Г.Н. Потанин және қазақ зиялылары: саяси және рухани көзқарастарды тарихи талдау

      Ресей  мен Қазақстандағы саяси-әлеуметтік үдерістердің өзара байланысын көрсететін келесі бір үлкен саяси оқиға бірінші дүние жүзілік соғыс пен 1916 ж. ұлт-азаттық көтеріліс. 1914 ж. бірінші дүние жүзілік соғыс халықтың жағдайын бұрынғыдан да күйзелтті. Мал басы кеміп, егіс көлемі төмендеді. Соғысқа қаншама материалдық игілік кетті, халыққа салынатын салықтың мөлшері де өсті. Әр түтінге енді соғыс салығы енгізілді. Земство салығы мен болыс басшыларының пайдасына жиналатын “алымның” мөлшелері көбейді. Соғысқа байланысты жергілікті халық төлейтін салықтар көлемі 3-4 есе, ал жекелеген жағдайларда 15 есе өсті.

Сібір облысшылары туралы тарихи әдебиеттерде ХІХ ғасырдың 50-60-жылдары қоғамдық қозғалыстың өрлеуінің Г.Н. Потанин мен Н.М. Ядринцев дүниетанымының қалыптасуына әсері айтарлықтай зерттелген емес. Сондықтан бұл зерттеуде біз осы ықпалдың деңгейін көрсетуге тырысамыз, ал облысшылардың пайда болуы туралы  баға берген деректерге тоқталмауды жөн көрдік. Облысшылар деген атпен белгілі болған қоғамдық ағым Сібір тарихындағы ірі құбылыс. Оның пайда болып, дамуы Сібір өмірінің экономикалық, саяси және мәдени факторлардың нәтижесі еді. Облысшылықтың пайда ең алдымен, шамамен ХІХ ғ. ортасынан бастап Сібірдің экономикалық дамуымен байланысты болды. Бұл кезде капитализм кең түрде дамып, Сібір өлкесіне де енді. Крепостниктік құқық жойылғаннан кейін Ресейдің еуропалық бөлігінен Сібірге қоныстанушылар көбейді. Капитализм Сібір деревнясын да қамтыды. Өлкеде өнеркәсіп дамып, алтын өндірісі, ішкі және сыртқы сауда, транспорт, байланыс жүйелері дамыды. Сібір буржуазиясы күш жинап, қуаттанды, сонымен қатар жұмысшы табы қалыптасты. Сібір буржуазиясы өзін экономикалық жағынан шектегенді доғаруды талап етті, ал егер протекционизм болмаса, Ресейдің Еуропалық бөлігіндегі буржуазиямен теңестіруді қалады. Орталық пен шет аймақтың «Москва мен Сібірдің» мүддесін қарама-қайшы қоюдың экономикалық негізі осындай болды, ал оны Сібір облысшыларының көсемі Г.Н. Потанин бұл идеяны «Сібір буржуазиясының сезімталдығының оянғанына тәуелді» болғанын атап өткен. Облысшыл идеялар алғаш рет Сібірде емес, Петербургте пайда болып, рәсімделді, ал ол кездегі азаматтық және қоғамдық өмір қиын жағдайда еді. Облыстық идея пайда болған орта сібірлік жерлестікті құрған студент жастар болды. Оған Сібір облысшыларының негізін қалаған Г.Н. Потанин, Н.М. Ядринцев ақын И.В. Федоров (Омулевский), жазушы Н.И. Наумов, тарихшы С.С. Шашков т.б. кірді. Олар түрлі сословиеден шыққан, кедей студенттер болатын, кәдімгі әр тектілер еді. Г.Н. Потанин мен Н.М. Ядринцев Сібірде жүріп-ақ В.Г. Белинскийдің мақалаларымен танысып, «Современникті» бас алмай оқып отыратын. Сібір жастарының басым көпшілігі Петербургте жоғары білім алды, барлық қоғамдық мәселелерді біліп жүрді, алдыңғы қатарлы орыс әдебиетімен таныс болды. Н.Г. Чернышевский, Н.А. Добролюбов, А.И. Герцен шығармаларын құмартып оқыды, «Полярная звезда», «Колоколды» үнемі талдап отырды. Орыс әдебиеті оларды қоғамдық мәселені терең қабылдауға, адамзат прогресіне деген сенімді қалыптастырды. Г.Н. Потаниннің анықтауынша жерлестік облысшылар қызметінің негізі болып қалған «жергілікті басты сібірлік мәселелерді» қарады. Ол мына мәселелер болатын: 1) Сібірге қылмыстық жер аударуды жою; 2) экономикалық шектеуді тоқтату және халық шаруашылығы мен Сібірде сауданы дамыту үшін тиімді жағдай жасау; 3) Сібірде өзінің жергілікті интеллигенциясын және шығыс өлкесінің ойшыл тұлғаларын қалыптастыру; 4) Сібірге шаруаларды қоныстандыруды ұйымдастыру, жер қорын орнымен пайдалану; 5) «бұратана» халықтың жағдайын түбегейлі жақсартуға бағытталған шараларды жасау.

Патша тақтан құлап, Петроградта  биліктің жаңа ұйымдарының құрылуы  Ресейдің ішкі өмірін тез арада саясаттандырып жіберді. Жаңа басқарма құрылымдары құрылып, өзін-өзі басқару мен кооперация ұйымдары да саяси түр алып, партия құрылысы, бұқаралық қоғамдық және кәсіби құрамалар белсенді түрде құрылып, ұлттық қозғалыстар жандана түседі. Ал Сібірдегі саяси үрдістің өзінше ерекшелігі болды. Біріншіден, саяси үрдіс бұл жерде баяу жүрді. Петроград елдегі жағдайды анықтаса да, өз үлгісімен күштеп, шеттегілер орталықтың көшірмесін жасап қана қоймай, саяси күштердің нақты өзара қатынасын көрсетті.

Сібірдегі саяси үрдіске партия ұйымдарымен қоса түрлі қоғамдық құрамалар, әлеуметтік және ұлттық топтар қосылды. Әсіресе, кәсіподақтар бұқаралық сипат алды: наурыз-қараша айларында 506 кәсіподақ құрылған. Кәсіподақтарға елдің бәрі құлақ түріп тұрды. Олардың ең басты мақсаты жұмысшылардың экономикалық мүддесін қорғау. Сібірде жұмысшылар мен қызметшілер 8 сағаттық жұмыс күнін енгізді. Еңбекақ жоғары болса, одан көп сағат жұмыс істеді. Мысалы, темір жолда, ірі өнеркәсіптерде 9-9,5 сағат жұмыс істеді, ұсақ өнеркәсіпте – 10 сағат істеген.

Қорыта айтқанда Ақпан  революциясы алдындағы Сібірдің жағдайы Ресейдің шет аймағындағы  халықтардың жағдайы сияқты болды  деуге болады. Бұл кездері Г.Н. Потанин Сібірді Ресейден бөліп алу сиқты ойынан тайған жоқ. Орталықтан билік жүргізетін вертикалды басқаруға кім болса да көнуге тура келді. Облысшылық ешқашан біркелкі болған жоқ, ол рәсімделген қозғалыс не партия емес еді. Сібірдегі бірде-бір партия облысшылар көтерген мәселелерді жоққа шығара алмады. Облысшылдықтың өзі саяси доктринадан гөрі ойлау мен әрекеттің бейнесі. Ол сібірлік ойлау, сол менталитетке тән, жергілікті жағдайға қарай өзгеруі де мүмкін. Сонымен Г.Н. Потаниннің саяси саладағы қызметтері жоғарыда баяндалған Сібір обылысшылдығымен тікелей байланысты болды деп қорытынды жасауға болады.

      «Г.Н. Потанин және ХІХ ғ. қазақ зиялылары» атты төртінші тарауда ХІХ ғ. қазақ зиялыларының қоғамдық-тарихи көзқарасындағы ерекшеліктер, Шоқан Уәлихановтың орыс зиялыларына ықпалы, Г.Н. Потанин және Мұса Шорманов арасындағы саяси-рухани байланыстарға талдау жасалды.

      ХІХ ғасырда қазақ зиялылары өз еңбектерінде сол заманның саяси-мәдени, әлеуметтік бейнесін жасады. Соның бірі жас та болса ірі тұлға болып танылған Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов. Шоқан өз еңбектерін жазғанда цензура болғандықтан шығармашылық еркіндігі шектеулі болғанын айтқан жөн. Ол кейбір мәселелерге сол замандағы орыс әкімшілігі мен шығыстанушылар көзқарасымен келген. Шоқан Ресейге адал қызмет ету үшін ант берген офицер. Жасы отызға жетер жетпес өмір сүріп, артынан қыруар мұра қалдырған шын мәніндегі «құйрықты жұлдыз». Шоқан Уәлихановтың Ф.М.Достоевскиймен жазысқан хаттарында біз Шоқан Уәлихановтың өз халқының мүддесін қорғайтынын анық көреміз.

Осы кездері  қазақ зиялы қауымының қазақ  халқы үшін оқулықтар шығаруы  үлкен маңызға ие болды. Ағарту мәселесі бойынша Шоқан Уәлиханов пен татар ғалымы Х. Фаизханов бір-бірімен хат жазысып, пікір алысқан. Екеуі де баспа ісіне көп көңіл бөліп, мектеп оқулығы қолжазбасын жасауға қатысқан.  Декабрист В.Д. Вольховский Қазақстанға бірнеше саяхат жасаған. Ол 1825 жылы Бұхараға саяхат жасағанда оны Файзолла Ноғаев басқарып жүрген. Дала жолының кейбіреуін танып білу қиын, тіпті тәжірибелі жол көрсетушілердің өзі жолдың дұрыс бағытын анықтай алмайтын. Одан кейінгі жылдары Ф.Ноғаев Сырдария линиясында қызмет еткен әрі тарихшы Вельяминов-Зерновпен бірге жұмыс істегені туралы мәлімет бар, ал Жетісуда ол П.П. Семенов-Тяньшанский мен Шоқан Уәлихановты бастап жүрген. Мұны дәлелдейтін құжатты Әлкей Марғұлан келтіреді, яғни Уәлихановқа қызмет көрсету үшін қасымдық татар Файзолла Ноғаевтың қауіпсіздігін сақтау тапсырылған.

Шоқан мен Г.Н. Потаниннің алғашқы таныстығы Омбы шекара басқармасының тілмашы Дабминскийдің үйінде болған. Екеуінің әкесі де кезінде Омбы кадет корпусында оқып жүргенде бір-бірімен таныс болған. 1847 жылы Құсмұрын дуанының аға сұлтаны, майор Шыңғыс Уәлиханов пен хорунжий Николай Ильич Потанин Омбыда балалары арқылы қайта табысады. Г.Н. Потанин үшін Шоқан «Европаға ашылған терезе» еді.

      Г.Н.  Потаниннің қазақ өлкесін зерттеуге  қосқан үлесі зор. Ш.Уәлихановтың кеңесімен Орта жүз, Ұлы жүз қазақтарының және жоңғарлардың Ресеймен қарым-қатынасы жайлы тарихи деректермен, мұрағат құжаттарымен танысқан. 1875 жылы Г.Н. Потанин профессор К.А. Иностранцевтің Қырымға жасаған саяхатына қатысып, 1876 жылы ұзаққа созылған өз Отаны Сібір өлкесі мен оған шекаралас Азия елдерін зерттеуге кіріседі. Ол Семей облысы, Зайсан уезіне, Тарбағатайға, Солтүстік Батыс Монғолияға, Ішкі Қытай, Шығыс Тибетке өзінің әйгілі бірнеше саяхатын жасайды. Бұл саяхаттар Г.Н. Потаниннің есімін Азияның әйгілі зерттеушілері қатарына кіргізеді. География ғылымы Г.Н. Потаниндей бір ғылым саласы шеңберінде шектеліп қалмаған ірі ғалым-зерттеушіге ие болды. 

      Кейінірек  қазақ жерін аралаған сапарларында Г.Н. Потанин өзінің географ-табиғаттанушылық ісін тарих пен этнография материалдарымен қоса жинаумен ұштастырып, Шоқанның өткен өмірі мен істеген еңбегіне арнайы көңіл қоя мән беріп отырды. Бұл жолда оған көмекке келушілер де тез табылып отырған. Омбыда оған Иммұрат Ибрагимов, 1880 жылы Баянауыл даласында Имантай Сәтпаев, 1895 жылы Көкшетау уезінде Сұлтанғазин көмек берді.

Г.Н. Потанин 1895 жылы Шоқанның әкесі Шыңғыстың ауылын аралап, Шыңғыстың өзімен жүздесіп қайтқан болатын. Шыңғыс ол кезде 85 жаста болса керек. Мінеки, жаз жайлауда жайбарақат отырған Шыңғыс ауылын суреттеу арқылы Г.Н. Потанин бүкіл қазақ халқының тұрмысын көз алдына алып келеді. Ол «О поездке в аул Чингиса Валиханова» деген еңбегінде Көкшетау округін не үшін таңдап алған себебін жазады. Көкшетау өткен ғасырда қазақ хандарының ордасы болған; бұл жер қазақ өмірінің орталығы болды, сондықтан Г.Н. Потаниннің ойынша, қазақ халқының тарихи естеліктері молынан сақталған. Қазақтардың ішінен жұлдыздар мен мал туралы әңгімелер, қазақтардың ата тегі туралы аңыз әңгімелер, ескі наным-сенімдері туралы жазғып алғанын айтқан. Дуровпен Г.Н. Потанинді Шоқан таныстырған еді. Дуровпен танысып, сұхбаттасқаннан кейін Г.Н. Потаниннің саяси көзқарастары өзгеріп, петрашевшіл болған. Осылайша Шоқанның Потанинге ықпалы көп тиді. Әрі Шоқан сол кездегі орыс қоғамы мойындаған адамдармен, орыс қоғамына белгілі зиялылармен араласқан, дәмдес болған. Мұндай байланыстары томаға-тұйық болмай, қасындағы Г.Н. Потанин сияқты достарын да араластыра жүрген. Бұл да Шоқанның азаматтық бір қырын көрсетеді.

Революцияға дейінгі ғылыми қоғамдар ішінде Орыс Географиялық Қоғамы мен оның бөлімдерінің атқарған ісі орасан зор. Тамаша ғалымдар мен саяхатшылардың өкілдерінің ғылымдағы жетістіктері осы қоғаммен байланысты. Олардың қатарында П.П. Семенов-Тяншаньский, Н.М. Пржевальский, Ш. Уәлиханов, Н.А. Северцов, Г.Н. Потанин, В.В. Радлов, Ә.А. Диваев, В.В. Бартольд, Н.И. Веселовский, Н.Н. Пантусов, т.б. болды.

Қазақ жері мен қазақ  халқының тарихын зерттеуге орыс ғылымы ерекше назар аударғаны белгілі. Ресейдің ғылыми қоғамдарының өкілдері қазақ зиялыларының көмегімен өлкені ғылыми тұрғыда зерттей бастады. Революцияға дейін орыстың ғылыми қоғамдары қиын жағдайда жұмыс істеді. Омбы, Орынбор, Ташкент, Семейдегі ғылыми қоғамдардың зерттеушілері революциялық қозғалыстарға қатысты немесе саяси айдауда жүрді. Олармен ең әуелі тілмәштар тіл табысты. М. И. Венюков, Е. П. Михаэлис, Г. Н. Потанин, Д. Л. Иванов, П. Голубев,   Чермак Л. К., Ф. А. Шербина, т. б. Түрлі экспедициялық жұмыстарға тікелей қатысты. Белгілі географ, этнограф Г. Потанин қатысқан экспедициялық зерттеу Зайсан көлі мен Қара Ертіс бойынша  жүріп, Алтай мен Жоңғар Алатауы арасындағы түрлі мекендерді зерттеді. Г. Н. Потанинге Мұса Шорманұлы да түрлі көмек көрсеткен.

ХІХ ғ. екінші жартысында өлкетану жұмыстары жанданып, жергілікті өлкетану ұйымдарының қызметі дамиды. Соның бірі Батыс Сібір, Алтай, Қазақстанның географиясын, табиғатын мен халқын зерттеуде көрнекті рөл атқарған Орыс географиялық қоғамының Батыс Сібір бөлімшесі болды. ХІХ ғ. 80-90-жж. қазақ даласы мен қазақ халқы туралы зерттеулер жүргізу күн тәртібіне қойылады. Омбы қаласы іс жүзінде Қазақстанның әкімшілік және мәдени орталығы болды. Қазақстанда да өлкетану мұражайлары ашыла бастады. Г.Н. Потанин қазақ фольклорын жинауды ұйымдастырды. 1878 жылдың өзінде ол Бөлім мәжілісінде «Қырғыз аңыздары туралы» хабарлама жасап, Бөлімнің осы мәселемен айналысуын ұсынады. 1881 ж. хаттамаларда «қырғыз ертегілері мен татар тіліндегі өлеңдер» бойынша бірнеше дәптерлер түскені көрсетілген. 1886 ж. «Жазбаларда» Г.Н. Потаниннің «Несколько вопросов по изучению поверий, суеверных обычаев и обрядов у киргиз и сибирских татар» атты бағдарламасы жарияланады. Бұл бағдарламада мәселенің тізімі ғана жазылып қоймай, фольклор мен наным-сенімдер туралы қысқаша мәліметтер беріледі.

ХХ ғ. алғашқы он жылдығында Бөлім басылымында қазақ этнографиясы туралы жазылмайды. Тек «Павлодар уезі қырғыздары туралы ескертпелер» ғана шығады. Оны Мұса Шорманов жасаған болатын. Көп жылдардан кейін ол Г.Н. Потанин арқылы Бөлімге келіп түседі. «Ескертпеде» қазақ қыстаулары, аң аулау, киімдер, егін шаруашылығы, жабайы шөптерді қолдану туралы мәліметтер бар. Көріп отырғанымыздай Мұса Шорманов білімді қазақ зиялысының бірі болған. Ол Шорман бидің төрт ұлының үлкені, 1819 ж. дүниеге келген. Жас кезінен елдегі жағдайды, саяси-әлеуметтік мәселелердің қыр-сырын бақылап өсті. Мұса әкесі ашқан ауыл мектебінде сауатын ашты. Әкесі оны Омбы мектептерінің бірінде оқытпақшы болды. Бұл кезде Омбы әскери училищесінде Уәлиханның екі баласы Шыңғыс пен Төрежан оқитын. Шорман би де Мұсаны сол оқуға береді. Омбыдағы екі жылдық әскери училищеге түскенде Мұса орыс тілін нашар біліп келсе де, тез үйреніп, оқу озатына айналды. 1835 жылы оқуын үздік бітіріп, ауылына қайтады. Мұнда сайлауда жеңіп шығып, өз ауылы Ақкелін болысын басқарады. Бұл қызметін алты жыл істегеннен кейін, 1841 ж. Баянауыл округінің заседателі болады. Бұл істі 1854 жылға дейін атқарады. Осындай дарынды көш басшының ел ішінде ғана емес, Омбы бастықтарының алдында да беделі болды. 1854-1868 жж. Баянауыл округінің аға сұлтаны қызметінде болады. Әскери дәрежесі полковникке дейін өседі.

Мұса Шорманов Петербургте  екі рет болған. Бірінші рет  Орта жүз қазақтары депутаттары  құрамында, екінші рет 1855 жылы ІІ Александр  патшаның таққа отыруына байланысты салтанатты жиынға қатысады. Бұл салтанатқа Орта жүз депутатциясынан сегіз адам қатысады. Олар: подполковник Шыңғыс Уәлиханов, прапорщик Ыбырайым Жайықбаев, сотник Мұса Шорманов, Ақмоладан Бегалы Қоңырқұлжин, Баянауылдан заседатель хорунжий Шекербай Малгелдин, болыс Аққошқар Кішкентаев, Қарқаралыдан Тәттімбет би Қазанғапов, Көкшетаудан Шұбек Байсарин. Григорий Потанин «Естеліктерінде» бұл оқиға былай жазылған: «Батыс Сібірде ІІ Александрды ұлықтауға қатысқан түрлі ұлттардан тұратын депутаттар ішінде ақылды да сыншыл Мұса Шорманов болды. Ол Москвада көпшілік қауымды әңгімесімен қызықтырған жас немісті кездестірді. Шорманов оған мынадай мақтау айтты: «Алғаш рет ақылды немісті кездестіріп тұрмын». Осы ырықсыз шыққан сөз Сібірде іскер немісті кездестіру қиын екенін көрсетеді».

Мұса Шорманов туралы алғаш рет 1860 ж. А.И. Герценнің Лондонда шығып тұрған «Колокол» журналында жазылған. Мұса патша өкіметі тарапынан талай сыйлықтармен, грамоталармен, медальдармен марапатталған.  «Шоқанда Мұсаның жеке өзі жинаған және соның айтуымен жазып, құрастырған Омбы кеңсесінің мұрағаттарында қазақ шаруашылығы немесе сот тәртіптері туралы жазбалар аз емес», - деп жазған болатын Г.Н. Потанин. Ең алдымен, Мұса Шорманов өз материалдарын Ш.Ш. Уәлихановқа, А.К. Гейнске, Г.Н. Потанинге берген. Г.Н. Потанинге жазған хатының бірінде былай деген: «Сіз сұраған ертегілерге қатысты, материалдар жинақталуда, айтарлықтай жинақталған кезде, сонда толық құрастырып, тез арада Сізге жібереміз». Г.Н. Потанин Шоқан еңбектерін шығарғанда, Мұсадан Шоқанның «Киргизское родословиесін» алып, өзінің «Солтүстік-Батыс Монғолия туралы очерктері» (Спб., 1883) атты кітабына енгізген.

Қорыта айтқанда, ХІХ  ғ. қазақ зиялылары орыстың алдыңғы  қатарлы зиялы қауымымен таныс  болған, олардың шығармаларымен терең  танысқан. Шоқанның дарынды тұлға  екенін мойындап, онымен талай орыс зиялылары дос болды. Олардың арасында 20 жыл достық қарым-қатынаста болған  Г.Н. Потанин, К. Гутковский, Г.А. Копаковский т.б. болды. Олардың Шоқан үшін атқарған еңбегі үлкен еді. Әсіресе, Григорий Потанин Шоқаннан өзі де көп нәрсені үйренгенін жасырмай, артынан оның еңбектерін шығаруды қолға алғанды.

Г.Н. Потаниннің Мұса Шормановпен арадағы шығармашылық байланысы да ғылымға үлкен үлес қосқанын деректер арқылы көрсетуге тырыстық. Әсіресе, Мұсаның қазақ этнографиясы бойынша жазылған еңбектерінің ғылымда алатын орнын анықтауды Григорий Николаевич Потанин абыроймен орындады деуге болады.