася да вайны: закупала  зброю, наймала афіцэраў, вяло  дыпламатычную прапаганду. Пасля  Пераяслаўскай рады 1654 г., якая прыняла  рашэнне аб далучэнні Украіны  да Маскоўскага царства, вайна  з Рэччу Паспалітай стала непазбежнай.

У маі 1654 г. тры  вялікія групоўкі маскоўскай арміі  з Вялікіх Лукаў, Масквы і Бранска  рушылі на Беларусь. У дапамогу ім з  поўдня спяшалася 20 тыс. украінскіх казакаў  на чале з наказным гетманам Іванам Залатарэнкам, перададзеных Багданам Хмяльніцкім пад вярхоўнае камандаванне цара. У фарміраваннях, якія ўварваліся на тэрыторыю Беларусі, налічвалася  каля 100 тыс. чалавек.

Вялікае Княства  Літоўскае было не падрыхтавана да вайны, бо не чакала яе. Памежныя гарады і замкі на Дзвіне і Дняпры былі не падпраўлены, іх залогі не павялічаны. Да лета 1654 г. яшчэ нават не быў прызначаны галоўнакамандуючы. Усё войска, сабранае вялікім гетманам Янушам Радзівілам для абароны края, не перавышала 10 — 12 тыс, ды і сярод іх палову складалі малабаяздольныя павятовыя харугвы  і паспалітае рушэнне.

Каб нейтралізаваць ці хоць схіліць на свой бок праваслаўньгх  жыхароў Беларусі, у краіну засылаліся царскія граматы з заклікам да праваслаўных выступаць разам з  царскім войскам супраць "проклятых  ляхов". У некаторых месцах гэтая  прапаганда дасягнула пэўнага поспеху  і жыхары сустрэлі маскоўскіх ратнікаў лаяльна, але такое здаралася  толькі ў самым пачатку вайны.

Выступіўшы  насустрач галоўнай маскоўскай арміі  на ўсход Беларусі, вялікі гетман Януш Радзівіл у жніўні 1654 г. здолеў выйграць першую бітву, але ў другой быў  заціснуты каля Цяцерына' на Друці  і разгромлены перавышаючымі  сіламі непрыяцеля. Край застаўся фактычна безабаронны, і царскія ваяводы  займалі горад за горадам. За першы  год вайны яны авалодалі абшарамі па Дняпро на ўсходзе і па Дзвіну на поўначы Беларусі. Шэраг беларускіх гарадоў на самым пачатку вайны  капітуляваў (Магілёў, Крычаў, Невель, Чавусы, а пасля некалькіх тыдняў абароны здаўся і Полацк), іншыя  ж мужна адбіваліся. Асабліва ўпартай  была абарона Віцебска, якую болын  за тры месяцы трымала ў асноўным мяшчанства, Дуброўны, Гомеля, Смаленска, а Стары Быхаў на Дняпры так  і застаўся непакораны.

Цар загадваў сваім ваяводам бязлітасна караць тыя  гарады, якія не паддаюцца ім адразу, — у навучанне іншым. I калі ваявода А.Трубяцкі захапіў Мсціслаў штурмам, ён пабіў ці вывеў у палон амаль усіх, хто хаваўся ў замку, а горад знішчыў. Калі Дуброўна пачала абараняцца, а потым, не дачакаўшыся падмогі, капітулявала, усіх яе жыхароў забралі ў няволю, горад спалілі, нават валы зрылі.

Вясной 1655 г. пачаўся другі паход царскіх ваявод. Ужо 3 ліпеня маскоўскае войска і ўкраінскія казакі занялі Менск і рушылі на Вільню. 8 жніўня амаль безабаронная сталіца дзяржавы была захоплена, абрабавана і спалена. У Вільні Аляксей Міхайлавіч запланаваў паход на Варшаву, але ў Польшчу ўжо ўступілі шведы, а да адкрытай вайны са Швецыяй Маскоўскае царства яшчэ не было гатова.

Амаль уся  тэрыторыя Беларусі (за выключэннем  Палесся, раёнаў Берасцейшчыны і  Панямоння) ужо на другі год вайны  апынулася пад акупацыяй. У 1656 г. маскоўскі ўрад пайшоў на часовае  замірэнне з Польшчай дзеля супольнай  барацьбы супраць Швецыі, замацаванае  Віленскім дагаворам.

Занятыя царскім  войскам беларускія землі ператвараліся  ў правінцыі Маскоўскай дзяржавы, улада ў якіх перадавалася ваяводам. Каб выклікаць лаяльнасць мясцовага  насельніцтва, цар пакідаў гарадам  магдэбургскае права, раздаваў ахоўныя  граматы, якія мусілі аберагаць іх ад гвалту маскоўскіх ратнікаў (але на справе яны мала дапамагалі), усяляк падтрымліваў мясцовую шляхту. Новыя  ўлады імкнуліся ўмацаваць і  пашырыць у Беларусі толькі праваслаўную царкву, тады як уніяцтва апынулася  па-за законам, а каталіцкі культ  дазваляўся толькі ў прыватных дамах  шляхты і мяшчанства. "Жндам в  Беларусн не быть н жнтня ннкакого не нметн", "уннатам не быть", "костелам не быть, а петь в домех", — фармуляваў цар канфесійную  праграму свайго ўрада.

Жыхары акупіраваных раёнаў або на месцы пераводзіліся  ў праваслаўе, або перахрышчваліся  ў палоне, у Маскоўскім царстве. Аднак  нават прыналежнасць да праваслаўнай царквы не ўберагала насельніцтва ад марадзёрства і гвалту маскоўскіх заваёўнікаў. Тыя рабавалі, забіралі ў няволю ўсіх без разбору, нярэдка нішчылі  і праваслаўныя храмы. Да цара з першых месяцаў вайны пайшлі шматлікія  скаргі ад адзінавернага яму духавенства  Беларусі, але стрымаць гвалт, які  чыніла маскоўскае войска, было немагчыма.

Асобнай групай палонных былі рамеснікі, якіх вышуквалі  спецыяльна. Іх пераманьвалі высокім  заробкам або забіралі сілай. Калі горад  заваёўвалі штурмам, рамеснікаў вывозілі ў першую чаргу. Так на Валдаі апынуліся кафляры з Дуброўны, Мсціслава і Шклова, у Маскве — высокакваліфікаваныя кавалі, залатары, зборнікі, замочнікі і іншыя майстры з самых розных гарадоў Беларусі.

У выніку баявых дзеянняў і гаспадарання чужога войска акупіраваныя землі Беларусі былі ператвораны  ў пустэчу. Праехаўшы дарогамі Панямоння, каралеўскі сакратар Стэфан Мядэкша  яшчэ ў 1655 г. адзначыў у сваім дыярыўшы, што там "трупаў па дарогах поўна, вёскі, мястэчкі, сядзібы папаленыя, беднай хаткі цяжка пабачыць цэлай". Сведкі тых падзей пісалі пра цэлыя  паветы як пра "пустыя і выпаленыя". Нават праваслаўны епіскап полацкі  і віцебскі Каліст не вытрымаў і  выступіў са скаргай на дзеянні царскага войска.

Ад мноства  непахаваных трупаў людзей і жывёл  у краі пачалі шырыцца эпідэміі. Пошасць суправаджалася страшным голадам, выкліканым ваеннымі спусташэннямі. Паміраючы  з голаду, людзі елі сабак і  кошак, а месцамі даходзіла нават  да канібалізма. У Беларусі "не токмо  что мертвечнну н всякую нечнстоту, но н плотн человеческне едят", — дакладалі тады царскія ваяводы  Аляксею Міхайлавічу.

Усё гэта выклікала  шырокае народнае супраціўленне. Яшчэ ў 1654 г. на занятых беларускіх зямлях сталі ўтварацца сялянскія фарміраванні самаабароны. Партызанскі рух найболын актыўна разгортваўся на Смаленшчыне, у ваколіцах Мсціслава, Магілёва, Віцебска і Полацка. Некаторыя лясныя аддзелы ўяўлялі сабой значную  сілу і маглі весці актыўныя ваенныя  дзеянні.

Падаўшыся ў  лясы, беларускія сяляне рабілі засады на дарогах, нападалі на дробныя атрады маскоўскіх ратнікаў, бралі ў палон  ваявод і перадавалі іх Радзівілу. Іх зброяй былі галоўным чынам бердышы, косы, вілы, радзей стрэльбы. Хоць функцыі  камандзіраў звычайна выконвалі  шляхціцы, колькасна ў партызанскіх атрадах пераважалі мужыкі. Партызаны  Мсціслаўшчыны не толькі вялі барацьбу з маскоўскім войскам, але і нападалі на шляхту, што прысягнула цару, каралі тыя вёскі, якія перайшлі на бок Масквы.