Г.Н. Потанин және қазақ зиялылары: саяси және рухани көзқарастарды тарихи талдау

Шоқан мен Г.Н. Потанинді П. Семенов қызықты да ақылды жастар ретінде бағалаған. 1856 жылы Омбыға келген Петр Петрович Семенов әуелі Шоқанды іздеген, сөйтіп екеуі бірге Г.Н. Потанинге барған. Ол кезде Г.Н. Потанин мұрағаттағы “генерал Киндерманның әскери-жорық кеңсесінің” жазбаларымен танысып жатқан болатын. Семенов бұл құжаттармен де, гербарийлермен де танысады. Г.Н. Потанин әр өсімдіктің латынша атын атаған. Бұл П. Семеновты таңдандырмай қоймайды. Семенов оған Петербург университетіне түсу керектігін, Сібірде қалса, одан ештеңе шықпайтынын, жай қарапайым казак офицері болып қалатынын айтқан. Осындай ұстаздарының да Г.Н. Потанинге ықпалы мен кеңесі өмірінің мазмұнды өтуіне әсер еткен еді. П. Семеновтың, М. Бакуниннің көмегі арқасында      Г.Н. Потанин 1859 ж. астанада зерттеу ісін бастап, ғылыми және қоғамдық өмірге қабілетті екенін көрсетеді. Осында   Г.Н. Потанин жерлестерімен де араласып тұрған. Н.С. Щукинмен және Қазандағы сібірлік студенттермен, сол арқылы Петербургтіктермен, С.Я. Капустинмен байланыс жасаған. Осындай ғылыми байланыс ғылыми еңбектің нәтижесі болды. 1859 ж.      Г.Н. Потанин «Вестник РГО» хабаршысында «Материалы для истории Сибири» еңбегін жариялайды. Осы жылы Омбы кадет корпусында естеліктерін айтып сөз сөйлеген. Г.Н. Потанин, П.П. Семенов Тян-Шанский де Ш. Уәлиханов еңбектерін шығаруға үлкен үлес қосқаны белгілі. Генерал К.К. Гутковскийдің және Тян-Шанскийдің ұсынысымен Орыс географиялық қоғамының кеңесі Ш. Уәлиханов еңбектерін жарыққа шығару туралы шешім қабылдаған.

Томск мемлекеттік университеті кітапханасының сирек қолжазбалар  қорында П.П. Семеновтың немересінің Г.Н. Потанинге жазған хаты бар. Онда былай деп жазылған: «Аса құрметті Григорий Николаевич! Сізге аты аз белгілі немесе Сізге мүлдем белгісіз Сіз білетін Петр Петрович Семенов-Тяь-Шанскийдің үлкен немересі жазып отыр. Мен марқұм Атам Сізге қалай қарағанын білемін, Сізді бағалайтын әрі сыйлайтын, Сіз де оған қалай қарағаныңызды білемін. Петр Петрович қайтыс болғанда Сіздің біздің отбасымызға көңіл айтып шын жүректен жазған телеграммаңыз бәрімізді де толғандырған. Осының бәрі мені Сізге үлкен бір өтініш жазуыма әкелді. Оны жазбастан бұрын әуелі Сізге шын жүректен сәлем жолдаймын, нақ Сіздің еншіңізге Сібірді біріктіру түсті және оны Өзіңіздің ұзақ та даңқты өткен терең мағыналы ғұмырыңызда жүргізе алдыңыз. Тек белгілі географтың немересі ретінде емес, өзім де Сібірмен терең байланысым болғандықтан осы сәлем хатты және Сізге өтінішімді жолдап отырмын. Сібірмен бала кезімнен Атаммен жүріп етене жақын болдым, оның қасынан түрлі халық пен саяхатшыларды, сібірлік зиялыларды кездестірдім. Гимназияда оқып жүргенімде мен Географиялық қоғамның мәжілісіне үнемі қатысып жүрдім. 1896 ж. Нижегородтағы бүкілресейлік көрмеде болдым, онда Атам Азиат бөлімін басқарған. Сонда сібірліктермен кездестім, әрі сібірлік мүдде айналасында болдым. Менің әкем өз кезінде Пермь-Котласс темір жолының экономикалық жайымен жүрген. Ол Ақмола облысының біраз бөлігін және Тобыл губерниясының оңтүстік-батыс бөлігін жүріп өткен. Мен әкеме көмектесіп, баяндамасын жөндейтінмін және оның барлық ісін білетінмін». Одан әрі отбасын қамтамасыз ету жөнінде біраз жазған. Өмірбаяны «Рафаиль Дмитриевич Семенов Тян-Шанский, Семенов Тянь-Шанскийдің үлкен ұлы Дмитрий Петровичтің үлкен ұлы. 31 тамыз 1879 жылы Санкт-Петербургте туған. 1889 жылы әулие Екатерина Еванг. Лют. Шіркеуіндегі училищесіне түскен, 1894 жылы бұл училищеден гимназияның 4 сыныбына өтеді. 1899 ж. Спб. Университетінің жаратылыстану бөлімінің физика-математика факультетіне түсіп, оны 1903 жылы бітеді, мемлекеттік емтихандарды 1905 ж. тапсырады», - деп басталған. Арада қанша жыл өтсе де, П.П. Семеновтың немересінің басына күн туғанда атасының шәкіртінен көмек сұрауы адамға тән қасиет деп түсінеміз. Қазақта да «әкең өлсе де, әкеңді көрген бар» деген мақал осыны дәлелдейді.

     1865 жылы Г.Н. Потанин Сібірді Ресейден бөліп алу идеясын насихаттаған «сепаратистер» үйірмесін ұйымдастырды деген күдікпен ұсталады да, бес жылға айдауға жіберіледі. Г.Н. Потанин үстінен тергеу жүріп жатқанда күндері Алтынемелде досы Ш. Уәлиханов қайтыс болады. Досының өлімі мен өзінің тұтқындалуы нәтижесінде Г.Н. Потанин бірнеше жыл ғылымнан қол үзіп қалады. Бірақ көкірегінде үлкен армандары, мақсат-мұраты бір сәт естен кеткен емес. Г.Н. Потанин өз өмірін Азия елдерін зерттеуге арнаған. Бостандыққа шыққанан кейін Григорий Потанин Монғолия, Урянхай өлкесі, Тибет пен Қытайға 1876-1880 жж. саяхат жасайды. Кадет корпусында алған білімі осы жылдары жүзеге асты. Шығыс тілдерін білуі, жергілікті салт-дәстүр жөніндегі материалдары енді ғылыми айналымға түсугежол ашты. Осы елдердің этнографиясы, географиясы, тарихы  туралы мәліметтерді көптеп жинады.

1876-1880 жж. саяхатында және  «Солтүстік Монғолия очерктері»  еңбегінде ауызша тарихты жинақтаудың  салыстырмалы әдісі мен түсініктеме  берудің өзіне тән ерекшелігін  қалыптастырды. Қазақтың ауызша  тарихында ол генеалогиялық тақырыптар мен жанрларды көрсетіп, сараптама жасаған. Қазақтардың жеті атасын білуі, одан кейін бұрынғы ата-бабасын тізбектеп, еске түсіруі әдеттегі іс екенін баса айтқан.

«Гэсэр хан туралы монғол аңыздары» деген мақаласында  «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» жырының түп төркіні монғолдың «Гэсэрінде» жатыр деген ой айтады. Г.Н. Потанин былай деп жазады: «...кейбір қырғыз ертегілері (қазақ деп түсінеміз Т.Ж.), Қозы Көрпеш және Қозай (Ер Гокчу) ертегілерінде Гэсэр тақырыбы бар. Қозы Көрпеш башқұрларға да белгілі. Батысқа таман гэсэрлердің тақырыбы осетин, шешен, черкес және кавказдық татар тау халықтарының аңыздарында кездеседі» десе, келесі бір еңбегінде «...Қозы Көрпештің сюжеті Өлмейтін Кащей туралы орыс ертегісінде қайталанады», - дейді. Бұл салыстырулары басқа мектептің «қаңғыбас сюжет теориясы» («теории бродячих сюжетов») өкілдерінің пікірімен сай келеді. Г.Н. Потанин сюжеттердің жақындығын айта отырып, мұндай жақындық монғолдардың, алтайлықтардың, қазақтардың фольклорында бар екенін көрсетті. Шынында да, халықтардың ауызша-поэтикалық мәдениеттің жалпылығы көптеген халықтарда кездеседі.

       Г.Н. Потаниннің ірі еңбектері қатарына 1893 ж. Орыс Географиялық қоғамы шығарған Қытай мен Орталық Монғолияға жасаған саяхаты туралы екі томдық кітабы болып табылады. Оның бірінші баспасына екі карта енгізілді: А.И. Скассидің маршрутта жасаған көріністері  және Қытайдың үлкен картасы. Өсімдіктердің атын жазған кезде Г.Н. Потанин жергілікті атауларды (қытай, монғол, тангут, салар, т.б.) қолданған.  
Орхон, Селенгі бойларын мекендеген халықтардың өміріне салыстырмалы талдау жасаған.

       Рабданов телеграммасында “Аса құрметті Григорий Николаевич! Егер мүмкін болса экспедицияның қандай да бір керегіне жарармын, осы маңызды іске қажет болсам елді білетін тамаша бір тілмаш табамын. Жеке сөйлескім келеді. Телеграфтаңыз. Рабданов”, - деп жазған.  Демек, әйтеуір шетелге барсам болды деген ниетпен қалай болса - солай экспедиция құрамына әркім кіре бермеген.

Шығыс Тарбағатайға сапары туралы Г.Н. Потанин мен Карл Струвенің жазғаны тарихи география бойынша да біраз мәлімет береді. 1864 жылы олар сапарын Тарбағатайдың оңтүстік етегінде жатқан Ұржар станицасынан бастап, 14 маусымда Тарбағатай етегінен 30 шақырым жерде, Алакөл аңғарында тыныш жатқан Жайтөбенің шығыс етегіндегі Мақаншы бұлақтарынан өтеді. Мақаншы Ұржар станицасының оңтүстік-шығысындағы Қытайдың Шәуешек қаласына қарайғы қысқы жолда орналасқан. Авторлар бұл жерлердің топонимикалық атауларына да тоқталады. Мақаншы атауы Батыс Жоңғарияда кездеседі. Сібір қырғыздары облысы басқармасының мұрағатында Жоңғар ханының ордасы орналасқан Іле өзеніндегі Махачи жартасы жөнінде мәлімет бар. Бұл Риттердің айтқан Махациі де болуы мүмкін, Тянь-Шаньдағы аңғар және Маци Гулагудың жорығы кезіндегі Тянь-Шаньдағы станция.

Мақаншының жасыл алқабында шала қазақ Ахмет Баймұратов 50 ауладан тұратын ауылдың негізін салып, ол өзі кірпіштен үй салып, 10 десятина жерге егін, бау-бақша салды, сонымен бірге Қытайдың шөбі муисті екті, сөйтіп шөп өсірумен айналысты. Үйді жылыту үшін қыс айында 4000 ағашқа тапсырыс жасаған. Уақыт өте бұл жерге Ахмет су диірменін салмақшы болған. Шығысқа қарайғы Қатынсу деген жерде Тума деген болыстың старшыны өз егіншілерінен 50 аула ауыл құрмақшы болған. Шәуешекке қарайғы қыстық жолда орналасқан жердің жағдайы осылайша жақсарады деп санады.

Жергілікті көшпелі  халық отырықшылыққа көшуге талпынса, Г.Н. Потанин мен Карл Струвенің айтуынша, шала қазақтардың көбі жер алуға арыз жазған, бір жерді алуға бірнеше адам жазған кездер де болған. Мысалы, жоғарыда аталған Ахмет Баймұратов арыз берген жерге де қазақтардың біреуі жазған. Бұл істе ауқатты қазақтар, болыс старшындары, шала қазақтардың ішіндегі диірменшілер мен ұсақ саудагерлер белсенділік көрсетті. Бұлар орыс билігінің бекем болатынын біліп тұр, сондықтан Ахмет Баймұратов Мақаншыда орналасуға рұқсат берген өкімет актісін тез алуға әрекет жасап қана қоймай, губернатор бекіткен өз ауылының да жоспарын жасап алмақшы болған. Көшпелі халықтың көбі өкімет актісінің мәнін түсіне бермегені рас. Ахмет Баймұратов болса өкімет адамдарына қазақтардың жерге меншік туралы заң жөнінде түсінігі жоқ, сондықтан губернатор қол қойған қағазға қарамай, оның жайылымына малын жаятынын айтқан.  Құрып кеткенде 40 жыл алға қарап, жорамал жасай алатын Ахмет Баймұратов қазақтардың жер құқығына қатысты сауатын біртіндеп ашпақшы болды.

Жайтөбеден шығысқа  қарай Бақты тауларына дейінгі  төбешік жерлерде өсімдіктер өте  көп. Олардың аттарын Г.Н. Потанин мен Карл Струве латынша берген. Жолда қытайлар салған үйлер де көп екенін жазған. Оның біреуі Қатынсу мен Лайбұлақ өзендерінің арасында орналасқан. Бақты Жайтөбе сияқты Тарбағатайдан оңтүстікке қарай түсіп тұрады. Бақты тауының атауын қазақтар қытайша Богдо деген атауды бұзып айтқан сияқты деп пайымдайды Г.Н. Потанин мен Карл Струве.

Аталған топонимдер «Қозы  Көрпеш – Баян сұлу» жырында да кездеседі. Онда Баян сұлуды көрмей-ақ сырттай ғашық болатын тоқсан серінің Баянды іздеп келе жатқаны былай суреттелген:

                                      Қаратау, Тарбағатай жерге келді,

                                      Жайтөбе, Қатынсуы көлге келді.

                                      Басынан Ақшәулінің дүрбі салып,

                                      Отырған Аягөзде елді көрді.

Осындағы Жайтөбе –  Мұқаншының іргесіндегі төбе болса, Қатынсу – Мұқаншы мен Қаратал  ауылдарының ортасындағы өзен. Одан беріде Мұқаншы, Ұржар, Барқытбел (Тарбағатай), Алакөл – қазақ-жоңғар соғысының шайқастары болған жер. Қабанбай батыр бастаған төрт Төлегетай, әсіресе оның Қаракерей бұтағы қоныстанған жер. Ноғайбай Сүлейменұлы, Әріп Тәңірбергенұлы, Әсет Найманбайұлы сынды арқалы ақындар жырлаған, Қытай қазақтарына сапарында А. Байтұрсынов, М. Дулатов, Р. Марсеков, О. Әлжанов сияқты алаш арыстары аялдаған мекен. Бейімбет Майлин «Даудың басы – Дайрабайдың көк сиыры» сынды төрт-бес әңгімесін Алакөлдің жағасындағы Көктал ауылында жазыпты. Міне, осы жерлерде ХІХ ғ. екінші жартысында Г.Н. Потанин болған.

 Қорыта айтқанда, Г.Н. Потаниннің Азия елдеріне саяхатының нәтижесі шығыстану ғылымына қосылѓан үлкен үлес еді. Оның көптеген мәліметтері әлі күнге дейін маңызын жойған жоқ. Г.Н. Потаниннің Тибет пен Қытайға жасаған екінші сапары тарих, этнография, георафия саласына үлкен үлес қосты. Экспедиция құрамына кірген адамдар да білімді еді. Сондықтан әкелген мәліметтерінің мазмұны бай болды, сөйтіп шығыстану ғылымына  сүбелі үлес қосылды. Г.Н. Потаниннің  Монғолияға, Хинганға жасаған сапары материалдарынан тарихи география, этнография бойынша көптеген мәлімет алуға болады. Олардың ғылымда әлі маңызы зор.      Монголия мен Қытайға жасаған саяхатынан күнделік жазған, олар кейін көп томдық шығармаларға айналған. С. Олденьберг академиктің айтуынша, жекелеген жерлер мен орындардағы бақылаулары тыңғылықты, оның күн сайын жазған күнделік мәліметтері аса құнды болып келеді. Оған зерттеушілер жиі-жиі ден қояды. Міне сондықтан да Г.Н. Потаниннің бұл саладағы тындырған істері аса ауқымды болды деп айта аламыз. 

       Үшінші тарау «Г.Н. Потаниннің Сібірдегі саяси-қоғамдық қызметі» деп аталады. Онда  Ақпан революциясы қарсаңындағы Сібірдегі жағдай,  «Сібір облысшыларымен» Г.Н. Потаниннің байланысы, Ақпан революциясынан кейінгі Сібірдегі саяси  ахуал сипатталған.

1917 жыл  ақпан айында  Сібір мен Ресейде   қандай да бір  әлеуметтік   дүмпулердің болатынындай серпіні байқалған жоқ. Жергілікті жандармдық   басқарманың ай сайын жасайтын есептерінде 1916-1917 ж. басында әкімшілікке қарасты территорияда  мемлекетке  қарсы  ұйымдар құрылмаған, революциялық басылымдары  таратылмаған, өздерінің баспахананалары  болмағаны жөнінде жазылған. ХХ ғ. басында Сібір деревнясында да айтарлықтай өзгерістер орын алды. Олар дәстүрлі өмір салтын сақтап қалғысы келді. Толқулар көп болғандықтан Сібірдің оңтүстігінде тұрақсыздық көрініс тапты. Толқулардың көп болу себебін зерттеушілер қоныстанушылармен байланыстырады. Мысалы, 1907-1911 жж. Алтайға 730 мың адам келген немесе бүкіл Сібірге келіп қоныстанғандардың 40 пайызы. Жаппай қоныстану жер мәселесімен байланысты проблемалар туғызатыны белгілі. Ал оны мемлекет шаруалар есебінен шешті. Қоныстанушылар старожилдерден де нашар тұрды. Жер мен орманды пайдалану жағынан шаруалар өзін кем санады, сондықтан жаңа қоныстанушылар мекендеген аудандар село мен мемлекет арасындағы тұрақты қарама-қайшылықтың орталығы болды. Бұл қақтығыс ашық жүрді, тіпті қарулы қақтығысқа дейін барды. Егер 1861-1905 жж. жаппай толқу байқалған жоқ, ал 1905-1907 жж. – үшеу, 1908-1916 жж. онға жуық болды. 1908-1916 жж. қанды қақтығыста 29 полицей, орман күзетшілері, село старосталары өлтіріліп, 89 жараланды не ұрып соқты, өзін-өзі қорғаған 13 шаруа өліп, 14 жараланған.

     Сібір интеллигенциясы самодержавиені құлатуды ойлаған барлық саяси топтардың одағын құруға талпынды. Мұның үлгісі Томск технологиялық институтының профессоры, Томск губерниясынан ІІІ және ІУ Мемлекеттік думаның депутаты кадет партиясының көшбасшысының бірі Н.В. Некрасовтың «Мен к.-д партиясына 1905 жылы бұрынғы Азаттық одағындағы партияда жоқ бір топ жолдастарыммен бірге кірдім. Бұл топ тек  социалистік болған жоқ, бірқатар мәселелер бойынша оңшыл ұстанымда  болды. Біз республикашыл-федералистер болдық, патша үкіметіне қатысты оппозициялық тактика ұстадық».  Думадан тыс  демалыс  айларында  Н.В. Некрасов  Сібірдің  әр жерінде «Орыс либерализмінің болашағы» тақырыбына дәрістер  оқыды.

      Соғыс  кезінде аймақтық әлеуметтік-саяси  құрылымдардың бәрі де  бірінші   кезекте теориялық-идеологиялық ұйымдық тоқырауда болған. Іс жүзінде олардың ұйымдық құрылысы құлаған еді. Эсерлер мен социал-демократтар арасында арандатушылар көп болды. Алайда өкіметті қолдаған барлық саяси бірлестіктер соғысты Ресей тарихының бір кезеңі деп  қарады.     Сібірдегі саяси топтардың бірігуінің тағы  бір көрінісі земство үшін күрес болып қала берді. Бұл үшін қалалардағы Бүкілресейлік одақтардың бөлімдері мен олардың съездері, сонымен бірге мәдени-ағарту ұйымдар белсенді түрде қолданылды. 1915 жылы сәуірде жиналған Омбыдағы Батыс Сібір қалаларының съезі земствоны енгізу жөніндегі талаппен арнайы резолюция қабылдады.1916 жылы 14-19 сәуірде болған Иркутскідегі Шығыс Сібір қалаларының съезі жандармдардың анықтауынша «кадеттерден солшылдау немесе шамамен кадет тобының сол қанаты түріне ие болды». Әрине бұның бәрі Г.Н. Потаниннің көз алдында өтіп оның саяси көзқарастарының қалыптасуына елеулі үлес қосты.