Экономикалық және қаржылық талдау

Материалдық өндіріс сферасының кәсіпорындары мен ұйымдары тарапынан болатын қайырымдылық мақсаттарына аударылатын аударымдар, шетелдік мемлекеттердің, ұйымдардың, компаниялардың, халықаралық ұйымдардың ізгілікті көмегі әлеуметтік бағыттылық, мәдени және шығармашылық ұйымдары мен мекемелерін, қоғамдық ұйымдарды, қорларды қаржыландырудың көзі ретінде қызмет атқарады. Осындай қаржыландырудың алуан түрлілігі ретінде белгілі бір ұйымның немесе қызмет түрінің тұрақтылық белгісімен ерекшеліктенетін демеушілік қаржыландыруы бола алады.

Ғылыми  зерттеулерді қаржыландырған кезде  гранттар - жеке адам, компания, фирма, халыкаралық ұйым, мемлекет тарапынан белгілі бір бағыттағы ғылыми зерттемелерді, жобаны, ғалымдардың бір тобын немесе жеке ғалымды зерттеуді аяқтап, оның нәтижелерін ендіруге немесе басқаша қолдануға дейін жеткізу мақсатымен өтеусіз қолдау әдісі қолданылады.

Коммерциялық  емес қызмет ұйымдары мен мекемелерін  ұстауға және дамытуға арналған қаражаттарды толықтырудың белгілі бір көзі олардың  қарамағындағы ресурстардың бір  бөлігін коммерциялық және жинақ  банктерінің депозиттеріне, сондай-ақ қаржы рыногында бағалы қағаздарға орналастырудан алынатын табыстар болып табылады.

Қаржыландырудың аталған көздері коммерциялық емес қызмет ұйымдары мен мекемелерінің ақшалай қаражаттарын әр түрлі үйлесімдерде және аталған көздердің толық жинақталымында қалыптастыруы мүмкін. Мысалы, білім беру жүйесінде аталған көздердің жинақталымы толығырақ, мемлекеттік басқаруда екі-үш көздермен шектеледі. Бірақ кез келген нұсқада - қаржыландырудың қосымша көздерінің көп немесе аз болуы мемлекеттік бюджеттен оның кірістері мен шығыстарының тізімдемесінде қарастырылған қаржыландырудың көлемдері азайтылмайды. Ықпал жасаудың мұндай тұтқасы ұйымдар мен мекемелердің қоғамдық-пайдалы қызметін дамытудағы, олардың жұмысының тиімділігін арттырудағы ұжымның бастамасы меншығармашылық ізденісін ынталандыруга шақырады.

16.2   Коммерциялық қызметтің көрсеткіштері

Өндірістік кәсіпорындардың  делдалдық ұйымдардың залалсыздығы

Кәсiпорын  экономиканың негiзгi буыны ретiнде  меншік нысандары мен шаруашылық жүргiзудiн әр алуандығы, тауар-ақша қатынастары мен рыноктың дамуы  кезiнде жұмыс iстейдi.  
Кәсiпорындарды ұйымдық-құкықтық нысандары бойынша межелеу олардың қаржысын ұйымдастырудағы айырмашылықтарға: капиталдың қалыптасуына, өндiрiстiк-шаруашылық қызметiн қаржыландыруға, шаруашылықты жүргiзудiң нәтижелерiне әкеп соғады.  
               Меншiк нысандарына қарай шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң қорларын қалыптастырудың ерекшелiктерi болады. Мысалы, өндiрiстiк кәсiпорындардың қаржы қорлары мына көздер есебiнен құрылады; меншіктi көздер (амортизациялық аударымдар, табыс (пайда), басқалары); банк несиелерi; бағалы қағаздар шығарудан тусетiн қаражаттар; мемлекеттiк кәсіпорындарда қаражаттардың бұл көздерi қажет жағдайларда бюджеттен және бюджеттен тыс қорлардан қаржы бөлумен толықтырылады; кооперативтерде — кооператив мүшелерiнiң үлестiк жарналарының қаражаттары. Практикада көбiнесе меншiктiң аралас нысандарымен шарттасылған қорлардың көздерi бойынша оларды құрудың аралас нысандары көздеседi. Мысалы, негiзгi құралдар мен айналымдағы активтердiң үлкен бөлiгi мемлекетке жататын мемлекеттiк кооперативтерде қызметкерлердiң үлестiк жарналары болымсыз рөл атқарады. Мемлекеттік акционерлiк қоғамдарда да осылай.  
                Кәсіпорындар мен ұйымдардын мүлкiн жалға бергенде айрықшалықты төлем — жалға берiлген мүлiк құнынын амортизациялық аударымдарын, жалға беру мерзiмiнiн өтуiне қарай объектiлердi жөндеу үшiн жалдаушының жалға берушiге берітiн қаражаттарын, жалға алынған мүлiктi қоғамдық қажеттi пайдаланудан түсетiн пайданың (табыстың) бiр бөлiгiн (жалгерлiк пайызды) кiрiктiретін жалгерлiк ақы қолданылады.  
              Өндiрiстiн бастапқы қорларынын қалыптасуына сәйкес шаруашылық қызметтің мынадай қаржылық нәтижелерi бөлiнедi және пайдаланылады: жалпы табыс, пайыздық табыс, дивиденттер, үлестiк табыстар, бюджеттің (бюджеттік кредиттердiң) және бюджеттен тыс қорлардың шығыстарын өтеу.  
              Үлестiк жарна негiзiнде жұмыс iстейтiн кәсіпорындардың - шаруашылық серiктестiктерiнiң, кооперативтердiң, бiрлескен кәсіпорындардың қаржысын үйымдастыру мұндай кәсіпорындар қаржысының қалыптасу және алынған табыстарды әрбiр қатысушының - мүлiктегi үлесiне сәйкес кейiнгi бөлудiң ерекшелiктерiмен анықталады. Мұндай кәсiпорындардын құрылтайшылары мен қатысушылары өздерiнiң салымдарын ақша қаражаттары, мүлiктiң әр түрлі түрлерi (үймереттің, ғимараттың, жабдықтың және басқаларының), мүлiктi құкықтар (жердi, табиғи ресурстарды, мүлiктi, зияткерлiк (интеллектуалдық) меншiктi пайдалану құкықтары) түрiнде жүзеге асырады.

  Өндiрiстiк емес сферада коммерциялық негізде қызмет ететiн тұрғын уй—коммуналдық және тұрмыстық қызмет көрсету, сақтандыру, банк және басқа кәсiпорындарымен (ұйымдарымен) қатар, коммерциялық емес қызмет жүргiзетiн ұйымдардың үлкен бөлiгi жұмыс iстейдi.  
              Кiрiс түсiру негiзгi мақсаты болып табылмайтын және алымған таза табысты қатысушылар арасында бөлмейтiн заңи тұлға коммерциялық емес ұйым деп танылады.  
Коммерциялық емес ұйымдар туралы Қазақстан Республиқасының Заңына сәйкес коммерциялық емес ұйымдар әлеуметтiк, мәдени, ғылыми, бiлiм беру, қайырымдылық, басқару мақсаттарына қол жеткiзу; азаматтардың және ұйымдардың құкықтарын, заңды мүдделерiн қорғау, даулар мен жанжалдарды шешу, азаматтардың рухани және өзге қажеттiлiктерiн қанағаттандыру; азаматтардың денсаулығын сақтау, қоршаған ортаны қорғау, дене шынықтыру мен спортты дамыту: заң көмегiн көрсету үшiн, сондай-ақ коғамдық игiлiктердi және өз мүшелерiнiң (қатысушыларының) игiлiктерiм қамтамасыз етуге бағытталған басқа да мақсаттарда құрылуы мүмкiн.  
Коммерциялық емес ұйымдар қызметiнiң мақсаттары құрылтай құжаттарымен айқындалады.  
                   Коммерциялық емес ұйымдар мекеме, қоғамдық бiрлестiк, акционерлік қоғам, тұтыну кооперативi, қор, дiни бiрлестiк, қауымдастық (одақ) нысанындағы заңи тұлғалардың бiрлестiгi нысанында және заңнамалық актiлерде көзделген өзге де нысанда құрылуы мүмкiн. Бұл ұйымдардың қызметiнiң мақсаты пайда немесе табыс табу емес, керiсiнше қоғамдық қажеттiлiктердi қанағаттандыру болып табылады.  
Коммерциялық емес ұйымдардың қаржысы деп материалдық емес игiлiктер мен қызметтердi жасау мақсатында материалдық өндiрiс салаларында жасалған ұлттық табысты қайта бөлу нәтижесiнде құрылатын ақша қорларының қозғалысын ортақтандыратын ақша қатынастарының жиынтығын тусiнедi.  
                   Коммерциялық емес қызмет түрлерi мен салаларында мынадай қаржы қатынастары қалыптасады:  
− сала мен бюджет арасындағы қаржыламдыру ретiнде қаражаттарды алумен және кейбiр жағдайларда бюджет алдындағы қаржылық мiндеттемелердi орындаумен байланысты қатынастар;  
− қаржы ресурстарын бөлумем және орталықтандырумен байланысты жоғарғы және төменгi органдар арасындағы iшкiсалалық қатынастары;  
− шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң, яғни олардың бөлiмшелерi арасындағы қаржы қатынастары;  
− салааралық — түрлi салалардың ұйымдары арасындағы ақша қатынастары;  
− еңбекке ақы төлеу жөнiндегi ұйымдар мен олардың қызметкерлерi арасындағы қатынастар;  
− ұйымдар, мекемелер және олардың тұтынушылары арасындағы (көрсетiлген қызметтерге ақы төлеу жөнiндегi) қатынастар және т.б.  
Қызметтің айрықшалықты түрлерiндегi өзара байланыстардың тым қысаң анықтықты сипаттайтын қатынастардың қалыптасуы мүмкiн, мысалы:  
− қоғамдық ұйымдар мен олардың мүшелерi арасында жарналарды — кiру және мүшелiк жарналарды төлеу, сондай-ақ осы ұйымдардың мүшелерiне белгiлi бiр жетiстiктер мем қызмет нәтижелерi үшiн көтермелеулiк сипаттағы төлемдер бойынша;  
− коммерциялық ұйымдар мен олардың демеушілерi арасында ұйымның қызметiн қолдап отыру үшін материалдық және ақша нысандарына қаражаттар беру жөнiнде;  
− сақтық компанияларында ұйымдардың белгiлi бiр контингентiнiң (әскери қызметшiлердiң, күш ведомствалары мен салық службалары қызметкерлерiнiң және т.б.) қарым-қатынастары;  
− сондай-ақ белгiлi бiр шарттардағы кредит қатынастарының болуы мүмкiн.  
Аталынған қаржы қатынастары ақша қорларын қалыптастыру, бөлу және пайдалануды бiлдiредi, оларды мынадай негiзгi топтарға бiрiктiруге болады:  
− ұйымдар мен мекемелердің пайдалану қызметiн қамтамасыз ететiн қорлар;  
− күрделi жұмсалымдардың қорлары;  
− көтермелеу және ынталандыру сипатындағы қорлар;  
− қызметкерлер мен континенттерге (мысалы, оқу орындарындағы оқушыларға, емдеу мекемелерiндегi ауруларға) қызмет көрсетушiлердiң материалдық, және тұрмыстық мұқтаждарын қанағаттандырумсн байланысты қорлар;  
− негiзгi қызметтi дамыту қорлары.  
                     Коммерциялық емес ұйымдардың қаржысын ұйымдастыруға негiзiнен олардың ұйымдық-құқытық нысандары әсер етедi. Сондықтан коммерциялық емес ұйымдар қаржысының ерекшелiктерiн анықтау үшiн оның құрамына кiретiн мекемелердi, ұйымдарды, олардың қызметінiң сипатын, басқаруды ұйымдастырудың және қаржыландырудың әдiстерiн ескере отырып зерделеген жөн.  
Коммерциялық емес ұйымдардың шаруашылық қызметiн жүргiзудiң әдiстсрi сметалық қаржыландыру (көрсетiлген қызметтер мен игiлiктердiң өтеусiздiгi кезiнде) және шаруашылық есеп пен өзiн-өзi өтеу негiздерi (өтеулiгi көзiнде) болып табылады. Рынок жағдайында ұйымдардың көбiсi коммерциялық есеп негізінде көшуде — көрсетiлетiн қызметтердi сұраным бағасы бойынша сатады, өздiгiнен даму үшiн жеткілікті қорланым жасайды.  
                        Сметалық қаржыландыру — меншiктi табыстары жоқ ұйымдар мен мекемелердiң шығыстарын жабу үшiн мемлекеттiк бюджеттен ақша қаражаттарын беру. Өндiрiстiк емес мекемелердi үстауға жұмсалатын бюджеттен қаржы бөлудiң көлемi, мақсатты 6ағыты және оны бөлу шығыстардың сметасымен анықталады. Сметалық тәртiппен бiлiм беру, денсаулық сақтау, әлеуметтiк қамсыздандыру мекемелерi, мемлекеттік билiктiң, мемлекеттiк басқару мен қорғаныстың органдары, ғылыми, шығармашылық, мәдениет мекемелерiнiң бiр бөлiгi қаржыландырылады. Бiрқатар мекемелердi сметалық қаржыландыру кезiнде шығындарды қамтамасыз етудiң қосымша көздерi пайдаланылуы, қызметтердi тұтынушылардың жарналары мен төлемдерi бағытталуы мүмкiн. Ақша қаражаттары бюджеттен қаржы бөлуге сәйкес берiледi және мекеменiң қаржы жоспарында - шығыстардың сметасында қамтып көрсетiледi, негiзгi капиталдарды, материалдық босалқы қорларды сатып алуға, қызметтердi төлеуге, жалақы беруге, басқа шаруашылық мұқтаждарға жұмсалынады. Мекемде шаруашылық немесе коммерциялық қызметтен алынатын табыстар болса, олар дербес кiрiс-шығыс сметасын жоспарланады және айрықша тәртiппен пайдаланады.  
                       Сметалық қаржыландыру бюджеттiң қаражаттарын пайдалануды атаң қадағалайды, тек баптардың бслгiлi бір шеңберi тұрғысында ғана оларды қайта бөлуге шамалы мүмкіндiктер бередi. Бюджет қаражаттарын жұмсауға мекемелердi қаржыландыруды жүзеге асыратын қаржы органдары тарапынан бақылау қойылған.  
Шаруашылық жүргiзудiң шаруашылық-коммерциялық есебi шығындарды материалдық емес қызметтер көрсету мен игiлiктердi сатудан түскен түсiм-ақшадан өтелетін мекемелер мен ұйымдарда қолданылады. Бұл ұйымдардын қызметтерi ақыға көрсетiледi. Бұларға ақылы негiзде жұмыс iстейтiн бiлiм беру мен денсаулық сақтау мекемелерi, салалық ғылыми-зерттеу институттары, бiрқатар шығармашылық мекемелерi, ойын-сауық орындары жатады. Бұл әдiстi коммерциялық емес ұйымдар мен мекемелердiң кәсiпорындары пайдаланады. Олар қызметпен байланысты әр түрлi ақшалай шығындар жасайды: игiлiктер мен қызметтердi өткiзе отырып, түсiм-ақша алады; кiрiстердiң шығыстардан асыл түсуi қорланымды құрайды. Бұл кесiпорындарда қаржы материалдық өндiрiс кәсiпорындарындағыдай ұйымдастырылады.  
Шығындардың өзiн-өзi өтеу әдiсi ақылы кызмет негiзiндегi шаруашылық қызметiн ұйымдастыруды қарастырады, бұл кызметтердiң бағасы қорланымсыз шығыстардың көлемiне қатысты анықталады. Бұл әдiс мәдени-ағарту қызметi, бос уақыты ұйымдастыру саласында (тұрмыстық, кәсiби машықтар мен бiлiм алу жөнiндегi, шет тiлдердi, мүдделер бойынша ұлттық клубтарда оқып — үйренудiң курстары мен мектептерi) қолданылады.  
Нсгiзiнен коммерциялық емес қызмет коғамдық тауарлар, игіліктер мен қызметтердi өндiру және олармен қамтамасыз етудiң қажеттiгiмен айқындалады. Қоғамдық тауарлардың белгiлi бiр тұрлерiн ондiрудi едәуiр ауыс пайдасымен байланысты мемлекет өзiне алады.  
                  Коммерциялық емес мекемелер, ұйымдар қызметiнiң материалдық негiзi өндiрiстiк емес арналымдағы капиталдар болып табылады, олардың натуралдық және ақша нысандары болады. Натуралдық нысандағы қорларды ұйымдар мен мекемелер сатып алады және олар тұтыну процесiнде өзiнiң құнын жоғалтады. Осылай жасалған игiлiк пен қызметтердiң тек тұтыну кұны ғана болады. Материалдық емес өнiм мен қызметтердi жасау процесiнде жүзеге асырылатын өндiрiстiк емес қорлардың қозғалысы нысандарының, сондай-ақ олардың ұдайы жаңғыртылуының салалық ерекшелiктерi болады. Қызметтiң бұл түрiнде көбiнесе жоғары бiлiктiлiктiң ой еңбегi қолданылады, сондықтан шығындарда әдеттегiдей басты орынды еңбекке ақы төлеу алады. Материалдық емес өнiм қордаландырылуға жатпайды, оны босалқы қорға айналдыруға болмайды, бiрақ оның мекеме, ұйым шығындарының сомасына тең ақшалай бағалауы болады.  
Коммерциялық емес сфера мекемелерiндегi қызметтер көрсету (жасау) ақша қорларын қалыптастыру, бөлу және пайдаланумен, өзгеше қаржы қатынастарымен қосарланып отырады.  
Бұл қатынастардың бастапқы табыстар мен қорларды алғашқы бөлу мен құру процесiнде болмауы оларға ортақ сипат. Сонымен бiрге олардың негiзiнде өндiрiстiк (коммерциялық) емес сала мекемелерi мен ұйымдарының қаржы көздерi қалыптасады.

Қызметтік коммерциялық емес түрлерi (мемлекеттік секторды шығара отырып) жөнге келтiрiлген нарықтық. экономиқасы бар елдерде айтарлықтай  дамып отыр. Кiтапханаларды, мұражайларды, ауруханаларды, оқу орындарын, театрларды, әр түрлi қайырымдылық қорларды, кәсіптiк  бiрлестiктерді ұйымдастырудың коммерциялық емес нысаны жекеше бастаманы қоғамдық-пайдалы  қызметпен үйлестiруге мүмкiндiк  берідi. Бұл тәрiздi даму қоғамдық игiлiктердi өндiрушiлер пайдаланатын салық жеңiлдiктерiмен  ғана түсiндiрiлмейдi. Жеңiлдiк беру кезiнде  мемлекет әр түрлi ұйымдарды, сарайларды, мұндағы басты критерий — көрсетiлетiн  қызметтердiң қоғамдық пайдалылығының дәрежесi. Мемлекет сондай-ақ халыққа  қызмет көрсететiн белгiлi бiр ұйымдарды  қаражаттаңдырады.  
               Коммерциялық емес ұйымдар арқылы қоғамдық қажеттiлiктердi қаржыландыру жөнiндегi мемлекеттің iс-қимылы халыққа қызмет көрсету жөнiндегi олардың үлкен икемділiгiмен және жеделдiгiмен түсiндiрiледi. Қызметтің коммерциялы емес түрлерiнен алатын пайда немесе табысты пайдаланудың қаржы механизмi, мысалы, АҚШ-та олардың ұйым мүшелерiнiң арасында бөлiнбейтiнiн анықтайды. Пайда немесе табыс не ұйымның дамуына, не олардың қызметiн пайдаланатын тұлғаларға (аурулар, оқушылар, қажетсiнетiн азаматтар және т.б.) бағытталады.  
Қазақстан Республиқасының заңнамалы практикасы басқаша iс-әрікет етедi; мұнда кәсiпкерлiк қызметтен алынған кез келген табысқа, салық салудың өзге де объектiлерiне (айналымдар, тауарлар, мүлік және т.б.) сияқты салық салынады. Коммерциялық емес ұйымның сыйақы, грант, кiру және мүшелiк жарналар, қайырымдылық көмек, өтеусiз берiлген мүлiк, өтеусiз негiздегi аударымдар мен қайырымдылық түрiнде алған табысы салық салуға жатпайды.  
Коммерциялық емес ұйымдар қызметiн қаржыландыру көздерi әр түрлi болып келедi.         Оларды бұл құрылымдардың iс-әрікет етуiне, мемлекеттің қатысу дәрежесiне қарай топтастыруға болады:  
− бюджет қаражаттары;  
− мемлекеттік бюджеттен тыс қорлар;  
− жағдай шараларға билеттер сатудан алынған қаражаттарды қоса, өнім өткiзуден түскен түсiм-ақша;  
− түрлi коммерциялық құрылымдардың ақшалай аударымдары, келiсiмшарпарға сәйкес орындалған жұмыстар мен қызметтер көрсеткенi үшін түскен қаражат түсімдерi;  
− мүлiктi жалға беруден түскен түсiм-ақша;  
− халықтың қаражаттары;  
− кадрларды дайындаудан (қайта дайындаудан, бiлiктiлiктi артырудан және т.с.с.) түскен табыс және басқалары.  
                  Мемлекет тиiстi функцияларын толық атқарған жерде ұйымдарды ұстауға жұмсалатын шығыстар мемлекеттiк бюджетiнiң қаражаттары есебiнен жүзеге асырылады. Бұған мемлекеттiк басқару, құкықтық тәртiптi қорғау, қорғаныс, iшiнара бiлiм беру және денсаулық сақтау жатады. Іргелi ғылыми зерттеулерге жұмсалатын шығындардың басым бөлiгi осы қаражаттар есебінен қаржыландырылады. Бюджет ресурстары сондай-ақ мәдениет пен шығармашылық мекемелерiн: кiтапханаларды, мұражайлар мен көрмелердi, сарайларды, театрларды, филармониаларды, музыкалық ұжымдарды, ансамблдердi, мемлекеттiк теле-және радиостудияларды, киностудияларды және т.б. қолдап отыруға пайдаланылады.  
                     Коммерциялық емес ұйымдарды қаржыландырудың маңызы жағынан екiншi көзi көрсетiлетiн қызметтерден, орындалатын жұмыстардан алатын табыстары (түсiм-ақша) түрiндегi меншікті қаражаттары, сондай-ақ ведомствоға қарасты кәсiпорындарда өнiм өндiруден алынған жалпы табыс (пайда) ұйымның меншiгiндегi басқа мүлікті пайдаланудан түскен табыстар болып табылады.  
                    Қызмет көрсетуден алынған түсiм-ақша ұйымның оларды орындауға жұмсаған атығындарын жабады және ұйымның одан әрi өздiгiнше дамуына жеткiлiктi таза табысты (пайдалы) кiрiктiредi. Мұндай әдiстермен бiлiм беру, денсаулық сақтау, мәдениет пен шығармашылық мекемелерiнiң қызметтерiне деген халытың қосымша қажеттілiктерi қаржыландырылады.  
                      Меншiктi көздердiң қатарына сонымен бiрге ғимараттарды, құрал-жабдықты және ұйымның басқа мүлкiн жалға беруден алынатын қаражаттар, мүлiк пен ғимараттарды кепілдiкке беруден алынатын қаражаттар жатады.  
Қаржыландырудың үшiншi көзi — банктердің кредиттерi. Бұл көздi ақылы қызмет көрсететiн ұйымдардың пайдалануы мүмкiн, өйткенi қарыз қаражаттарын қайтарудың қажеттiгi ұйымның кредиттi пайдалану уақытынан асыл түсетiн мерзiмi бойынша жақсы жолға қойылған, бiрқалыпты жұмыс iстеуiн керік етедi. Қаржыландырудың бұл әдiсi, кредит қаражаттарының қамтамасыз етiлуi мен өтiмдiлiгiн кепілдендiретiн әдiс ретiнде, қарамағында ведомствоға қарасты кәсiпорындары бар ұйымдар үшiн аса қолайлы болып келедi.  
                     Қоғамдық бiрлестiктер мен ұйымдарды (саяси партиялар, кәсiптiк, шығармашылық одақтар, азаматтардың дiни бiрлестiктерi, қоғамдық ұйымдар, ассоциациялар және басқалары) қаржыландырудың айрықшалықты әдiсi олардың қатысушыларының мүшелiк жарналары болып табылады. Олардың қаржылық өзара байланыстары қоғамдық бiрлестiктердiң өздерiнiң қызметiн ұйымдастыруға байланысты өзгешелiгiмен және сипатымен бөлектенедi. Қоғамдық бiрлестiктердi ұйымдастырудың ерiктiлiгi олардың қаржы ресурстарының негiзгi көзi кiру және мүшелiк жарналары болып келетiндiгiне соқтырады: оларға бюджет қаржысын (салық төлеушiлердiң табысынан қалыптасатын) пайдалануға рұқсат етiлмейдi. Қызметтің қоғамдық сипаты бiрлестiктер меншiгiн олардың мүшелерiнiң жеке-дара табыстар табуға пайдалану мүмкiндiгiнен айырады. Қалыптасатын қаржы ресурстары бiрлестiктердiң жарғысына байланысты шығындарды жабуға жұмсалады.  
                      Материалдық өндiрiс сферасының кәсiпорындары мен ұйымдары тарапынан болатын қайырымдылық мақсаттарына аударылатын аударымдар, шетелдiк мемлекеттердiң, ұйымдардың, компаниялардың, халықаралық ұйымдардың iзгiлiктi көмегi әлеуметтік бағытылық, мәдени және шығармашылық ұйымдары мен мекемелерiн, коғамдық ұйымдарды, қорларды қаржыландырудың көзi ретiнде қызмет атқарады. Осындай қаржыландырудың алуан түрлiлiгi ретiнде белгiлi бiр ұйымның немесе қызмет түрiнiң тұрақтылық, белгiсiмен ерікшелiктенетiн демеушiлiк қаржыландыруы бола алады.  
                    Ғылыми зерттеулердi қаржыландырған кезде гранттар — жеке адам, компания, фирма, халықаралық ұйым, мемлекет тарапынан белгiлi бір бағыттағы ғылыми зерттемелердi, жобаны, ғалымдардың бiр тобын немесе жеке ғалымды зерттеудi аяқтап,оның нәтижелерiн өндiруге немесе басқаша қолдануға дейiн жеткiзу мақсатымен өтеусiз қолдау әдiсi қолдалынады.  
Коммерциялық емес қызмет ұйымдары мен мекемелерiн ұстауға және дамытуға арналған қаражаттарды толықтырудың белгiлi бiр көзi олардың қарамағындағы ресурстардың бiр бөлiгiн коммерциялық, және жинақ банктерiнiң депозиттерiне, сондай-ақ қаржы рыногында бағалы қағаздарға орналастырудан алынатын табыстар болып табылады.  
                    Қаржыландырудың аталған көздерi коммерциялық емес қызмет ұйымдары мен мекемелерiнiң ақша қаражаттарын әр түрлi үйлесiмдерде және аталған көздердiң толық жинақталымында қалыптастыруы мүмкiн. Мысалы, бiлiм беру жүйесiнде аталған көздердiң жинақталымы толығырақ, мемлекеттік басқаруда—екi-үш көздермен шектеледi. Бiрақ кез келген нұсқада — қаржыландырудың қосымша көздерiнiң көп немеес аз болуы — мемлекеттік бюджеттен оның кiрiстерi мен шығыстарының тiзiмдемесiнде қарастырылған қаржыландырудың көлемдерi азайтылмайды. Ықпал жасаудың мұндай тұтқасы ұйымдар мен мекемелердiң қоғамдық пайдалы қызметiн дамытудағы, олардың жұмысылық тиiмдiлiгiн арттырудағы бастамасы мен шығармашылық iзденiсiн ынталандыруға шақырады.

            Бақылау сұрақтары:

1. Коммерциялық қызметтің көрсеткіштері

2. Меншiктi көздер

3. Коммерциялық емес қызмет

Тақырып  17. Ұйымның қаржылық жағдайын жалпы бағалау

17.1   Қаржылық талдаудың мәні және мақсаты

Қаржылық талдаудың әдістері және құралдары

Қайта ұйымдастыру кезінде жекелеген шаруашылық жүргізуші субъектінің мүлкін пайдалану мақсаты өзгереді, сонымен бірге шаруашылық қызметті бұдан да тиімді жүзеге асыру мақсатында ұйымдастыру -құқықтық мэртебе де қайта қүрылады.

Кәсіпорын қайта ұйымдастырылғанда капиталды шаруашылық процесте бұдан да тиімді пайдалану мақса-тында ол біріктіріледі немесе эртараптан дыры лады. Капиталды өзгертудің мақсаты қандай нысанда болса да, кәсіпорынды қайта ұйымдастыру процесінде ол «Сыртқы өсуді», яғни инвестициялық ресурсты жүмсамай жүзеге асырылатын дамуды қамтамасыз етуге бағытталады. Тәжірибе көрсеткендей, кәсіпорынның ішкі өсуімен салыстырғанда сыртқы өсу оның жылдам жэне көп жағдайда бұдан да тиімді дамуын, сондай-ақ стратегиялық мақсатқа қол жеткізуін, яғни капиталды активті ұлғайтуға инвестициялауды қамтамасыз етеді.

Отандық заңнамаға сәйкес кәсіпорынды қайта ұйымдастыру мына негізгі нысанда жүзеге асырылуы мүмкін:

1. Екі кәсіпорын біріккенде  жаңа құқық иеленуші кәсіпорын қүрылады. Осы нысанда қайта үйымдастырылатын    кәсіпорындардың бүкіл мүлкі, мүліктік құқығы мен міндеті қайта ұйымдастыру нәтижесінде пайда болған құқық иелнуші-кәсіпорынға өтеді. Қосылғаннан кейін шартқа қатысушы заңды түлғаның мэртебесі белгіленген тэртіппен жойылады. 
 2. Қосылуда бір немесе бірнеше кэсіпорынның заңды түлға ретіндегі қызметі тоқтатылады жэне бүкіл мүліктік құқық мен міндет басқа кэсіпорынға беріледі. Қосылу жүзегеасырылғаннан кейін қосылатын кэсіпорынның заңды түлға     мэртебесі жойылады.

3. Бөлінуде кезінде кэсіпорын (бірлестік) таратылып, оның негізінде екі немесе одан көп жаңа дербес кэсіпорын

4. Бөлініп шыгу кезінде бір немесе бірнеше кэсіпорын 
қүрылады Мүның өзінде кәсіпорынның қызметі 
тоқтатылмайды, сондай-ақ эрбір жаңа кэсіпорын заңды 
түлғаның мэртебесін алады. Қайта үйымдастырылатын 
кэсіпорын өзінің қызметін бұрынғы заңды мэртебесінде 
жалғастыра береді.

5. Қайта құру кезінде кэсіпорынның ұйымдастыру- 
құқықтық нысаны немесе меншік нысаны өзгереді. Қайта 
ұйымдастырылатын кэсіпорын қайта қүру нэтижесінде 
өзінің шаруашылық қызметін құқық иеленуші-кэсіпорын 
мәртебесінде жалғастырады. Қайта ұйымдастырылған кэсіп- 
орынның барлық қүқығымен міндеті табыстама актісінің 
негізінде жаңадан пайда болған занды тұлғаға өтеді.

Және  ең соңында кәсіпорынды қайта ұйымдастырудың қайта құру сияқты нысанында пайдаланылатын мүліктің (активтің) мөлшері мен қүрылымына да, сонымен бірге мен-шікті капиталдың сомасына мүлдем ешқандай өзгеріс ен-гізбейді. Осы нысанда қайта үйымдастырылған кэсіпорын (жаңа үйымдастыру-қүқықтық нысанда немесе меншік нысанында) тиімді меншік иесінің немесе менеджерлердің жаңа қүрамының келуіне байланысты өзінің келешектегі шаруашылық (оның ішінде) қаржы қызметінің тиімділігін арттыруға ықтимал мүмкіндікке ие болады. Осы мүмкіндік тек келешекте ғана іске асырылуы мүмкін, сондықтан бүл жағдайда сауықтыру эсері де кейін білінеді. Кәсіпорынды қайта ұйымдастырудың осы нысаны ол жүзеге асырылғаннан кейін кэсіпорынның қаржы қүрылымына дереу өзгеріс енгізбейді, тіпті осы өзгерістің ерекшелігін де білдірмейді, сондықтан қайта ұйымдастырудың осы нысанын дағдарысқа қарсы басқару жүйесінде оны дербес ретінде қарастыру орынсыз болып табылады. Осы нысанға қайта ұйымдастырылған кэсіпорынға қаржы дағдарысы жағдайында жұмыс істейтін кэсіпорынға (өткен тарауларда қарастырылған-дай) сияқты ішкі қаржыны түрақтандырудың және берешек-ті қайта құрылымдаудың сауықтыру механизмі таратылуы мүмкін.

Сөйтіп, қаржыны дағдарысқа қарсы  басқару түрғысынан кэсіпорынды  қайта үйымдастыру (оларды сауықтыру  нысаны ретінде) мына екі негізгі нысанға қиюласуы мүмкін:

• бірлесуге (бірігуге жэне қосылуға);
• бөлуге (болінуге жэне болініп шығуға).

Кәсіпорын салалық белгі бойынша былайша бірлеседі:

• Деңгейлес бірлесу процесінде бір саланың кэсіпорын-дары бірлеседі.
• Сатылас бірлесу процесінде шектес кэсіпорындар (мысалы, шикізат ондірушілер мен түтынушылар) бірлеседі.
• Конгломераттьщ бірлесу процесінде салалық та, технологиялық те ерекшеліктермен озара байланысты емес кәсіпорындар бірлеседі.

Ұйым Қазақстан Республикасының  заңдарында тыйым салынбаған және ұйымның. 
Ұйым өзiнiң жарғылық мақсаттарына сәйкес келетiндей ғана кәсiпкерлiк 
Коммерциялық емес ұйымдардың кәсiпкерлiк қызметiнен алынатын кiрiстердi коммерциялық. 
Коммерциялық кәсіпорындарды және фирмаларды өндірушілер мен тұтынушылармен экономикалық 
1. Коммерциялық ұйымдар, тауарларды өндірушілердің қатарына кіретін, 
2. Еншілес сатып және сатып алатын коммерциялық фирмалар. 
3. Бірнеше аналық өндірістік кәсіпорындары бар еншілес коммерциялық 
4. Тәуелсіз коммерциялық фирмалар, тұтынушылардың сұранысы бойынша жұмыс 
Кәсіпорын қызметін қаржылық талдау мыналардан құралады:  
өнім шығару ауқымы мен өндіріске кеткен шығындарды талдау;  
өнімді сатудан түскен кірісті, дебиторлық және кредиторлық қарыздарды, 
шығын құрамын және кәсіпорын ерекшелігін ескере отырып заңды 
қаржы ахуалын жалпы бағалау, қаржы тұрақтылығын талдау, баланс.