Г.Н. Потанин және қазақ зиялылары: саяси және рухани көзқарастарды тарихи талдау

Зерттеу жұмысының  мақсаты мен міндеттері. Г.Н. Потанин және қазақ зиялыларының қоғамдық-саяси қызметі бойынша саяси және рухани көзқарастарын зерттеу барысында табылған тың деректік материалдар негізінде жаңа көзқарастар тұрғысынан талдай отырып, олардың құндылықтарын айқындап көрсету – зерттеу жұмысының басты мақсаты болып табылады. Осыған орай зерттеу жұмысының алдына мынадай міндеттер қойылып отыр: 

- ХІХ ғ. екінші жартысы-ХХ  ғ. басындағы орыс зиялылары мен қазақ зиялыларының өз ара ықпалдастығы мен әсерін сипаттау;

- Г.Н. Потаниннің саяси және ғылыми көзқарасын қалыптастыруға өскен ортасының, Сібір кадет корпусының ықпалын көрсету;

- Г.Н. Потаниннің Монғолияға, Қытайға жасаған саяхаттарына талдау жасап, оның Ресейдің шығыстану ғылымына қосқан үлесін айқындау;

- Г.Н. Потаниннің Сібірдегі  саяси-қоғамдық қызметіне тоқталып, Сібірдегі саяси топтар мен «Сібір облысшыларына» Г.Н. Потаниннің тигізген ықпалына анықтама жасау;

- ХІХ ғ. қазақ зиялыларының  қоғамдық-тарихи көзқарасын айқындай  отырып, Ш. Уәлиханов, Мұса Шорманов  сияқты қазақ зиялыларының      Г.Н. Потанинмен қарым-қатынасының жемісті болғандығын көрсету;

- Сібір және Алаш  автономиялары: теориялық бастаулары, ерекшеліктері мен сипаты қандай болғанын айқындау;

- ХХ ғасырдың басындағы  қазақ зиялыларының дүниетанымын, тұжырымдамаларын көрсете отырып, олардың      Г.Н. Потанинмен арадағы қарым-қатынасына талдау жасау;

Зерттеу нысаны Орыс демократиялық ғылыми интелегенциясының өкілі, танымал ғалым Г.Н. Потанин және онымен тығыз қарым қатынаста болған қазақ зиялылары, оқымысты ғалым-ағартушылары.

Зерттеу пәні -      Г.Н. Потанин және қазақ зиялыларының өзара ықпалын көрсете отырып олардың саяси және рухани көзқарастарына тарихи талдау жасау.

Зерттеудің методологиялық негіздері мен әдістері. Зерттеу жұмысын талдау барысында біз соңғы жылдары Отандық тарих ғылымындағы болып жатқан түбегейлі өзгерістерді негізге алдық. Осыған дейінгі зерттеулерде Г.Н. Потанин мен қазақ зиялыларының саяси-қоғамдық және рухани байланыстары арнайы тарихи зерттеу көзіне айналмай, тіпті назардан тыс қалып келгенін айта кеткен жөн. Бұған дейінгі жекелеген зерттеулерде Г.Н. Потаниннің қызметі мен өмір жолы отарлық жүйемен байланыста немесе көптеген орыс ғалымдарының көлеңкесінде ғана қарастырылып келген еді. Оның жеке өз басына арналған еңбек тек Ресейде ғана жарыққа шыққанымен оның қазақ зиялыларымен байланысы толық ашылмаған. Ал Кеңестік кезеңдегі зерттеулерде тарихи таптық партиялық ұстанымдар үстем болғандығы белгілі.

Міне, сондықтан да біз  өз зерттеуімізде жаңа бағыттағы  ғылыми ой-пікірлер мен тұжырымдарды, сыннан өткен, жаңа көзқарастар тұрғысынан жазылған отандық және шет елдік  зерттеулерді басшылыққа алдық.

Диссертациялық зерттеу жұмысының методологиялық және теориялық негізіне диалектикалық тарихи даму заңдылықтарын және өркениеттілік, салыстырмалық, талдау, жинақтау мен қорыту, сонымен қатар жүйелілік әдістер арқылы бердік.

Негізгі ұстанымдар ретінде  тарихи таным мен концептуальдық ережелер, кешендік теориялар негіздері алынды.

Міне, осындай әдістерді  кеңінен қолданудағы мақсат: Г.Н. Потанин мен оның өмір сүрген ортасындағы  саяси әлеуметтік ахуалды, қазақтың саяси және ғылыми элитасымен рухани байланыстарын, дүниеауи көзқарастарын айқындау.

Зерттеуде осындай әдіс-тәсілдер Г.Н. Потанин және оның заманына, Алаш зиялыларымен қарым-қатынасы, көзқарастарына, дүниетанымдарына объективті баға беруге қол жеткіздіреді.

Зерттеудің  хронологиялық шеңберіне ХІХ ғ. екінші жартысы-ХХ ғ. басы алынды. Бұл кезеңде қазақ зиялыларының Ресейде білім алып, олардың саяси-рухани көзқарастарының қалыптасып, ел ішіндегі оқиғаларға белсене қатысып, қоғамдық-саяси қызметке араласып, орыс зиялыларымен саяси ағартушылық және ғылыми қарым-қатынастарға осы кезеңде терең бой алдырған болатын.

Диссертацияның  ғылыми жаңалығы алға қойылған міндеттердің өзектілігінен, тарихнамасын зерттеуден, яғни Г.Н. Потанин мен қазақ зиялыларының саяси-қоғамдық және рухани байланыстарының тарихы осы уақытқа дейін толық және шынайы тұрғыдан зерттелмеуінен туындайды. Диссертацияның ғылыми жаңалығы – мәселенің кешенді түрде зерттелуінде.    Қазақстан тарихы ғылымында алғаш рет Г.Н. Потанин мен қазақ зиялыларының саяси-қоғамдық көзқарастарына талдау жасалып, бұл мәселені көрсетуде Томск облысының мемлекеттік мұрағатының, Томск университетіндегі мұрағат құжаттары ғылыми айналымға түсті. Бұғанға дейін  Г.Н. Потанин мен қазақ зиялыларының өзара көзқарастарын талдаған еңбектер бола қойған жоқ. Осыған байланысты диссертацияда мынадай ғылыми жаңалықтар көрініс тапты:

- орыс зиялы қауымының  қазақ зиялыларының көзқарасына,  іс-әрекетіне, ғылыми шығармашылығына ықпалының деңгейін анықтаудың методологиялық негізі жасалды;

- Г.Н. Потанин мен  Сібірдегі саяси топтардың ара-қатынасы  мұрағат құжаттары және кейінгі шыққан зерттеулер негізінде жан-жақты талданды;

- Шоқан Уәлихановтың Г.Н. Потаниннің ой-өрісіне, көзқарасына әсері көрсетіліп, Шоқан Г.Н. Потанин үшін «Европаны ашқан терезе» болғаны дәлелденді;

- Мұса Шормановтың  Г.Н. Потаниннің қазақ этнографиясы бойынша мәліметтер жинауға зор үлесі болғанын, М. Шормановтың да орыс ғалымымен адамгершілік ғылыми байланыстары  да тығыз екендігі көрсетілді;

- Г.Н. Потаниннің Орталық  Азия елдеріне, Шығыс Тарбағатайға  жасаған саяхаты, ол елдер   туралы тарихи ойлары ғылыми еңбектері бойынша көрсетіліп, орыс шығыстану ғылымына қосқан үлесі жүйеленді;

- алғаш рет Г.Н. Потаниннің Ж. Ақпаев, Н. Құлжанова, Ә. Ермеков, А. Біржақсин сияқты қазақ зиялыларымен адами, шығармашылық байланыстарының жаңа қырлары мұрағат материалдары бойынша сипатталды;

- Г.Н. Потанин және Алаш Автономиясы мәселесі      Г.Н. Потаниннің баяндамалары, мақалалары бойынша талданып, осы мәселеге қатысты Ә. Бөкейханов бастаған зиялы қауымның тұжырымдамалары айқындалды;

Қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалар:

      - орыс  зиялылар мен қазақ зиялыларының  көзқарасы Алаш автономиясы және Сібір автономиясы бойынша біркелкі болған жоқ.

     - Г.Н. Потанин  мен Сібірдегі саяси топтар  өз жерінің патриоты болды;

     - Ш. Уәлиханов Г.Н. Потаниннің көзқарасының қалыптасып, ғылыми зерттеулермен тыңғылықты айналысуына ықпал жасады;

     -ХІХ ғ.  қазақ зиялыларының өкілі Мұса Шорманов пен Г.Н. Потанин арасында шығармашылық, ағартушылық байланыстың елге пайдасы болды;

     - Г.Н. Потаниннің Қазақстанды зерттеуіне қазақ зиялылары үлкен үлес қосты;

     - Оның Орталық Азияны зерттеуі шығыстану ғылымына мол мәлімет берді;

     - Г.Н. Потанин мен қазақ зиялыларының қарым-қатынастары өзара жазысқан хаттары арқылы анықталды.

Жұмыстың сыннан өтуі. Зерттеудің негізгі тұжырымдары бойынша Астана, Алматы, Атырау, Ақтөбе, Павлодар қалаларында өткен халықаралық және республикалық конференцияларда баяндалды.Зерттеу тақырыбының мазмұнына сәйкес 32 мақала Білім және ғылым саласындағы қадағалау мен аттестаттау комитеті тізіміне енген Қазақстан, Ресей және Қырғызстан ғылыми басылымдарында жарияланды.

Диссертация қолжазбасы Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ғылым комитетінің Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының Қазақстанның жаңа заман тарихи бөлімінің кеңейтілген мәжілісінде талқыланып, қорғауға ұсынылды (хаттама № 8 «10» маусым 2008 жыл).

Зерттеу жұмысының  ғылыми және тәжрибелік құндылығы. Г.Н. Потанин мен қазақ зиялыларының саяси-қоғамдық және рухани байланыстарының тарихи тамырларын арнайы зерттеу арқылы тарихи тұлғалардың мұрасы жөнінде теориялық және методологиялық негіз жасауға мүмкіндік беретін ғылыми еңбек жасалмақ.

Зерттеу барысында көтерілген мәселелер Қазақстан тарихын жете тануға ерекше мән беретін оқырмандарға өткен тарихымызды, ондағы тұлғалардың, зиялылардың өмірі мен қызметін жаңаша саралауына септігін тигізеді. Зерттеу жұмысының тұжырымдамаларын Қазақстан тарихын танып білгісі келетіндерге, тарихшы мамандарға, жоғарғы оқу орындарының ізденуші, аспиранттары мен студенттеріне, тарих факультетінде дәріс алатын болашақ зерттеушілерге арнайы курстар мен семинар сабақтарында пайдалануға болады.

Диссертациялық  жұмыс. Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының Қазақстанның жаңа заман тарихы бөлімінде талқыланған және қорғауға ұсынылған.

Диссертацияның  құрылымы.  Зерттеу жұмысының құрылысы тақырыпты және алға қойған міндеттерді ашуда логикалық бір ізділік бойынша жасалды. Диссертация кіріспеден, бес тараудан, қорытынды және қолданылған деректер тізімінен, қосымша материалдардан тұрады.

 

ДИССЕРТАЦИЯНЫҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ

 

      Кіріспеде жұмысқа жалпы сипаттама беріліп, тақырыптың өзектілігі мен ғылыми жаңалығы көрсетіліп, мақсаты мен міндеттері, зерттеу нысаны анықталды, методологиялық негізі айқындалып, хронологиялық шеңбері, практикалық маңызы көрсетілді.

      Бірінші тарау «ХІХ Ғ. екінші жартысындағы – ХХ ғ. басындағы демократияшыл орыс және қазақ зиялыларының көзқарастарын зерттеудің методологиялық мәселелері» деп аталады. Бұл тараудың «Тақырыптың методологиялық мәселелері» деп аталатын бөлімінде Қазақстандағы тарих ғылымындағы аталған тақырып жүйесіндегі ғылыми зерттеудің әдіс тәсілдерінің деңгейі мен методологиялық маңызы сипаттала отырып, қазақ зиялы қауымының орыс әдебиетінің белгілі өкілдерімен, алдыңғы қатарлы күрескерлері, зиялыларымен араласуы олардың саяси-рухани көзқарасына үлкен әсер еткені атап өтілді. Григорий Потаниннің де қазақтың алдыңғы қатарлы зиялыларымен араласып, тағдырлас, замандас болып, бір мақсат-мүддемен жүруі, бір-бірімен рухани үндес болғаны айтылды.

      Революцияға дейінгі тарихнамада интеллигенцияға қатысты үш бағыт көрсетілетін: халықшылдық, либералдық, маркстік-лениндік. Бұл бағыттағы зерттеушілер Ресей зиялыларының қоғамдағы орнын айқындауға тырысты. Ондай еңбектерде көбінесе мұғалімдер, дәрігерлер, темір жол қызметкерлері, студенттердің және тағы басқалардың өмірі мен қызметіне сипаттама берілетін. Халықшылдық тәсілде зиялыларға қатысты белгілер нақты көрсетілді. Мұндай белгілерге халықтың мүддесі үшін олар өзін-өзі құрбан етуге дейін барады деген пікір негіз болды. Мұндай тәсілде зиялылардың әлеуметтік-кәсіби белгілері жоққа шығарылып, зиялы қауымның бүкіл қызметі саяси қызметте делінді.

 Сол жылдары бұл пікірлерге қарсы жинақтар да шығады. Зиялылардың мемлекетке, революциялық қозғалыстарға қатынасы туралы мәселені талдауға түрлі саяи топтардың өкілдері белсене араласты.

Пікірталастарда орыс зиялыларының дүниетанымы, оның қоғамдағы орны мен рөлі мәселесі қозғалды. Бұл мәселе әсіресе Н. Бердяевтің «Философская истина и интеллигентская правда» мақаласында өткір қойылды. Либералды тұжырымдаманың өкілдері «Вехи» жинағында «интеллигенция» ұғымын саясаттандырғаны үшін халықшыларды сынады. Зиялылықты анықтаудағы халықшылдық тәсіл оларды әлеуметтік-саяси сапа қалыптастырды деп санаушы еді.

Бұл жерде біздің ойымыз бойынша зиялыларды сипаттауда оның рухани іске араласу дәрежесін ғана көрсететін сыртқы жағын ғана қарастырып қана қоймай, сонымен қатар рухани құндылықтарды таратуда жетекші болатынын дәлелдейтін ішкі сипатын да қарастырған маңызды деп есептейміз. Зиялылардың қалыптасуы, әлеуметтік құрылыстағы оның орны мен рөлі, тарихи орны туралы мәселе де зерттеушілердің назарынан тыс қалған емес. «Интеллигенция» термині Ресейдің қоғамдық ойында көптеген пікір туғызды. Ғылыми пікірталастағы негізгі мәселе «интеллигенция» ұғымын анықтаудан басталды. ХХ ғ. басындағы тұжырымдамаларға қарасақ, интеллигенция ұғымы негізінде рухани бастама жатыр. Ол ой еңбегімен айналысатын, ерекше жағдайда қалыптасқан әлеуметтік топ. Талдаудың өзіндегі осы тұжырымдамаларға жүгінсек, ХХ ғасырдағы Ресей зерттеушілері бұл мәселені адамгершілік көзқарас тұрғысынан қарастырды. Н.А. Бердяев «интеллигенция» ұғымын адамгершіліктің өзі интеллектуалдылықтан жоғары болды деген ресейлік ойдың өзіндік сипатымен байланыстырады[2]. Яғни, өз сөзімімізбен түсініктеме берер болсақ интеллигент дегеніміз ақыл ой, білімділік деңгейімен ғана емес адамгершілік, ар ожданымен айқындалады.

Зиялылар тапқа, әлеуметтік топқа жатпайтын ерекше қоғамдық топ ретінде сипатталды. Мұндай пайымдаманы ұстайтындардың көзқарасы бойынша интеллигенция этикалық жағынан тоғышарлыққа қарсы, әлеуметтік жағынан топқа, тапқа жатпайтын адамдардың сабақтастық тобы, олар толығымен идеямен айналысып, сол идеяға қызмет етуге дайын болады. Олар білімді, сонымен қатар бар нәрсеге сыни көзқараспен қарайды. Әсіресе олар өз халқы үшін күйіне біледі, өз отанының тағдыры үшін алаңдайды.

ХХ ғ. басындағы зерттеушілер интеллигенцияны әлеуметтік-этикалық категория деп түсінді. Мысалы, интеллигенция деп нақты әлеуметтік дүниетанымы, адамгершілік келбеті бар адамдары таныды. Интеллигент деген сыни ойлай алатын адамдар, ескіге қарсы күресе алатын, жалпы теңдік пен бақыт мұраты үшін күреске бастайтын, тоқыраушылықтың жауы, революционер, әділдікті іздейтіндер. Осындай рухани-әлеуметтік тұрғыдан қарағанда зиялылар тарихы идеялар мен қоғамдық ойлар жыйынтығының тарихы. Оны нақты тапқа жатқызу мүмкін емес. Осындай тәсілмен анықтаған кезде интеллигенция феномені ұлттық санамен пара-пар келеді. Ұлттық сипат ұлтқа да өз ізін қалдырады. Интеллигенция орыстықтың шынайы белгілерін көрсетті, сондықтан бірқатар авторлар бұл ұғымды тек орыс интеллигенциясына ғана қолдану керек деген пікірде.