Инвестициялық жоба түсінігі

Инвестицияның өтелімділік  мерзімі  дегеніміз таза түсімнің бастапқы салымдардың  орнын толтыруын күтетін кезең (мұнда таза түсім шығындарды шегеріп  тастағандағы ақшалай түсімдерді білдіреді). Осылайша, кәсіпорынның оперативтік  қызметінен түскен түсімдері инвестицияларға  жұмсалған шығындарды жабатын уақыт  кезеңі есептеледі. Бұл әдіспен есептеу  өте оңай, сондықтан оны инвестициялау  тәуекелін бағалаудың және тиімділігін  есептеудің қарапайым әдісі ретінде  қолданады. Егер ақша түсімі бірқалыпты болмаса, онда әрбір жоспарлау интервалы  үшін бастапқы шығндардың жалпы көлеміне амортизациялық шығарымдар мен таза табыс қалдық теріс болғанша шегеріліп  отырады.

Бұл әдістің  басымдылығы – есептеу  қарапайым, сондықтан ол кейде инвестицияның  тәуекелін бағалаудың қарапайым  әдісі ретінде қолданылады. Сонымен  қатар бұл әдісті тұрақты сұранысы жоқ өнімдерді шығару жобасын  бағалау үшін де пайдалануға болады және ол ақша айналымы аз шағын фирмалардың  инвестицияларын бағалауға, сонымен  бірге ресурстардың тапшылығы жағдайында жобаларды едәуір тез бағалауға  жарамды.

Жобалық талдау инвестициялық  жобаны алдын ала дайындау кезеңінде  жүзеге асырылады. Жобалық талдау арқылы инвестициялық жобаның іске асырылу  тиімділігіне баға бріледі.

Жобалық талдау – бұл  жобаға жұмасалатын шығындарды, осы  жоба бойынша түскен табыстарды салыстыру  негізінде жобалық табыстардың  салыстыру негізінде жобалық  талдаудың үдерісі болып табылады.

Жобалық талдаудың міндеттері:

іске асырылған жобаның  іс жүзінде кедергі болар шектеулерін  және олардың өзгерістерін ала отырып, қол жеткізетін нәтижеге баға беру;

жоба бойынша жұмасалатын  қажетті ресурстардың көлемін анықтау  және оларды әр түрлі нұсқалар бойынша салыстыру;

жобаны іске асырудан түскен табыстарды бағалау және оны  инвесторлар арасында бөлу. [22]

Жалпы алғанда  жобалық  талдаудың бірінші міндеті инвестициялық  жобаның іске асырылуын бағалау; екіншісі – нәтижелігін бағалау; үшіншісі –тиімділікті бағалау; төртіншісі – жобаны белсендіру болып табылады.

Жобалық талдаудың мақсаты  – инвестициялық ресурстарды  пайдаланудың балама тәсілдері арасында талдау туралы дұрыс шешім қабылдау. Жобалық талдау инвестициялық жобаларды  жүзеге асыруға жұмсалған шығындар мен одан алынатын пайданы салыстыруды  көрестеді. Сол себепті жобаны талдауда жоба құндылығын анықтау маңызды  рөл атқарады. Жоба құныдылғының шамасы осы жобаны жүзеге асыру нәтижесінде  алынатын пайда мен оған жұмсалатын шығындар айырмасымен анықталады.

ЖҚ = П – Ш,

мұнда, П – пайда (табыс);           

 Ш – шығындар.

Инвестициялық жоба пайдасы  мен оған жұмсалатын шығын құрамы әр түрлі сипатталады және оны  анықтау оңай емес.с оныдықтан  жобалар әр түрлі көзқарас тұрғысынан қарастырылуы мүмкін. Ең алдымен инвестициялық  жобалар техникалық негізделген  бе, коммерциялық тұрғадан өміршең  бе, өзін-өзі қайтарымдылығы қамтылған  ба, экономикалық тұрғыдан өзін-өзі  ақтай ма, жобаның қоршаған ортаға әсері жағымды немесе жағымсыз ба, жергілікті әлеуметтік, мәдени, тұрмыстық  ерекшеліктеінің жобадағы көрінісі, жобаны жүзеге асырудағы институционалдық мүмкіндіктерінің болуы тұрғыларынан қарастыру қажет.

Инвестициялық жобаны талдаудың  екі көзқарасы бар:

• макрокөзқарас;
• микрокөзқарас.

Макрокөзқараста қарастырылып отырған жобаның жалпы мүмкін болатын нәтижелерін талдаудың  үш түрін көрсету керек – салалық, аймақтық, ресурстық.

Салалық талдауда осы жобаға қатысты салаларды, аймақтық талдауда инвестициялық обьектіні орналастыру  үшін нақты аймақтың мүмкіндіктерін, ресурстық талдауда табиғи шикізаттарды және басқа да ресурстарды, сондай-ақ ауыл шаруашылығы және өнеркәсіп  өнімдерін тиімді пайдаланумен байланысты нақты мүмкіндіктерді айқындау қарастырылады.

Микрокөзқарас бойынша инвестициялық  жобаны талдау инвестордың жоба туралы ойын анық инвестициялық көзқарасқа ауыстыруға ынталандыру бойынша  бірқатар факторларды анықтау болып  табылады.

Техникалық талдау – бұл  инвестициялық жобаға қолданылатын ең тиімді техника мен технологияларды  анықтау және обьектінің орнын таңдай мәелелері шеңберінде жүргізіледі.

Техникалық талдаудың  негізгі мақсаты осы инвестициялық  жобаға ең тиімді техника және технология нұсқаларын қарастыру және анықтау  болып табылады.

Жобаға техникалық талдауды жүргізу барысында жобаның сметасы  мен бюджеті анықталады. Мұндай кездейсоқ  шығындарға әкелетін мүліктік және бағалы факторларға талдау жүргізіледі. Техникалық талдау арқылы жобаның іске асырылуына қатысты құрылыстық және архитектуралық мәселелер шешіледі.

Техникалық талдауда инвестициялық  жобаның техникалық-экономикалық нұсқалары  зерттеледі, жобаның дұрыс таңдалғаны дәлелденеді, оның жүзеге асырылуының  оңтайлы мерзімдері, шикізаттық және басқа да қажетті ресурстардың болуы, жобалық зерттеу жұмыстарында және басқа да шығындарды есептейді.

Коммерциялық талдау өнімді өткізумен байланысты. Бұл талдаудың  мақсаты жоба бойынша өнімдер  мен қызметтерді тұтынушы жағынан  бақылау болып табылады.

Коммерциялық талдау жүргізу  үдерісінде осы инвестициялық обьектіні  аяқтап, іске қосқаннан кейін өнімді өткізу немесе қызмет көрсету нарығы зерттеледі. Мысалы, қажетті шикізаттар мен құралдарды жабдықтау жағдайы, өндіріс пен өткізу үдерісі, соның  ішінде нарық сыйымдылығы бағаланады.

Коммерциялық талдауда өнімді өткізу нарығымен байланысты шығарылатын  өнімнің сапасы мен көлемі, экспортқа  бағдарлануы, импортауыстыруы, дүниежүзілік нарықтағы бәсекелестігі, өнімді өткізуде қалай жүзеге асатындығы, өнімді сату көлемінің жеткіліктігі, өндірілген өнімнің өткізуге байланысты бағасының  өзгеру жағдайында жобаны жүзеге асырудағы  табыстылықтың өзгерісі нақтыланады.

Коммерциялық  талдауды маркетингтік зерттеулер жұмысымен  байланыстыруға болады. Коммерциялық талдауды жүргізетін үш міндеті бар:

- маркетингтік қызметке байланысты;

- ресурстарды алу көздері мен шартарына байланысты;

- өндіріс пен өткізу жағдайына байланысты.

Институционалдық талдаудың  мақсаты – бұдл жобаны жүзеге асыру  және іске қосу барысындағы ұйымдастырушылық, құқықтық, саяси және әкімшілік жағдайға баға беру болып табылады. Сондықтан  институционалды талдау арқылы басқару, ұйымдастырушылық құрылым, жоспарлау  кадрларды оқыту, қаржылық қызмет бойынша  қажетті ұсыныстар жасалады.

Сондай-ақ, менеджменттің  инвестициялық саласындағы әдістері,  моноторинг және бағалау әдістері, ұтымды ұйымдастыру құрылымы, бухгалтерлік есеп және аудит және тағы басқа  мәселелер қарастырылады.

Әлеуметтік талдау – жобаның  қосымша жұмыс орындарын құруға, жұмыскерлердің тұрғын үй, мәдени тұрмыстық, еңбек ету, демалыс жағдайларында  кездесетін мәселелерді шешуге көмектеседі.

Әлеуметтік талдаудың  мақсаты – бұл жоба жоспарының нұсқауларын, оны пайдаланушылар үшін жарамдылығын анықтау болып табылады. Әлеуметтік талдауды жүргізу нәтижесінде  жоба мен оны пайдаланушылар арасындағы өзара әрекет етудің стратегиялық мүмкіндігін  қамтамасыз ету қажет.

Әлеуметтік талдаудың  шешетін мәселелері:

жобаға қатысты елдің  халықаралық, әлеуметтік, мәдени және деморграфиялық сипаты;

жобаны жасауда сол  елдің әдет-ғұрпының және дәстүрінің ескерілуі;

іске асыру барысында  жергілікті халықтың мүдделерінің ескерілуі.

Әлеуметтік  талдаудың  стандарттық  әдісі  мен  процедураларының жоқтығынан бұл жобаның түрі өте  күрделі болып келеді.

Жоба бойынша әлеуметтік нәтижелер келесідей болуы мүмкін:

• аймақтық жұмыс орындары сапасының өсуі;
• жұмысшылардың тұрғылықты жағдайының жақсаруы;
• жұмысшылардың еңбек шарттарының өзгеруі;
• өндірістік кадрлар құрылымының өзгеруі;
• халықтың және қызметкерлердің денсаулық деңгейінің жақсаруы.

Экологиялық талдауда –  экологияға залал тигізу туралы сараптамаға  баға беріледі. Залал орын алған  жағдайда оны жеңілдеті немесе болдырмау  шаралары анықталады. Дүниежүзілік тәжірибеде жоба бойынша шығындар сметасына  қоршаған ортаны қорғау шараларын жүзеге асыру шығындары енгізіледі. Олардың  ауытқу деңгейі барлық салымдардың 10%-ын құрайды. Сонымен қатар, шығындар сметасында күтілмеген шығындарға шағын жобалар үшін 5%, ал мегажоба үшін 15% шамасында шығындардың деңгейі қарастырылады.

Экологиялық талдаудың мақсаты  – инвестициялық жобаның өмірлік  кезеңдерінде жобаның қоршаған ортаға тигізетін әсерін жан-жақты зерттеу. Оның жағымсыз болған жағдайында залал  масштабы және оның алдын алу шаралары қарастырылады. Экологиялық талдау бойынша ранайы экономикалық қорытынды  жасалуы тиіс және ол экологияға байланысты мәселелерді жетік білетін мамандардың  қатысуымен дайындалып бекітіледі.

Экономикалық талдау кезінде  тек қана пайда мен шығындар қарастырылып қоаймай, әрбір қатысушы мен қоғам  тұрғысынан жобаны ұйымдастырудағы  ғаламдық проблемалар зерттеледі. Бұл  талдау түрі қаржылық, техникалық, коммерциялық, әлеуметтік, және басқа да түрлерімен байланысты, яғни кеңірек болып келеді.

Экономикалық талдаудың  мақсаты – нарықтық мәмілелерде  көрініс табатын  экономикалық айналымдарды және ақшалай  емес құндылықтарды, сонымен  қатар, жобаның артықшылықты көрсеткіштеріне  баға бере отырып, инвестициялық жобаның  нәтижесінде  жалпы  қоғамға  әкелетін тиімділікті анықтау болып табылады.

Экономикалық талдаудың  міндеті – жобаның іске асырылуымен  байланысты шығындар мен нәтижелерді  тікелей салыстыруға мүмкіндік  беретін тетктерді жасау арқылы инвестициялық жобаның тиімділігі туралы нақты шешім қабылдау болып  табылады. Экономикалық талдау іске асырылатын жобаның даму мақсатына мүмкіндік  жасатын және ең аз шығынды жұмсай отырып, экономикалық тиімділікке қол  жеткізетін балама тәсілдерді анықтауға  бағытталған.

Қаржылық талдау – экономикалық талдаудың жалғасы ретінде қаржылық ақпараттарды жинау, трансформациялау және пайдалану тәсілдерінің жиынтығын  білдіреді.

Қаржылық талдауың міндеттері:

• кәсіпорындардың ағымдағы және болашатағы қаржылық жағдайларына

баға беру;

• қаржылық ресурстармен қамтамасыз ету тұрғысынан алғанда

кәсіпорындардың мүлкін болатын даму қарқынын талдау;

• қол жеткізуге болатын қаражат көздерін анықтау отырып, оларды

жұмылдыру мүмкіндігіне баға беру;

• капитал нарығындағы кәсіпорынның жалпы жағдайына болжау жасау.

Қаржылық талдаудың негізгі  мақсаты – инвестициялық жобаны іске асыру шығындары мен нәтижелерін  зерттеу ең бірінші кезекте әрбір  қатысушының максималды пайда алуының  тиістілігі ескеріледі.

Қаржылық және экономикалық талдау – инвестиция тиімділігінің  көрсеткіштерін тұтас экономика  үшін жобаның табыстылыған баға беріледі. [23,570б]

 

3. ӘРЕКЕТ УАҚЫТЫ ӘР ТҮРЛІ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ    ЖОБАЛАРДАҒЫ БАҒАЛАУДАҒЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ

3.1 Инвестициялық жобаның тиімділігін жалпы бағалаудағы жетілдіру жолдары

ҚР  Президенті Н.Ә.Назарбаевтың жарлығымен бекітілген Қазақстанның 2003-2015 жылдарға арналған индустриалды-инновациялық дамуының Стратегиясы, кейіннен 2015 жылға дейінгі  Ұлттық инновациялық жүйені қалыптастыру мен дамыту бойынша Үкімет әзірлеген  Бағдарлама, қазақстандық экономиканың диверсификациясына бағытталған негізгі  құжаттар болып  табылады. Диверсификация мен  мұнайға  деген  тәуекелділіктен  саналы түрде  кету, мемлекетімізде бәсекеге қабілетті  инновациялық экономиканы  құрған жағдайда ғана мүмкін бола алады. Өз кезегінде шаруашылық субьектілердің және жалпы  мемлекеттің  экономикалық қызметі, инвестициялардың көлеміне, құрылымына, құйылу бағыттарына және тиімділігіне белгілі бір деңгейде тәуелді болып келеді. Ақыры, инвестициялық қызметтің тиімділігі мен экономикалық өсудің екпінділігі, белгілі бір дәрежеде, жүзеге асырылатын инвестициялық жобаларды таңдай жүйесінің жетілдірілуі мен уақыт аралығында өзгеретін экономиканың қызмет ету шарттарына бейімделумен анықталады. ҚР экономикасының индустриалды-инновациялық даму шарттарына сәйкес келетін, бағалау құралдары мен есептік үлгілердің біртұтас жүйесін әзірлеудің қажеттілігі туындайды. [24]

Әлемдік экономиканың жаһандануы мен  халықаралық  бәсекелестіктің  күшеюі жағдайында, жаңа нарықтық белестерді игеру, технологияларды  жаңарту, ұйымдастырушылық және технологиялық  жаңалықтар енгізу мемлекеттің индустриалды-инновациялық дамуының маңызды элементі болып  табылады.