История Беларуси

53

ГІСТОРЫЯ БЕЛАРУСІ. КАРОТКІ НАРЫС

1. Засяленне беларускіх зямель. Характарыстыка даіндаеўрапейскага
перыяду этнічнай гісторыі Беларусі

Храналагічна  супадае з каменным векам (40 тыс.г. да н.э. – 3 тыс. да н.э.). Самы працяглы перыяд этнічнай гісторыі. Чалавек упершыню з’явіўся на тэрыторыі Беларусі прыкладна 40 тыс. г. да н. э. Найбольш старажытныя стаянкі чалавека знойдзены каля в.Бердыж (каля р.Сож Гомельскай вобл.) і каля в.Юравічы (каля г.Мазыра). Спачатку была заселена толькі паўднёвая частка Беларусі. Паступова людзі рухаліся на поўнач. Поўнае засяленне  тэрыторыі Беларусі адбылося ў сярэднекаменным веку – мезаліце (7–5 тыс. г. да н. э.). Колькасць насельніцтва ў гэты час была невялікай – 4,5–6 тыс.чалавек.

У перыяд неаліту (4–3 тыс. г. да н. э.) насельніцтва Беларусі значна павялічылася. Асноўная частка насельніцтва пражывала на Палессі, у Панямонні і Пасожжы. У Падзвінні колькасць насельніцтва была невялікай. У гаспадарчай дзейнасці людзей адбыліся значныя змены: з’явіліся прадзенне і ткацтва, кераміка, удасканальваліся прылады працы,  узніклі творы мастацтва. Адбываецца так званая неалітычная рэвалюцыя – пераход да вытворчых форм гаспадаркі (земляробства і жывёлагадоўлі).

Вызначыць этнічную прыналежнасць старажытнага насельніцтва на тэрыторыі Беларусі ў палеаліце, мезаліце і на працягу большай часткі неаліту няма магчымасці. Мовы гэтага насельніцтва невядомы. Разам з тым даныя археалогіі і гістарычнага мовазнаўства, у прыватнасці гідраніміі (старажытных назваў рэк, азёр), даюць магчымасць вызначыць этнічную прыналежнасць некаторых груп мясцовага насельніцтва ў канцы каменнага веку. Прыкладна ў 3 тысячагоддзі да н.э. у паўночна-усходніх раёнах Беларусі з’явілася фіна-угорскае насельніцтва. На поўдні жылі невялікія групы індаеўрапейцаў. Іх масавае рассяленне на Беларусі паклала пачатак новаму індаеўрапейскаму перыяду этнічнай гісторыі.

2. Індаеўрапейскі перыяд этнічнай гісторыі Беларусі,
яго балцкі і славянскі этапы

              Індаеўрапейскі перыяд этнічнай гісторыі падзяляецца на 2 этапы:

1.      Балцкі этап (3–2 тыс. да н.э. – сярэдзіна 1 тыс. н.э.).

2.      Славянскі этап (сярэдзіна 1 тыс. н.э. – сенняшні час).

Хто такія індаеўрапейцы і адкуль яны з’явіліся?

Найбольш верагоднай канцэпцыяй прарадзімы індаеўрапейцаў з’яўляецца “пярэднеазіяцкая”  канцэпцыя.  Навукоўцы мяркуюць, што да пачатку свайго масавага рассялення індаеўрапейцы жылі на тэрыторыі Пярэдняй Азіі. Прыкладна 4–3 тыс. гадоў да н.э. пачынаецца іх міграцыя з прарадзімы па наступных прычынах:

1.      Хуткае развіццё жывёлагадоўлі і земляробства.

2.      Скарачэнне смертнасці, павелічэнне працягласці жыцця індаеўрапейцаў, што выклікала перанаселенасць тэрыторыі прарадзімы і неабходнасць асваення новых тэрыторый.

Міграцыя індаеўрапейцаў заняла некалькі тысяч год. У выніку змешвання з карэнным насельніцтвам іншых  тэрыторый індаеўрапейцы страцілі сваё першапачатковае адзінства і ўтварылі т.зв. “мазаіку народаў”. Сёння да індаеўрапейскай моўнай групы адносяцца народы, якія гавораць на славянскіх, германскіх, балцкіх, раманскіх, кельцкіх, індаіранскіх, грэчаскай, албанскай і армянскай мовах.

Што адбывалася на тэрыторыі Беларусі ў выніку рассялення індаеўрапейцаў?

У 3–2 тысячагоддзях да н.э. на тэрыторыі, якая ахоплівала басейны рэк Вісла, Нёман, Заходняя Дзвіна і Верхняе Падняпроўе індаеўрапейцы асімілявалі мясцовае неалітычнае насельніцтва і ў выніку ўтварыўся новы этнас – балты. З рассяленнем індаеўрапейцаў змяніўся не толькі этнічны склад насельніцтва, але  і змянілася эпаха. Каменны век саступіў месца бронзаваму.

Балты займаліся плужным земляробствам, выкарыстоўваючы больш эфектыўныя бронзавыя прылады працы. Гэта стварала ўмовы для накаплення багаццяў асобнымі сем’ямі. Асноўны тып  паселішча  балтаў – умацаваныя гарадзішчы.

Этнагенэз славян і рассяленне славян на тэрыторыі Беларусі. Рассяленне славян паклала пачатак новаму славянскаму этапу этнічнай гісторыі Беларусі.

Хто такія славяне і адкуль яны з’явіліся? Найбольш абгрунтаванай з’яўляецца канцэпцыя, якая размяшчае прорадзіму славян на тэрыторыі паміж рэкамі Эльба, Вісла і Нёман. У ІV–VІІ стст. адбываецца значнае пашырэнне славянскага арэала. Міграцыя славян з тэрыторыі прарадзімы была выклікана:

1.      Значным павелічэннем колькасці славянскага насельніцтва на тэрыторыі прарадзімы.

2.      Зараджэннем маёмаснай нароўнасці сярод славян, якія ўступілі ў перыяд разлажэння першабытнаабшчыннага ладу (перыяд ваеннай дэмакратыі), што садзейнічала росту ваяўнічасці.

3.      Націскам на славян з боку суседніх народаў (авараў, хазараў, германцаў).

З тэрыторыі прарадзімы славяне мігрыравалі ў 2 напрамках: на поўдзень і на ўсход. У выніку міграцыі славяне страцілі сваё першапачатковае адзінства і падзяліліся на 3 групы: заходніх, паўднёвых і ўсходніх.

Міграцыйны паток славян, які рушыў на ўсход, прывёў да засялення славянамі тэрыторый Паўночнай Украіны і Паўднёвай Беларусі. Паступова славяне прасоўваліся на поўнач Беларусі. У VІІІ–ІХ стст. пачынаецца масавае рассяленне славян. Большая частка балцкага насельніцтва была асімілявана, другая – адышла на паўночны захад, трэцяя – працягвала жыць на сваіх тэрыторыях побач са славянамі.

У выніку змешвання славян і балтаў узніклі новыя этнічныя супольнасці, якія ўпамінаюцца ў пісьмовых крыніцах.

Крывічы займалі поўнач Беларусі і суседнія раёны Падзвіння і Падняпроўя і былі найбольш шматлікім усходнеславянскім насельніцтвам. У іх этнічным абліччы пераважалі славянскія рысы.

Дрыгавічы займалі большую частку Паўднёвай і значную частку сярэдняй Беларусі. Іх мова была славянскай. Аднак у матэрыяльнай культуры зафіксаваны і некаторыя балцкія элементы.

Радзімічы займалі землі паміж Дняпром і Дзясной. Як крывічы і дрыгавічы яны ўтварыліся ў выніку славяна-балцкага сінтэзу.

3. Старажытнаруская дзяржава (Кіеўская Русь) – агульная феадальная дзяржава ўсходніх славян

Да сярэдзіны ІХ ст. на ўсёй тэрыторыі, заселенай ўсходнімі славянамі, пачалі фарміравацца раннефеадальныя княствы. У канцы ІХ ст. тут узнікла палітычнае ўтварэнне – Старажытнаруская дзяржава (Кіеўская Русь) з цэнтрам ў Кіеве. Землі крывічоў, дрыгавічоў, радзімічаў увайшлі ў склад Старажытнарускай дзяржавы. Кіеўская Русь з’яўлялася раннефеадальнай дзяржавай, на чале якой стаяў вялікі кіеўскі князь. У склад дзяржавы ўваходзілі асобныя землі на чале са сваімі князямі. Мясцовыя князі знаходзіліся ў васальнай залежнасці ад вялікага кіеўскага князя. Яны павінны былі з’яўляцца з дружынай па патрабаванні вялікага князя з мэтай  ажыццяўлення ваенных паходаў. Падуладнае мясцовым князям насельніцтва плаціла даніну вялікаму кіеўскаму князю. У той жа час мясцовыя князі карысталіся амаль неабмежаванай уладай у сваіх  княствах.

Кіеўская Русь з’яўлялася спецыфічнай раннефеадальнай дзяржавай. Яна не была адзіным, цэнтралізаваным, маналітна злітым дзяржаўным утварэннем. Кіеўская Русь сфарміравалася як федэрацыя феадальных княстваў, кожная з якіх захоўвала адносную самастойнасць і самабытнасць. У землях драўлян, вяцічаў, крывічоў і радзімічаў дзейнічалі мясцовыя княжацкія дынастыі. Кіеўскую Русь можна назваць феадальнай федэратыўнай дзяржавай-манархіяй з моцнай ваеннай арганізацыяй, што дазваляла абараняць яе ад спакусаў суседніх дзяржаў і набегаў з боку ваяўнічых вандроўнікаў, рабіць заваявальныя паходы ў суседнія багатыя краіны і трымаць пэўны час у падпарадкаванні мясцовых князёў і баяр, схільных да сепаратызму. Эканамічныя і этнічныя сувязі ў гэтай дзяржаве наўрад ці можна лічыць трывалымі.

4. Полацкае і Тураўскае княствы – першыя раннефеадальныя дзяржавы-манархіі на тэрыторыі Беларусі

На тэрыторыі Беларусі склалася 2 раннефеадальныя княствы – Полацкае і Тураўскае, якія ўваходзілі ў склад Старажытнарускай дзяржавы. Геаграфічнае становішча Полацкага княства стварала спрыяльныя ўмовы для развіцця эканомікі, перш за ўсё гандлю, а таксама абумовіла значэнне княства як аднаго з ваенных фарпостаў Русі. У Полацку існавала мясцовая княжацкая дынастыя. Сярод полацкіх князёў найбольшую вядомасць набылі князі Брачыслаў і Усяслаў, якія правілі Полацкім княствам на працягу ХІ ст. У гэты час пашырылася тэрыторыя княства і яго палітычнае значэнне. Полацкія князі імкнуліся праводзіць незалежную ад Кіева палітку.

Якім быў палітычны лад Полацкага княства? Заканадаўчая ўлада ў Полацкім княстве належала вечу ці народнаму сходу. Веча запрашала князя на княжанне, выдавала законы, выбірала ўраднікаў (урадцаў, службоўцаў), ухваляла аб’яўленне вайны ці міру. Улада веча распаўсюджвалася не толькі на горад, але і на ўсю воласць, раскіданыя па ўсяму княству весі. У Полацкім княстве веча праіснавала да самага канца ХV ст. (1488 г.), калі гораду было дадзена магдэбургскае права.

Выканаўчая і судовая ўлады ў Полацкім княстве належалі князю. Князі займаліся вайсковай справай, хадзілі ў паходы са сваёй дружынай у іншыя землі. Акрамя таго, яны былі заняты адміністрацыйнай справай, вяршылі суд, ахоўвалі гандлёвыя шляхі і караваны ў сваім княстве.

У пачатку ХІІ ст. Полацкае княства ўступіла ў перыяд феадальнай раздробленасці і распалася на шэраг удзельных княстваў: Полацкае, Мінскае, Віцебскае, Друцкае, Ізяслаўскае, Лагойскае і інш.

Другое раннефеадальнае княства на Беларусі – Тураўскае – утварылася у канцы ІХ ст. Тураўскае княства належала то Полацку, то Кіеву ў якасці часткі вялікакняскіх уладанняў. У другой палове ХІІ ст. тут усталявалася самастойная княская дынастыя, аднак ужо у канцы ХІІ – пачатку ХІІІ ст. на тэрыторыі Тураўскага княства ўтварыўся шэраг мелкіх феадальных княтсваў: Тураўскае, Пінскае, Слуцкае, Клецкае, Дубровенскае.

Такім чынам, Полацкае і Тураўскае княствы мелі ўсе атрыбуты дзяржаўнай улады – улады заканадаўчай (веча), выканаўчай (князі і дружыны) і судовай (князі і цівуны). Іх можна лічыць першымі раннефеадальнымі дзяржавамі-манархіямі на тэрыторыі Беларусі.

5. Увядзенне хрысціянства.
Культура беларускіх зямель ІХ – першай паловы ХІІІ ст.

Хрысціянства прыйшло на ўсходнеславянскія землі. Даследчыкі мяркуюць, што ўжо ў ІХ ст. у Полацкай зямлі былі хрысціяне. У 988 г. вялікі кіеўскі князь Уладзімір пачаў хрышчэнне Русі. Услед за Кіевам прымусова пападала пад абрад хрышчэння насельніцтва 2 іншых важных цэнтраў – Полацка і Ноўгарада. Язычніцкае насельніцтва хрысцілася прымусова. Забаранялася старая (язычніцкая) абраднасць і ўводзілася новая, падлягалі забыццю імёны старых божастваў, месцы язычніцкіх маленняў разбураліся. Хрысціянства стала дзяржаўнай рэлігіяй. З прыняццем хрысціянства разумовы, духоўны, рэлігійны стан грамадства зазнаў істотныя змены. Пасля прыняцця хрысціянства ў буйных гарадах і княствах пачалі стварацца епархіі. У 992 г. узнікла епархія ў Полацку. У ХІІ ст. каля Полацка ўзнікаюць манастыры.

Культура старажытных беларускіх зямель мае шмат агульнага з культурай іншых усходнеславянскіх народаў. Аднак пры ўсёй агульнасці культуры Старажытнай Русі на тэрыторыі сучаснай Беларусі яна мела сваю спецыфіку. Найбольш яскрава гэта выявілася ў матэрыяльнай і духоўнай культуры Полацкай зямлі. У ІХ–ХІІІ стст. у Полацку развівалася пісьменства, вялося летапісанне, шырока распаўсюджваліся рамёствы. Полацк  уплываў на гаспадарчае і культурнае развіццё суседніх неславянскіх народаў.

З прыняццем хрысціянства ў архітэктуры Беларусі бярэ пачатак узвядзенне манументальных культавых пабудоў. У сярэдзіне ХІ ст. у Полацку ўслед за Ноўгарадам і Кіевам быў пабудаваны Сафійскі сабор. У ХІІ ст. у Віцебску была пабудавана Благавешчанская царква, у Бельчыцах былі ўзведзены 4 мураваныя саборы, у Полацку быў узведзены Спаса-Праабражэнскі сабор. Помнікам манументальнай архітэктуры Гродна з’яўляецца Барысаглебская (Каложская) царква, пабудаваная ў ХІІ ст.

На Беларусі развівалася пісьменства. Разам з перакладнымі літаратурнымі творамі тут з’яўляюцца і арыгінальныя. Маюцца звесткі аб тым, што летапісы складаліся ў Полацку, Тураве, Новагародку. З прадстаўнікоў кніжнай асветы гэтага перыяду трэба адзначыць Клімента Смаляціча, Кірылу Тураўскага, Ефрасінню Полацкую. Клімент Смаляціч напісаў шмат кніг, казанняў (пропаведзяў), пасланняў, тлумачэнняў. Кірыла Тураўскі з’яўляўся епіскапам г.Турава. Ён быў выдатным царкоўным аратарам. Прамовы Кірылы Тураўскага уяўляюць сабой узоры царкоўнага красамоўства. Ефрасіння Полацкая паходзіла з сям’і полацкіх князёў. Прыняўшы манаства, яна пачала працаваць над перапісваннем кніг. Манастыр, у якім знаходзілася Ефрасіння,  хутка стаў буйным культурным і рэлігійным цэнтрам. Аб высокім узроўні прыкладнога мастацтва сведчыць крыж, які заказала Ефрасіння таленавітаму мясцоваму майстру Лазару Богшы.

6. Узнікненне Беларусі: розныя падыходы і канцэпцыі

На пытанне: “Як і калі сфарміравалася беларуская народнасць?” адказаць адназначна нельга. У навуцы няма адзінай думкі, а існуе шэраг падыходаў і канцэпцый.

У ХІХ ст. з’явіліся польская і вялікаруская канцэпцыі, якія адмаўлялі  існаванне самастойнага беларускага этнасу  на той падставе, што ў насельніцтва Беларусі быццам не было самастойнай славянской мовы. Прыхільнікі польскай канцэпцыі лічылі беларусаў часткай польскага  этнасу, а творцы вялікарускай канцэпцыі сцвярджалі, што  Беларусь – частка вялікарускай этнічнай тэрыторыі.

У пачатку ХХ ст. з’явілася крывіцкая канцэпцыя. Яна заснавана на сцвярджэнні аб тым, што продкамі беларусаў з’яўляюцца крывічы. Памылковасць  гэтай канцэпцыі заключаецца ў тым, што крывічы займалі толькі паўночную і цэнтральную частку Беларусі. Яна не дае ўяўлення аб тым, як ўзнікла паўднёвабеларускае насельніцтва.

Пазней была выпрацавана яшчэ адна канцэпцыя – крывіцка-дрыгавіцка-радзімічская. Аднак гэта канцэпцыя, як і папярэдняя, не ўлічвае тако факта, што крывічы, дрыгавічы і радзімічы зніклі да сярэдзіны ХІІ ст., калі беларусы як этнас яшчэ не сфарміраваліся.

Існуе таксама балцкая канцэпцыя этнагенэзу беларусаў. Паводле яе, змяшчэнне славян з даславянскім насельніцтвам – балтамі – прывяло до з’яўлення беларускага этнасу. Балты, такім чынам, адыгралі ролю субстрату (падасновы) у этнагенэзе беларусаў. Абгрунтаваннем тэорыі з’яўляецца наяўнасць элементаў балцкай культуры і мовы ў культуры і мове беларусаў. Аднак гэтыя элементы маюць індаеўрапейскае паходжанне, уласцівыя як славянам, так і балтам.