Инновациялық қызметті қаржыландыруды қамтамасыз етудің

Еркін бәсеке экономикасында инвестицияның  қажетті саны болуына кепілдік берілмейді, толық жұмыспен қамтамассыз ете алмайды. Жылдар бойы инвестицияның төмендеуі, шығындары болады, олар дефляцияға, банкротқа әкеліп соғады, не болмаса басқаша болады. Банктер мен басқа да қаржылық ресурстар мен берілетін несиелерді келесідей үлгіде топтастыруға болады:

ағымдағы  қызметтің іске асырылуы;

инвестиция қызметтің іске асырылуы;

Ағымдағы қызмет: 

айнымалы қаржылардың толықтырылуы. Шикізат, материал және тауар сатып алу;

қызмет және сату ұйымдарына шығындар;

операциялық қызметке сабаққа да шығындардың  түрлері.

Инвестициялық қызмет:

құрал–жабдықтары, технологияны сатып  алуға ұзақ мерзімді қаржы бөлу;

материалды емес активтерге және  тағы басқаларына  шығындар

Инвесторлық қызметке инфляция маңызды  әсер етеді, өз кезегінде  ол экономика  жағдайына байланысты – тұрақты  және экономиканың көтерілгенде – инфляция төмендейді. Сонымен бірге инфляция процесі банк кредит ставкасымен тығыз байланыста.

Экономикалық категория сияқты инвестиция бір қатар функциялардан  тұрады. Макро деңгейдегі инвестиция негізіне жататындар:

өндірістегі керекті шикізат базасын жасау;

азаматтық құрылыста, денсаулық сақтау, мәдениет, жоғары және орта мектеп, сонымен қатар басқада әлеуметтік проблемалар шешім;

жұмыссыздық проблемалардың шешімі;

табиғи ортаны қорғау;

әскери-өндірістік комплекстік конверсиясы;

мемлекеттің қорғаныс әрекеті мен  т.б. көптеген проблемалар шешімі.

Қазақстан Республикасының экономикасы  көп уақыт бойы экономикалық дағдарыста болуына байланысты инвестиция ең алдымен  оны  тұрақтандыруға, көтеруге керек. Өндірістегі инвестиция, жаңа технологиялар, қатаң бәсеке күреседі (ішкі және сыртқы рынокта), өз өнімдерінің бағасын реттеуге мүмкіндік береді және т.б.  Инвестицияны заңды  және жеке тұлғалар жүзеге асырады. Инвестор -  салым иесі инвестицияларды жүзеге асыратын жеке адам, ұйым немесе мемлекет.

 Негізгі инвесторлар және  инвестициялық капиталдың негізгі  қайнар көздері 5.1–суретте көрсетілген.

Талдауда инвестицияны жүзеге асырушы  инвесторлар, ал инвесторларды жүзеге асырушы қандайда ұйымдар, яғни олар қандай органдармен, жүйелермен байланысты екені туралы көрсетілген.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

    

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет 5.1 – Негізгі инвесторлар және инвестициялық капиталдың негізгі қайнар көздері

 

  Инвестиция макродеңгейлік өте үлкен роль атқарады. Бұл деңгейде келесі мақсаттарға қол жеткізуі тиіс:

 өндірістік дамуы мен ұлғайуы;

 негізгі қордың маральді  және физикалық тозып кетуіне  жол бермеу;

 өндірістің техникалық деңгейін  көтеру;

 нақты бір кәсіпорынның  өнімін  сапасын арттыру және өнімінің  бәсекелесе алуын қамтамасыз ету;

 табиғатты қорғау шараларын  жүргізу;

 бағалы қағаздарды басқа  да кәсіпорындар активтеріне  салу.

 Қорыта айтқанда кәсіпорынның  болашақтағы функциясы әдетегідей  қаржылық жағдайы тұрақты және  табыстылығы жоғары болуы керек.

  Осыған байланысты экономикалық категорияда инвестиция маңызды орын алады. Сонымен қатар өндірісті ұлғайту, құрылысын өзгерту, пайданың максимальді болуымен қатар басқада көптеген әлеуметтік проблемаларды қарайды. Бірақ ортақ экономиканың тұрақсыздығынан, инфляцияның шапшаңдығынан, несие процентінің жоғары ставкасынан кәсіпорындардың кіріс деңгейінің шамадан асуы, соңғы жылдары капитал салымы және капитал құрылысының бірдей қысқаруы мүмкіндік туғызбады,ал керісінше  республикамыздың экономикалық жағдайын ұлғайтты.

Республикамыздағы инвестицияның қызмет жағдайы келесі көрсеткіштерді динамикалық мінездейді:

инвестицияның жалпы көлемі;

ішкі жалпы өнімдегі инвестиция үлгісі;

нақты инвестицияның жалпы мөлшері;

негізгі капиталға бағытталған  нақты инвестиция үлгісі.

Негізгі макроэкономика көршеткіштерінің жылдамдығы инвестиция қызметінің жағдайымен байланысты мінезделеді:

ұлттық кіріс;

ЖІӨ және ЖҰӨ;

өндірістік кәсіпорынның көлемі;

өнеркәсіп өнімінің маңызды жеке түрін  шығаруы;

ауылшаруашылық өндірісінің көлемі;

қоғамдық еңбек өнімділігін арттыру;

және басқалар.

Бұл көрсеткіштердің обьектілігі инвестиция қызметінмен бағаланады, өйткені олардың өсуі инвестиция салымынсыз мүмкін емес. Сонымен бірге бұл көрсеткіштердің өсу жылдамдығы инвестицияны эффекті қолдануын көрсетеді. Егер бұл көрсеткіштердің өсу жылдамдығы инвестицияның өсу жылдамдығына қарағанда өссе, онда бұл инвестицияны эффекті қолдануының өсу белгісі және  керісінше. Инвестиция деңгейі қоғамның ұлттық табысына елеулі әсер етеді, оның динамикасы ұлттық экономикадағы көптеген макро пропорцияларға байланысты.

Инвестиция көзі ретінде қаржы  сақтау қорларында жатқызуға болады. Бірақ қаржы сақтау қорларының инвестиция ретіндегі қиындығы сол, сақтық қорын  тек бір ғана шаруашылық субьектісі іске асырады,ал бірақ инвестицияны жүзеге асырушы мүлде басқа тап немесе шаруашылық субьектісі. Сонымен бірге көптеген тұрғындардың сақтау қорлары да инвестиция көзі болып табылады  мысалы; (жұмысшының қаржы сақтау қоры, мұғалімнің,  дәрігердің, және т.б.)  бірақ бұлар капитал айналымын іске асырмайды, немесе қоғамның нақты капиталының өсуіне байланысты. Әрине сонымен қатар қоғамдағы өндіріс қорлары ауылшаруашылықтары және басқа да кәсіпорындар инвестиция көзі бола алады. Бұл жерде «Қор жинағы» мен «Инвестор» үйлеседі. Бірақ жалдамалы еңбектің қор жинаушы бір мезгілде кәсіпкер болмаса өте маңызды және қор жинағы мен инвестициялау арасындағы үйлесімсіздік пен алшақтық экономика жағдайын тепе-теңдік қалыптан ауытқуы мүмкін.

Сонымен «Инвестициялар» түсінігі көп түрлі құбылыс оның бірнеше  мағыналы анықтамасы бар:

ең алдымен, инвестициялар жөнінде  сөз еткенде құрал жабдық, технологиялар  жөнінде айтылады. Оларды енгізу арқылы өндірістік процесс жүзеге асырылады;

соңғы кездегі бағалы қағаздарды, акцияларды сатып алу жөнінде  сөз болады; 

мұндай анықтама шеттеуші сипатта болады, өйткені кең мағынада алғанда ол әр алуан текті операциялардың тізбектеп орындалуы бар белгілі бір процесс болып табылады.

Осы процестің әлеуметтік – экономикалық салдары бойынша оны экономиканың дамуын қамтамассыз ететін белгілі  бір механизм ретінде бағалауға болады.

Қорыта айтқанда инвестиция дегеніміз – ақша қорын сатып алу және оны өсіру үшін қажетті шығын:

Бір сөзбен айтқанда, инвестиция дегеніміз - өз ақшаңды бір іске сала тұрып, одан қайтарым бола ма, болмай ма, оған мемлекет кепілдік бермейтін өз ішкі есебінің дұрыстығынан шығатын нәрсе. Ақшаны саласың, пайда өзіңе байланысты. Мемлекет барлық кәсіпорындарға бірдей, тең болатын жағдайды, шартты заңмен бекітіп береді.

Инвестициялар: венчурлік, тікелей, портфельдік, аннуитет болып бөлінеді. Венчурлік инвестиция – шаруашылықты қаржыландыруда шешуші рол атқаратын жаңа акциялар шығару формасында инвестициялар. Венчурлік инвестиция орташа және ұзақ кәсіпорындардың өмір сүруінің маңызды шарттарының бірі болып  табылады: әдетте тәуекелмен байланысты.

Тікелей инвестициялар – шаруашылық субьектіні басқаруға қатысуға құқық  алу мен табыс алу мақсатымен экономикалық субьектінің жарғылық қорына құйылым жасау. Тікелей инвестиция деп – капиталды экспортаушының қабылдаушы ел территориясында өндірісіті ұйымдастыруын айтамыз;

Портфельдік инвестиция  - пайда  алу мақсатымен акцияға, облигацияға  және басқа ұзақ мерзімді сипаттағы  бағалы қағаздарға қаражат жұмсау.

Аннуитет – кредитордан алынған қарызды, пайыздарын қоса, өтеу үшін оған төленетін (әдетте ұзақ уақыт бойы) белгілі бір мөлшерден жыл сайынғы ақша сомасы (рента).

Пайданы алу ауқымы мен оның тиімділігі бойынша тікелей инвестициялар  жанама инвестициялар мен салыстырғанда  жоғары тиімділікке қол жеткізумен ерекшеленеді.

Инвестициялардың экономикадағы  ролі мен орны бойынша тікелей инвестициялар ішкі нарық жағдайында тікелей түрде әсер етеді, жаңа жұмыс орындарын қалыптастырады, басқару мен маркетингтің жаңа формаларының жедел түрде енуін және т.б. сонымен бірге ұлттық экономиканың құрылымын өзгертеді.

Қазақстан Республикасының өкметі тікелей инвестицияны қолдауы жөнінде мемлекеттің заңы қабылданды. Ол Қазақстан Республикасының конституциясы және көптеген норма мен нормативтік құқықтық актілерден тұрады.

Тікелей инвестицияны мемлекеттік  қолдау:

заң шығару орындарының инвестиция әрекетіне кепілдік беру;

жеңілдік және преференция жүйесін  құру.

Қазақстан Республикасы үкіметі мен  халықаралық ұйымдар арасындағы келісім-шарттардың Қазақстан Республикасы нормативті құқықтық

актілеріне сәйкес келуі. Бүгінгі  таңдағы макроэкономикалық масштабының қолайлы болуы тікелей инвестиция нәтижесі. Егер өндірістің көп бөлігін сақтап, онда ертеңгі күні көп пайдалануымызға мүмкіндік береміз. Ал, керісінше ресурстар қазіргі қажетімізге керек және мүмкіндігі аз болады.

Қазақстан Республикасының мақсатына қол жеткізу процесстері кезінде шешуге тиіс мәселелер:

жаңа технологияларды енгізу, алдыңғы  қатарлы технлогия және ноу-хау;

ішкі рынокта жоғарғы сапалы тауарлар мен қызмет көрсетуді қамтамассыз  ету;

отандық тауар өндірушілерді тұрақтандыру мен мемлекеттік қолдау;

импортты алмастыратын және экспортооринтировалық  өндірістерді дамыту;

Қазақстан Республикасы шикізат көзін  комплексті және ұтымды пайдалану;

менеджмент және маркетинг тәсілдерінің осы заманға сай болуы;

жаңа жұмыс орындарын жасау;

жергілікті кадрлар үздіксіз оқыту  мен олардың квалификациясын  көтеру жүйесін ендіру;

өндірісті күшейтуді қамтамассыз  ету;

қоршаған табиғи  ортаны жақсарту.

Инвестициялық қызметті мемелекеттік реттеу, өндірістік позицияның  капиталды  салым формасы ретінде Қазақстан Республикасы мемлекет мүшелері жүргізеді, бұл нақты – қандай да бір ғимаратқа кеткен құрылыс – монтаж жұмысы, машина мен құралды жөнге келтіру монтажына, жоба ізденіс жұмыстарына, жаңа кәсіпорынның дерекциясына, қатар дайындау және тағы басқа жұмсалған шығындар.

Статистикалық есепте және экономикалық анализ нақты  инвестицияны тағыда капитал түріндегі деп атайды. Капитал түрінде инвестицияға келесі элементтер жатады:

негізгі   капиталдағы инвестиция;

капиталды жөндеуге жұмсалған шығын;

жер участкілерімен табиғи обьектілерді пайдаланудағы инвестиция;

материалдық емес активтердегі инвестиция (патенттер, лицензиялар, ғылыми-ізденістермен тәжірибелер);

инвестиция және материалды айналымдағы  құралдың артығымен толықтырылуы.

Қазақстан Республикасы заңдарында көрсетілген тікелей инвестициялар қатар қатарына Қазақстан Республикасының арнайы кепілдемесімен белгілі бір мемлекеттік және жеке техниканың көмектермен гранттарға ие инвестициялардан өзге барлық инвестиция түрлері енеді. Ал жанама инвестиция дегеніміз -  бұл портфельдік жинақ былайша айтқанда құнды қағаздар мүліктік құндылықтардың жиыны. Мысалы: инвестор түрлі фирмалардың құнды қағаздар жинағы болып табылатын несие қорынан акция сатып алуы мүмкін. Инвестицияның тиімділігі тікелей шығыс пен кіріс, сатып мерзімі, рентабельділігіне байланысты.

  Акцияны инвестор сатып алу  арқылы белгілі бір компанияның  қажеттіліктерін қанағаттандырып, оларға тиімді табыс әкеліп қана қоймайды, инвестор сол құнды қағаздардың белгілі бір мөлшерін иемденеді. Осыдан өзге  инвестициялау белгілі бір жер бөлігін иемдену мүліктік құқықққа ие болу (ақша эквиваленттермен бағалану) шаруашылық өндірістік жекеменшіктік лицензия және өндіріс құпияларымен патент түрлері, жаңа технологияға анықтама өндірістік тиімді модельддер, тауар белгілерімен өндіру әдістері, түрлері, өндіріс технологиясы, өнім сертификаты, жерді пайдалану құқықтары негізінде жүзеге асады, жүреді.

Кәсіпорын деңгейінде келесідей инвестицияларды  класиффикациялау өте қажет (сурет 5.2).

Инвестиция құрылымы оның түрі бойынша құрылымы, пайдалану бағыты және жалпы инвестициядағы үлесі түсініледі. Капитал жинақтаушы инвестициялар кәсіпорындар мен мемлекеттік акциялармен құнды қағаздар сатып алу негізінде инвестициялық фактор жүйесі арқылы іске асады.

 Бірінші жағдайда өнеркәсіпке инвестор инвестиция салушы ретінде өнеркәсіптік өндірістік қорындағы айналымда функциональды түрде сақтап, өз  өндіріс капиталын  көбейтуді көздеп, капитал қорын жинақтайды. Ал екінші жағдайда инвестор құнды қағаздар кірісі арқылы дивидент алу негізінде өз капиталын толықтырады.

Инвесторларды кәсіпорындарда тиімді пайдалану, олардың қаржылық жағдайы  кәсіпорындағы инвестиция құрылымына байланысты болады. Кәсіпорындағы инвестицияның  жалпы құрылымы – жалпы суммадағы  нақты және портфельді инвестициялардың ара қатынасы. Олардың дамығандығы портфельді және нақты инвестицияларды максималды қайтарып алуынан көрінеді. Демек, бұл тиімді жобаларға инвестиция үлесі максималды ұмтылу керектігін білдіреді. Қазіргі таңда кәсіпорын үшін нақты және портфельді инвестициялардың құрылымы маңызды әсер етеді.  Портфельді инвестиция құрылымы -  олардың бөлу және кәсіпорын сатып алған бағалы қағаздар түрі бойынша ара қатынасы түсініледі.