Медициналық қызметтің сапасын, есепке алатын және талдайтын ақпараттық жүйе құру

Шешім қабылдауға көмектесетін ақпаратты технология- бұл адам мен компьютер арасындағы жаңа әдісті қамтамассыздандыру. Бұл технлогияның мақсаты итерациялық процесстер нәтижесінде жаңа шешім табу. Негізгі компоненттері модельдер базасы, модельдер қорын басқару жүйесі және компьютер мен пайдаланушы арасындағы интерфейсті басқару жүйесі. Берілгендер қоры бұл технологияда маңызды роль атқарады. Мәліметтер математикалық модель арқылы есептеулерге қолдануға болады.

Экспертті жүйе    ақпаратты технологиясы. Бұл технологияның негізгі идеясы экспертпен оның білімін алып компьютер жадына енгізу және керек кезінде қолдану, яғни эксперттік жүйе компьютерлік бағдарламадан тұрады. Кез-келген ақпараттық жүйе мен техналогияның мекемедегі басты мақсаты ақпаратты өнім алу. Мекеменің мақсаты бәсекеге түсе алатын шығыны аз пайдасы көп өнім шығару. Бұл мақсаттарға жету үшін шығаратын өнімнің моделі құрылады яғни жанжақты талданады. Басқару жұмыстарының тиімділігін арттыру үшін автоматтандырылған жүйе құрылады. Ол үшін басқару бірнеше негізгі фазаларды өту керек. өндіріс жұмысы жоспарлау бөлімінің құрған моделінің негізінде жүреді. Сонымен қатар басқару фазасының әр деңгейінде әртүрлі функиональды есептерді шешуге тура келеді және оларды шешу үшін есептеу алгаритмдерін құру керек. Сондай есептердің бірі еңбек ақы есептеу [2].    

 

 

1.4  Ақпаратты жүйе туралы  түсінік

 

 

Жүйеге алдын мақсатқа жету үшін әртүрлі элементтер жиынтығы және біртұтас кез-келген обьектілер жатады. Олар өзара құрлымына және негізгі мақсатына қарай бөлінеді. Информатикада жүйе деп компьютердің ақпаратты бөлігін немесе бір арнайы қолданбалы есептеулерді шешуге арналған көптеген бағдарламаларды айтамыз. Жүйеге қосымша ақпарат деген сөз оның даму мақсатын және функциясын көрсетеді. Ақпаратты жүйелер мәліметтерді сақтау керек іздеу, өңдеу және кез-келген облысқа керекті мәліметтерді беру қызметін атқарады. Кәзіргі уақытта акқпаратты жүйе деп техникалық құрлымдар мен ақпаратты өңдеуді айтамыз. Компьютер ақпаратты жүйенің арнайы бағдарламалық құрлымдары мен қамтамассыз етеді техникалық базасы. Жалпы ақпаратты жүйенің жұмыс процесін келесі түрде сипаттауға болады. Олар:

1. Ақпаратты сыртқы және ішкі құрлымын мәліметтерді енгізу
2. Ақпаратты өңдеу түскен ақпаратты ыңғайлы түрге келтіру
3. Ақпаратты шығару өңделіп шыққан мәліметті басқа ақпараттық жүйеге немесе пайдаланушыға жеткізу
4. Кері байланыс. Алынған мәліметтерді пайдаланушылар мен қөайта өңдеп құрылғы арқылы қайта жіберу .

 

 

1.5 Ақпараттық жүйенің келесі  қасиеттері анықталады

 

 

• кез-келген   ақпараттық жүйе талдауға және жүйелерді құру принципіне сүйене отырып құруға немесе басқаруға болады.
• кез-келген ақпаратты жүйелер дамитын, яғни динамикалық болу керек.
• ақпаратты жүйе шығаратын өнімі ақпарат. Бұл ақпарат негізінде белгілі бір шешім қабылдауға болады.
• ақпаратты жүйе компьютерлі ақөпаратты өңдеу жүйесі ретінде қарастыру керек.

Ақпаратты жүйе жұмысын толық түсіну үшін оның қандай мәселелерді шешуге арналғанын және ұйымдастыру процестерін білу керек. Мысалы компьютерлік ақпаратты жүйенің мүмкіншіллігін анықтау үшін келесі жағдайларды қарастыру керек.

• шешілетін басқарушы элементтің құрлымын
• фирманың басқару ирархиясының деңгейін, яғни шешім қабылдау дәрежесін
• шешілетін есептің  бизнестің қай саласында жататыны
• қолданылатын ақпаратты технологиялардың түрлерін осындай жағдайды қарастыру керек.

Ақпараттық жүйені енгізудің жетістіктері мен жеңілдіктері

• басқару есепке математикалық әдістерді ендіру арқылы рационалды шешу
• автоматтандыру арқылы жұмысшы қайтадан беретін жұмысты босату
• толық   және нақты ақпараттармен қамтамассыз ету
• көп көлемді қағаздардағы мәліметтерді магниттік дискідегі немесе лентаға алмастыру. Бұл мәліметтерді рационалды компьютерде өңдеуге және көптеген керек емес қағаздардан бастауға жағдай жасайды
• пайдаланушыға керек мәліметтерді компьютерден тез және нақты түрде тауып беру
• өнім шығаруға уақытты үнемдеу арқылы жаңа қызмет түрін көрсете отыру керек [14].

 

 

1.6 Ақпаратты жүйе құру және  даму кезеңдері

 

 

Алғашқы ақпараттық жүйе 50 жылдары пайда болды олар ол жылдары көбінесе еңбек ақы есептеуге арналған бугалтерлік есептеу макшиналары болды. Мұның өзі кейбір қағаздарды дайындауда кететін уақытты үнемдеуге пайдалы болады. 60 жылдары ақпаратты жүйеге көзқарас өзгере бастады. Енді барлығы есептеу машинасының жұмысы біздің талаптарымызды толық қанағаттандыра алмады. Сондықтан мекемелерге кең көлемдегі компьютерлік құралдар керек болды. Оның жұмысы тек қана еңбек ақысын есептеу ғана емес жан жақты әртүрлі функциялардан тұрады. 70 жылдар мен 80 жылдардан ақпараттық жүйе басқару құралы ретінде кең көлемде қолданыла бастады. Кәзіргі заманда ақпараттық жүйе керек мәліметті нақты және тез жеткізетін екз-келген мекемеге өз жұмысын біршама жақсы дәрежеге жеткізуге қолданылатын жаңа қызмет түрін көрсететін және төмен бағада сапалы өнім шығаруға арналған құрылғы.

 

 

1.7 Ақпаратық жүйе басқару құрлымының  қызметі

 

 

Кез-келген мекемеде ақпаратты жүйені құру және қолдану белгілі бір есептерді шығаруға арналады. Мысалы, ақпараттық жүйе құрлымы және функионалдық қызметі мекеменің алдына қойған мақсатына  сәйкес болу керек. Айталық коммерциялық фирмада пайдалы бизнес. Ал мемлекеттік мекемеде социалды және экономикалық есептерді шешуге пайдалы. Ақпараттық жүйе кез-келген мекеменің бір бөлігі. Ал құрлымы мен басқару органдары кілтті элементтері. Мекеменің барлық бөліктерінің жұмысы әртүрлі басқару органдарында әртүрлі  дәрежеде   атқарылады. Ақпарптты жүйенің құрлымы ішкі жүйелер жиынтығынан тұрады.

1. техникалық қамтамассыздандыру
2. математикалық қамтамассыздандыру
3. бағдарламалық  қамтамассыздандыру
4. ақпаратты  қамтамассыздандыру
5. ұйымдастырушы  қамтамассыздандыру
6. құқықты  қамтамассыздандыру

Ақпаратты қамтамассыздандыру  бір шешім қабылдау үшін нақты және уақыттылы ақпарат берілуі және оны құру үшін келесі жағдайды білу керек.

• мекеменің мақсатын және функцияларын
• заман талабына сай техникалық  қамтамассыздандыру
• мекемеде кодтау жүйесін қолдану.

Техникалық қамтамассыздандыру. Ақпаратты жүйе жұмыс істеуге арналған техникалық құрылғылар жиынтығы ол техникалық құрылғылар жиынтығына келесілер жатады:

• кез-келген модельді компьютер
• ақпаратты енгізу, шығару ,өңдеу, жинау
• мәліметтерді тарату және байланыс линиясы
• ақпаратты автоматты түрде тасмалдау құрылғылары

Математикалық және бағдарламалық қамтамассыздандыру бұл математикалық әдістер, модельдер, алгаритмдер жиынтығы және ақпаратты жүйенің мақсатына жету үшін қолданылатын бағдарламалар жиынтығы.

Ұйымдастыру  мен қамтамассыздандыру бұл ақпаратты жүйе құрудан және оны қолдануда жұмысшылардың техникалық құрылғыны  пайдалану ережелер жиынтығы [3].

 

 

1.8 Ақпаратты жүйені жоспарлау  және ұйымдастыру

 

 

Кез-келген ақпараттық жүйе мен техникалық мекемеде басты мақсатты ақпаратты өнім алу. Мекеменің мақсаты бәсекеге түсе алатын шығыны аз пайдасы көп өнім шығару. Бұл мақсаттарға жету үшін шығаратын өнімнің моделі құралады, яғни жанжақты талданады. Басқару жұмысының тиімділігін арттыру үшін автоматтандырылған жүйе құрылады. Ол үшін басқару бірнеше негізгі фазаларды өту керек. өндіріс жұмысын жоспарлау бөлімінің құрған моделінің негізінде жүреді. Сонымен қатар басқару фазасының  әр деңгейінде әртүрлі функционалды есептерді шешу үшін есептеу алгаритімдерін құру керек. Сондай есептердің бірі еңбек ақы есептеу. Есептің берілуі дегеніміз бұл есептің логикалық ақпаратты түрде берілуі. Есептің берілуін дұрыс сипаттау, бұл экономистер үшін жаңа интелектуалды қасиеттердің бірі. Сонымен қатар есептің берілуін әдетте бағдарлама құрмайтын пайдаланушы құрады. Ал экономистер өз жұмысын терең білетін білімділік қажет. Сонымен есептің берілуін толық етіп экономист құрады да оны программистке береді. Программист сол есепке бағдарлама құрады.        

 

 

 

 

1.9 Берілгендер  қоры. Берілгендер қорын басқару  жүйесі жөнінде

 

 

Түрлі  шаруашылықтарда, оқу орындарында, коммерциялық мекемелерде және т.б. салаларда берілгендерді дайындау, оларды өңдеу, сақтау жиі кездеседі. Мысалы, жұқпалы аурухананың ақпарат жүйесін автоматтандыруға  дайындалатын мәліметтер:

- ауруханадағы кездесетін ауру  түрлері жөніндегі мәліметтер;

- науқас жөніндегі мәліметтер  тізімі;

- түрлі бөлімшелерде жұмыс істейтін  адамдың тізімі (тегі, аты-жөні, білімі, адресі, үй телефоны, т.б.);

Мұндай мәліметтерді сақтау және өңдеу көп тараған әдісі – оларды берілгендер қоры түрінде дайындау. Берілгендер қоры (БҚ) – құрылымы арнайы тәсіл бойынша ұйымдастырылған берілген форматтағы файлдар жиынтығы. Файл негізінен кесте түрінде дайындалады. Кестелерді дайындау, жылдам түрде олардан қажетті жазулар тобын таңдау (шартты қанағаттандыратын сұраныс құру), оларды сақтау,  жазуларды редакциялау, жолын алып тастау, кестені басып шығару сияқты орындалатын іс-әрекеттер – күрделі жұмыстар. Бұрын, мысалы, Турбо Паскальда БҚ кестесі берілгендер файлы ретінде құрылып, онымен жұмыс істеу үшін программаға арнайы процедуралар мен функциялар енгізілетін [1].  Соңғы кездерде кестелерден тұратын БҚ құрып, оларды өңдейтін көптеген программалар жүйесі дайындалған. Оларды берілгендер қорын басқару жүйелері (БҚЖБ) деп атайды. Белгілі БҚЖБ-лер:

Dbase, FoxBase, FoxPro, Paradox, Access, т.б.

Алғашқы кездерде қолданылып жүрген dBase-тің түрлі варианттары, FoxPro, Paradox, т.б. жүйелер MS DOS операциялық жүйесінде жұмыс істейтін және программалауды да қажет ететін. Шағын бизнесті кішігірім мекемелерде программалаудың көп қиындық тұғызатыны белгілі. Осы себепті, соңғы жылдары программалауды қажет ете бермейтін Microsoft Office  (Windows) кірістірілген Access  сияқты жан-жақты мүмкіндікті БҚБЖ-лері жарық көрді. Access-тің бірнеше нұсқалары бар, олардың ішінде соңғы жылдары шыққандары: Access-97, Access 2000 (access – кіру, еркін ену). Бұлар – жұмыс істеуге жеңіл және анықтамалық жүйелері барынша жетілдірілген күрделі программалар.

Кесте жөнінде. Кестеде берілгендер адресі жолдар мен бағандар қиылы арқылы анықталады. Бағанды өріс деп, жолды жазу деп те атайды.

БҚ кестесінің өрістер құрылымы жөнінде ескеретін ерекшеліктер:

• өріс атаулары бірегей (қайталанбайтын) болуы тиыс. Атау үшін әріптерден басталатын цифрлар тізбегін алуға болады;
• әр өріске бір типті ғана берілгендерді (мәліметтерді) енгізу мүмкін (Excel-де бұл міндетті емес болатын). Типтер мәтіндік, сандық, логикалық, ақшалық, дата/уақыт, т.б. болып, бірнеше түрге бөлінеді;
• жазуда кейбір өрістер толтырылмауы мүмкін, бірақ  олардың жазуда қатысуы міндетті;
• Delphi-ді берілгендер қоры элементтерін (кесте, сұраныс) құруға пайдалануға болады. Бұл дипломдық жұмыста БҚ-мен жұмыс істеудің кейбір мүмкіндіктері қарастырылған [6].

 

2. DELPHI ОРТАСЫМЕН ТАНЫСУ

 

2.1 Delphi –де іске қосу

 

 

Windows терезесі арқылы  Delphi-ді  іске қосу командасы Іске қосу-Программалар-Borland Delphi 6→Delphi 6. Экранда     Delphi ортасының үш терезесі көрінеді .(1.1-сурет)

 

1сурет- Delphi ортасы

 

1- Delphi 6-тің негізгі терезесі;

2-форма (Form1);

3-Обьект инспекторы терезесі (Object Incpektor).

Жалпы, ортада программа құруға  арналған  төртінші ,модуль терезесі де іске қосылады. Форма терезесінің астына орналасатындықтан, ол алғашқыда көрінбейді.

Delphi-дің негізгі  терезесінің  құрамына негізгі мәзір , аспаптар панелі және компоненттер политрасыенгізілген (3.2-сурет). Негізгі мәзір пунктеріне (ішкі мәзәрлерге)

Delphi-де жұмыс істеу командалары ,аспаптар панеліне ішкі мәзірлерге  енгізідген негізгі командаларды  орындайтын түймелер орналастырылған.

 

2сурет- Delphi дің негізгі терезесі

 

 Стандартты түймелер.

-New (Жаңа)

-Open (Ашу)

-Save (Сақтау)

Open Project(Проектіні ашу )

-View Form(Форманы көрсету)

-Run(Іске қосу)

-Pause(Үзіліс)

-Add file to Project(Проектіні файл қосу), т.б.

Delphi-де дайындалатын программа  проект деп аталады.Форма –программаны  дайындау алдына ашылатын ,программаның  сұхбаттық терезесі. Delphi алғашқы рет  іске қосылған кезде форма Form 1 атауымен көрінеді. Оның жиектеріне тышқан көрсеткішін орналастырып ,ол екі жақты нұсқама түріне айналған кезде жылжыту және қалдыру тәсілі бойынша форманы кеңейту не қысу қиын емес.

Құрылатын программада пайдалану үшін формада түрлі компоненттер орнатылады. Негізгі компоненттердің кейбірAccess берілгендер қоры жүйесінде пайдаланылатын элемменттер панеліне енгізілген түймелер сияқты. Олар  Delphi  терезесінің компоненттер политрасына орналастырылған.

Кей жағдайларда  экранда форма көрінбеуі мүмкін .Оны экранға шығару үшін View- Forms  командасын беру жеткілікті.

Форманың және формаға енгізілетін компоненттердің түрлі қасиеттері бар. Қасиет – айнымалылардың  ерекше түрі. Олар обьектінің түрлі мүмкіндіктерін сипаттап, ағымдық күйін анықтайды. Мысалы,форма кестелерінің мәндері –форма: тақырыбының мәтіні, өлшемі, экранда орналасуы,түсті тағы басқа Delphi іске қосылған кезде форма қасиеттеріне алғашқы сәйкес мәнлер меншіктеліп қойылады.

Форманы не онда орнатылған компонентті программа құру үшін дайындау оның кейбір қасиеттерін ің мәндерін өзгертуден басталады. Қасиеттер тізімі Обьект инспекторы терезесіне енгізілген. Тізімді инспектор терезесіне шығару үшін сәйкес обьектіні бір шерту арқылы таңдау керек. Инспектор терезесінің жоғарғы қатарына таңдалған обьектатауы да жазылып қойылады .Мысалы, іске қосылған кезде форманың ашылған қасиеттер терезесі 1,1-суретте көрсетілген. Терзенің екі қосымша беті бар: Properties (Kасиеттер) және Events (оқиғалар) Терезеашылғанда екі бағанда енгізілген жазулардан тұратын оның  Properties   бөлімі ашылулы тұрады(1.1-сурет). Бірінші бағанда көрінетіндер-қасиет атаулары ,екінші бағанға сәйкес жазылғадар –олардың мәндері.