Инвестициялық жоба түсінігі

2.2 Инвестициялық жобалардағы ақша ағындары. Инвестициялық жобаларды қаржыландыру , қаржылық жүзеге асуы

Қазақстанда инвестиция нақты және қаржылық түріндегі қысқа, орта және ұзақ мерзімді капитал  салымы ретінде  кең таралған, мұнда нақты инвестициялар  материалды және материалды емес активтерге салынатын  капиталды құраса, қаржылық инвестициялар қ аржылық активтерге салынатын  инвестицияларды құрайтынын анықтап, инвестициялық  нарық  құрылымын  талдауға бол ады.

Нақты инвестициялау обьектілерінің нарығы инвестиция қызметінің болашағы бар  және тиімді бағыты болып табылады. Нақты  инвестициялау  обьектілері  нарығының  маңызды  факторлары: жылжымайтын  мүлік  нарығы (ғимараттар, құрылыстар, жер телімдері, аяқталмаған құрылыс, көпжылдық егістер, тұрғын үйлер), тікелей  капитал салымдарының нарығы (жаңа құрылыс, қайта өңдеу, техникалық қайта  салу), нақты  инвестициялаудың басқа  да лбьектілерінің нарығы (көркем құндылықтар, бағалы металдар мен өнімдер, басқа  да материалдық  құндылықтар, т.б.)

Жылжымайтын мүлік нарығының обьектісі  қайта құрылған және жаңаланған негізгі  және айналым қорлары болып табылады, олар ылжымалы мұліктің обьектілерін қамтиды: жұмыс және жүк машиналары мен қондырғылар; өлшеу және бақылау  құралдары; есептік техника мен  көлік құралдары; құралдар мен материалдар  және т.с.с. инвестиция тауарларының түрі көп болғандықтан, инвестиция тауарлары  нарығының бірнеше түрін атап өтуге болады. Бірақ, мұндай бөлу шартты, өйткені неғұрлым жалпыланған немесе бөлшектенген бірыңғай жіктелу белгілері жоқ.

Жабдықтар мен машиналарды сатып алуға шығатын шығындар ұзақ мерзімді инвестицияларға жатады, себебі олардың өлшемі қатысымды, ал есесінің қайтарылу мерзімі ұзақ. негізгі қорға қатысты машиналар мен жабдықтар бір уақытта ұзақ мерзімді инвестицияның обьектісі болып, кәсіпкерлік қызметтің болашақ обьектісінің сапалы инвестицияларының қатарына кіреді.

Күрделі құрылыста, яғни ғимараттар мен  құрылыстарды салу кезінде, пайдаланылатын тауарлар топтары үшінші нарық түрін  құрайды. Ол – құрылыс материалдар  нарығы. Инвестиция тауарлары түрлерінің өтімділік деңгейі бір қалыпты  болмағандықтан, инвесторлар үшін тартымдылық  деңгейі де әр түрлі болады. Берілген көрсеткіш жоғары инфляция мен экономика  жағдайының тәуелсіздігін жағдайында ерекше мағынаға ие.

Сонымен қатар, өндірістік қор көп  жағдайда өндірістің қазіргі деңгейіне  жауап бермейді, тек оның тиімділігін  төмендететін факторы болып табылады. Инвестициялық тауарлар нарығында  конъюктуралық құраушы факторлар  болып ұсынысқа деген сұраныс  табылады, соңғылардың қатынасы негізінде  тапшылық немесе артықшылық деңгейі, яғни инвестициялық тауарлар нарығының  қанымдылығы анықталады.

Машина құрылысы кешені кәсіпорынында  қызмет ету мерзімі 10 жылдан асатын құрал-жабдықтар паркінің тең жартысын құрайды. Ескірген құрал-жабдықтарының  жалпы көлемінің 55%-н түбегейлі  жаңалау керек, ал 25%-ы қазіргі техникалық деңгейге сәйкес келмегендіктен, дереу ауыстыруды қажет етеді. Кәсіпорынның жаңа өнеркәсіптік құрал-жабдықтарды қажет етуі пайданы өсіру тілегімен емес, банкроттықтың алдын алу мен тиімді өндіріс үдерісін құрумен түсіндіріледі. [18,158-166бб]

Инвестициялық қызметте маңызды түрін  құрайтын машиналар мен құрал-жабдықтар  нарығын екі құраушы бөліктің (құрастыратын және құрастырмайтын нарықтар) жиынтығы ретінде бейнелеуге болады. Құрастыратын құрал-жабдықтарға стнаоктар, конвейерлер, өңдеуші жолдар және т.б.,яғни ненің көмегімен өнімді тікелей  өндіруге болатын заттардың барлығы  жатады. Екінші топқа көлік түрлері  мен инженерлік және инфрақұрылымдық  коммуникацияларға қосуды талап  ктпейтін құрал-жабдықтардың түрлері  жатады.

Сәйкес келген жөндеу жұмыстарын қажет  етпейтін құрал-жабдықтар ұрама  құрал-жабдықтарға қарағанда неғұрлым өтімді тауар болып саналады, сол  себептен, инфляциялық жағдайда жөндеуді қажет етпейтін құралдарға инвестициялауды  өсіру арқылы іске асыруға болады. Жөнделетін құрал-жабдықтарға шығатын  шығындарды кәсіпорындар 90-шы жылдарды бірінші жартысында 8-9 есе төмендеткен. Құрал-жабдықтардың атаулы түріне жасалатын  инвестициялардың қысқаруы жөндеу жұмыстары  сатып алынған жабдықтың жалпы  құнын өсіретініне байланысты. Алайды, экономиканың тұрақты экономикалық өсу траекториясына жылдам өтуі үшін кәсіпорынның ескірген өндірістік паркін жаңалау керек, себебі осымша техникаға  қарағанда, технологиялық құрал-жабдықтарды  ауыстыру – аса маңызды.

Сонымен қатар, нарық конъюктуарысын зерттеу қажеттілігі әлеуетті инвесторлардың инвестициялық тауарлардың түрлеріне  тауарлар бағасы бойынша жақсы бағалар  алуынан туындаған, сбебі баға деңгейі  төлеу қабілеттігінің сұранысына үлкен  ықпалын тигізеді.

Істегі өнідірістердің басым көпшілігіне  инвестиция құю нәтижесінде соңғылары тиімсіз болып қалады. Айта кететін жағдай, барлық тауар нарықтары бойынша, соның ішінде металл өнімдерінің нарығы, химия өнімдерінің нарығы, машина және құрал-жабдықтардың нарығы, құрылыс материалдарының нарығы және т.б., аймақтар бойынша барлық фирмалық тауарлардың көтерме бағаларының тарқауы кең ауқымды, олардың аймақаралық айырмашылығы айтарлықтай болуы мүмкін. Атаулы айырмашылықтар жедел және тұрақты байланыс құралдарының жоқ болуымен шартталып отыр, сонымен қатар елдегі тұтыну мен өндірудің монополиялық сипатының сақталып келе жатқаны да септігін тигізеді.

90-шы жылдардың асында биржалық  сауданың қарқынды өтуі байқалып  келе жатқанда, тауар биржалары  баға реттеушілері ретінде көтерме  саудадағы өзгерістерге белгілі  деңгейде ықпалын тигізіп, баға  ақпаратының жалғыз көзі қызметін  атқарған. 90-шы жылдардың аяғында  қаржы дағдарысы, доллар бағамының күрт жылжуы, баға жасалуының бұзылуы инвестициялық тауарлар мен биржалық сауда жасау тәжірибесін кеңейтуді қажет етті. Инвестициялық белсенділікті көтеру мақсатында инвестициялық тауарлар нарығын жедел құру мен дамыту қажеттілігі туындайды, себебі онсыз елдің қарқынды және тез дамуы мүмкін емес.

Жылжымайтын мүлік нарығы өндіріс  құралдар нарығының екніші құрамдас бөлігін құрайды, ал жылжымайтын  мүліктің өзі нақты инвестициялар  мен ұзақ мерзімді инвестициялау  обьектісі ретінде қызмет атқарады. Алайда, жылжымайтын мүлік ерекше қызметтерге ие тауар болып саналады, ол туралы жоғарыда айтылға болатын. Жылжымайтын мүлік нарығын зерттеу  көп жағдайда қолданбалы сипатта  болады, негізінде ол жылжымайтын  мүлік құнымен байланысты, ал соңғысы  әлеуетті инвесторлар үшін капиталдың әрбір обьектіге салу шешімін  қабылдау кезінде өте маңызды  болып келеді. Нарық конъюктурасының талдауы мен жылжымайтын мүлік пайдалану түрлері әр әлеуетті инвесторға тиімді және орынды әдістерді қабылдау мен инвестициялаудың тиімді бағытын анықтау жолымен пайдасы бар инвестициялық жобаларды іске асыруға жағдай жасайды. Жылжымайтын мүлік нарығына инвесторлар үшін жағымды да, жағымсыз да қасиеттер тән.

Қатысымды жағынан, тартымдылығы нашар фактоp peтiндe капитал салымына қажеттi қаражатының айтapлықтай болуын танимыз, ал жылжымайтын мүлiктi бөлшектеп сатып алу мүмкiн емес. Сонымен бiрге, жылжымайтын мүлiкке салынатын инвестициялар шығындарды көп қажет ететiндiгiне байланысты, оның қайтaрылымдық мерзiмi ұзак және де басқа инвестициялық салым құралдарына қарағанда, салымнан түceтiн табыс аз, себебi жылжымайтын мүлiк нарығындағы үрдiстер өте баяу жүредi.

Алайда, Қазақстанда табыстылық факторы  жетерлiктeй деңгейде тартымды болып  келедi, себебi атаулы нарық бүгiнri күнде  неriзгi салушы болып саналып, жылжымайтын  мүлiк нарығының объектiлерiне деген сұраныс пен бағaлары толығымен қалыптасып болған жоқ және де жедел өсу тенденцияларын иеленген.

Жылжымайтын мүлiк нapығы капиталды инвестициялаудың  приоритеттi бағыттарының бiрi болып саналады, әcipece iскерлiк белсендiлiк төмендеп, өндipic саябырлап, инфляция деңгейi көтерiлген кезде, инвестициялық тауарлар мен құнды қағaздаpғa салынғaн салымдардың табыстылық және сенiмдiлiк деңгейi төмен болғaн кезде. Инфляцияның қарқыныдылығы кезiнде табыстылық және сенiмдiлiк деңгейi тepicкe кeтyi де

мүмкiн, сол себептен, жиналымдарды сақтау мақсатында капитал салуғa орынды объектiлердiң бiрi болып жылжымайтын мүлiк табылады, әcipece, жер мен баспана, олар тiптi белсендiлiктiң төмендеуi жағдайында да өзiнiң құнын, пайдалану құндылығы мен бағалылығын және де иесiнiң табысын өcipy мүмкiндiгiн жоғалтпайды.

Кесте 4 - Қаржылық талдаудың әр түрлерінің сипаттары [19,280б]

Осыған қарамастан, жылжымайтын  мүлiк нарығының инвесторлар үшiн тартымды жақтары да баршылық. Мысалы, жиналымдардың жылжымайтын

мүлiкке салынуы сенiмдi, себебi жылжымайтын мулiк бaғaсы үнeмi тұрақты болады және де өсу тенденциясына бейiмдiрек. Тiптi жылжымайтын мүлiкке салынғaн салымдардың табыстылығы аз болса да, бұл әдiс инвестор, жиналымдарының сақталуын қамтамасыз етедi. Құқық меншiгiнiң жылжымайтын мүлiктi кепiлдiкке салып, несие мен карыз алyға заңды негiз болуын жылжымайтын мүлiкке салым салудың тaғы бiр артықшылығы ретiнде қарастырамыз. Жылжымайтын мүлiк объектiлерiнiң өтiмдiлiк деңгейi жоғaры емес, себебi ол шығындардың қомақты көлемiмен, сату және сатып алу мерзiмiнiң ұзақтығымен, сонымен қатар, әлiде аяқталмағaн жылжымайтын мүлiктi тipкey үрдiсiмен шектеледi. Дегенмен де, ол тұpaқты өлшем болып қалып отыр, жер мен баспанағa лайық өсу тенденциясына ие. Атаулы объектiлерге сұраныс үнeмi өсiп отырады, өйткенi бұл - адамның өмip cүpyiнe қажeттi орын және мүлiктiк игiлiгi.

Жылжымайтын мүлiкке капитал салымының ceнiмдiлiгi, табыстылығы және болашағының айқындылығы. Ресейде жылжымайтын мүлiк нарығының дамуына септiгiн тигiзiп келе жатыр, оның сыйымдылығы да үнемi өсiп келедi. Бiздiң елiмiздегi дамығaн жылжымайтын мүлiк нарығының қажеттiлiгi инвестициялық белсендiлiктi көтеру үшiн отандық және шетелдiк инвестицияларды тарту қажеттiлiгiмен анықталады. Онсыз экономикалық дағдарыстан шығy мүмкiн емес, дағдарыстан шығyдың материалдық негiзi капиталды жаңалау болып танылады, ал соғaн қажeттi қаражатты пайдаланбайтын жылжымайтын мүлiктi iскe асыру арқылы түcipyгe болады. Жылжымайтын мүлiк нарығының дамуы айтарлықтай деңгейде мемлекеттiң заңнамалық және құқықтық базасына тәуелдi болып келедi. Заңнамалық саясат нарықтың өзiне де, оның қалыптасу жағдайларына да ықпалын тигiзедi. Сонымен бiрге, ол жылжымайтын мүлiк нарығының және жалпы экономиканың да маңызды реттеу құралы болып табылады.

Әзiрше Қазақстандағы  заңнамалық және құқықтық базаның қызмет ету тиiмдiлiгi төмен, бұл жылжымайтын  мүлiк нарығының қалыптасуы мен  дамуына кepi әcepiн тигiзедi. Заңнамалық саясаттың маңызы - жылжымайтын мүлiкке меншiк құқығын қамтамасыз етуден тұрады, яғни атаулы жер телiмi мен ондағы құрылған барлық объектiлердi заңмен рұқсат етiлген әдiстер арқылы пайдалану құқығын иеленудi қамтамасыз ету. Жылжымайтын мүлiктi пайдалану бойынша құқықтap әр мемлекетте ол әрқалай аталатын арнайы тipкey жүйесiнде тiркеледi. Атаулы тipкey экономикалық cyбъeктiгe жер және басқа да жылжымайтын мүлiкке иелiк ету құқығын бередi. [20,262б]

Жылжымайтын мүлiк объектiлерiнiң  тағaйындалуы мен қолданылуы әр түрлi, қасиеттерi мен сипаттары да түрлi болғандықтан, жылжымайтын мүлiк нарығының бiрнеше түpiн қарастырады. Оның неriзгi eкi үлкен бөлiгiн қapacтыруға болады: жер телiмдерi нapығы және жерге үнeмi тiркелген жылжымайтын мүлiк объектiлерiнің нapығы. Соңғысы тұрғын емес қор, баспана қоры, елiмiзде соңғы жылдары көбейiп кеткен құрылысы аякталмағaн объектiлер нарығын қамтиды. Бұл құбылыс қазақстандық экономикағa тән, себебi ол өткен жүйeдeн қалғaн. Мұнда аяқталмағaн құрылыс үлесi салынып жатқан объектiлердiң жартысынан көбiн құрайды.

Кез-келген нарыктың сыйымдылығы ұсыныс пен сұраныс көлемiмен сипатталады. әлеуeттi инвесторлардың негiзri бөлiгi өздерiнiң қаражаттарын шағын, соған сәйкес құны да азырақ объектiлерге сала алады. Ал, ipi объектiлерге, соның iшiнде жылжымайтын мүлiкке келетiн болсақ, олар бүкiл өндipicтiк циклды қамти отырып, тұтас мүлiктiк кешен peтiндe iскe асырылады, бұл жағдайда мемлекеттен айырудың жалғыз жолы болып кәсiпорынды акцияларын танылды, яғни атаулы кәсiпорынның акцияларын бағалы қағaздар нарығында iскe асыру. Жылжымайтын мүлiк нарығындағы дайын объектiлердiң алғaшқы нарығындағы ұсыныстардың қалыптасуы, ең алдымен, iстeгi бар мемлекeттiк немесе муниципалдық (қалалық әкiмшiлiк) меншiк объектiлерi есебiнен жүрiп жатты, себебi жеке меншiкте ондай объектiлер болмаған едi.

Баспана құрылысы ұзақ мерзімді инвестициялауды  қарастырады, тұрғын, себебі табыс әкелетін актив болғандықтан, тұрғын үй ұзақ мерзімді инвестиция обьектісі болып  табылады. Шаруашылық обьект ретіндегі  жерге деген экономикалық жеке меншік жер телімін абстрактілі түрде  сату мүмкіндігімен іске асырылмайды. Ол шаруашылығында пайдалануға арналған жерлерді сатып алу мен өндірістік пайдаланудың экономикалық уәжін анықтайтын табыс түсірумен іске асырылады. Инвестор жер теліміне ақша қаражаттарын құя отырып, ең алдымен, атаулы жер  телімін тікелей қызмет бойынша  пайдаланудан түсетін болашақ әлеуетті табысқа бағдар алады. [21,404б] 

2.3 Инвестициялық жобаларды талдаудың негізгі сипаттары

Инвестициялық талдаудың  маңызды  құрамдас бөлігі іс әрекеттің  тиімділігін  бағалау болып табылады. Оның қажеттілігі  экономиканың ресурстарды  шектеу туралы негізгі қағидасымен байланысты: «Адамның талаптары шексіз, ал оларды қанағаттандыратын ресурстар шектеулі».

Қазіргі кезде  инвестициялардың тиімділігін  бағалау әдістерін екі топқа  бөлуге болады:

- қарапайым немесе статистикалық;

- дисконттау әдістері.

Инвестициялардың тиімділігін  бағалаудың қарапайым әдістеріне инвестициялардың сатылу мерзімін есептеуді және табыстың нормасын қарапайым есептеп шығаруды жатқызуға болады.