Сандық ұғымдар арқылы жасалған күрделі атаулар концептілерінің құрылым

Ұста жетсін бұйрығың (Абай). Немесе, екі кеменің құйрығын ұстанған суға кетер, көңілі екі болды, және т.б.

Сонымен қатар екі сөзі фраземалар құрамында жұп соматикалық ұғымдармен де келеді. Мысалы: құлақ – жер астынан жік шықты, екі құлағы тік шықты, екі езуі екі құлағында; аяқ – екі аяғын бір етікке тықты; иық – екі иығынан демін алып отыр, екі иығына екі кісі мінгендей, екі иығын жұлып жеді; көз – екі көздің бірі, екі көздің шарасы, екі көзі алдында, екі көзі су қараңғы, екі көзі төрт болды, екі көзі шарасынан шыкты, қол – екі қолы алдына сыймады, екі қолы жағасында болды, екі қолын кусырды, екі қолын мұрнына тығып алды, екі қолын төбесіне қойып... .

Фразеологиялық бірліктер құрамындағы екі комопнентімен келген тіркестер соңғы сөз, қысқа сөз, тиянақты іс мағынасында да жұмсалады. Мысалы: сөзі екі болмасын, сөзін екі еткізбеді, екі ауыз сөз, хан екі айтпайды, ханның жарлығы екі болмайды, қолынан екі келсе, бірін қылсын, қолынан бір келсе, екі қылсын және т.б.

Қазақ тілі теориясының маманы Ә.Хасенов: «Түркі тілдерінде негізгі сөздік қорга жататын сан атаулары өмір шындығынан, конкретті заттан алынған. Әрине, бұл жалпы сандық ұғымдардың дамуына байланысты, адамзат қажеттілігінен туды деген пікір ешбір қайшы келмейді қайта оны толықтыра, растай түседі. Екіншіден, белгілі бір ұғымның, құбылыстың өткен тарихын қазіргісімен салыстыра, қазіргі формаларын зерттей отырып ашуға, тануға болады», – деген пікіріне қосатынымыз, көне түркі тілдері мен қазіргі түркі тілдері материалдарында ерекше символдық мағынаға ие, қазіргі тілдік тұрғыдан түсіндіруге бола бермейтін сандардың архаикалық дәстүрлердің сақталғандығы (Хасенов: 63-187).

«Үш» концептісінің мағынасы. Үш сан есімімен келетін фразеологизмдер де ескі салтқа қатысты. «Ешбір басы бірікпейді» деген мағынада үш қайнаса сорпасы қосылмайды; «ешбір ойына кіріп-шықпаған» деген мағынада үш ұйықтаса түсіне енбеген деп келеміз. Ер кезегі үшке дейін деген мақал да бар. Ертегілерде: Біреудің үш баласы болыпты немесе хан үш қайтара сұрапты сияқты фразеологизмдер жиі кездесетіні белгілі.

«Жан алу», «жан беру»  сияқты дәстүр көп елдерде болған. Бұл әдет қазақта да болды. Ертеде «жан беруге» тура келсе, дүние салған ардақты бір кісінің моласына барып, одан үш рет айналып, «жалған айтсам, осы кісінің аруағы ұрсын» деп қарғанған. Мұндайда жан беруші айыпқа тартылған кісі емес, ол кісінің үш ата алыстығы бар жақын туысы болуы шарт болған. Туыстығы үш атаға жеткен кісінің сөзі әшкереленіп, жаман қылығы жұртқа аян, сенімсіз болса ғана, айыпқа тартылған кісінің басқа туысы (бірақ үш атадан бері болмау керек) жан беретін болған.

Үш саны көне түркі тілдерінде «туыстық», «қандастық» және «руластық» мағынасын білдерген.

Қырғыз балаларының  асық ойынынан К.К.Юдахин үш сөзінің «сандық» мағынасынан гөрі аяқталғандықтың, бір нәрсенің соңы екенін көрсету мағынасы жоғары  екенін байқайды. Егер І.Кеңесбаевтың зерттеуінен (14, 10) түркі халқында үштік санау жүйесі болуы мүмкіндігін ескерсек, үш- санның аяғы болуы мүмкін. Кейін адам миының жетілуіне байланысты бестік санау жүйесі пайда болған кезінде үш реттік мән алған.

Шумерлерден бастау алған құпия сандар ең алғаш уақыт өлшеміне байланысты ерекше қолданыла бастаған: жеті (жеті күндік апта), он екі (он екі ай жыл есебіне байланысты), үш (триада Ану, Энлиль және Эа немесе Син, Шанаш, Иштар). Үштік ерекше қолданысқа ие болуы триада негізінде емес, ғалымның вертикаль моделі, мифтік үш әлемнен Көк (аспан), Жер, Жер асты бастау  алалы.

Үш сөзі қазақ тілінде де өзге тілдердегі «жеті», «қырық» сөз сөздері тәрізді өте киелі сипатта айтылмағанымен, біраз фразеологизмдердерге ұйытқы болған. Үш сан есімімен байланысты ойын аты, ырым, салт-дәстүр, жыл маусымы, ай аттары, жер-су аттары кездеседі.

Байырғы түркі халықтарының мифологиялық түсінік-сүйсігіне жүгінсек, ертеде адамдардың, әлем үш қабаттан тұрады: аспан, жер, жер асты. Бұлар өзара орталық ось арқылы бірігеді. Осы ось арқылы құдайлар жерге, ал өлгендер жер асты әлеміне түсіп отырған. Жаратылыстың мифологиялық моделінің тігінен алынған бөлігін дүние жүзі халықтары «Әлем ағашы» («Мировое дерево») десе, көне қазақтар «Бәйтерек (Өмір деген бір бәйтерек), «Төр» деп таныған. «Өмір ағашы-бәйтеректе, жер кіндігі -Көктөбеде өседі» деген аңыз да бар.

Монғолдың мифологиясында «Бәйтерек» әлем тауының басында өседі. Хакастарда ол таудың басында өсіп тұрған жеті бұтақты ақ қайың, Хакастарда ол таудың басында өсіп тұрған жеті бұтақты ақ қайың, ал нангайларда ол таудың басында өсіп тұрған жеті бұтақты ақ қайың, ал нанайларда үш бірдей «Бәйтерек» бар. Біреуі- аспанда, екіншісі- жерде, үшіншісі- жер астында. Якуттар бәйтеректің көлеңкесінде жұмақ бар, онда бірінші адам туған деп есептейді. Түріктердің көне ескіліктерінде өмір бәйтерегінің жапырақтарында әрбір адамның тағдыры жазылған, егер адам өлетін болса, жапырақ жерге түскен. Әлем ағашы әртүрлі халықтарда әр түрлі атаумен аталғанмен түпкі негіз, түсінік біреу.

«Әлем ағашы» - мифтердің негізін этнолингвистикалық тұрғыдан  зерттеуші В.Н. Топоровтың айтуынша, «бұл космосты жасаудың құралы». Әлем ағашы тігінен алғанда үш бөліктен тұрады: төменгі ( тамыр), ортаңғы (бойы, діңгек) және жоғарғы (бұтақтары). Әлем ағашы құрылысының негізінде адам танымында үштік элементтер пайда болған: өткен шақ, осы шақ, келер шақ, ата-баба-осы кез және оның ұрпағы; дененің үш бөлігі; бас, дене, аяқ. Міне осылай үштер өмірде әр қырынан көрінеді. Осыған орай, жаратылыс болмысы тігінен алғанда Жоғарғы әлем- Тәңірлер әлемі, Ортаңғы әлем- Адамзат әлемі, Төменгі әлем- Аруақтар әлемі боп үшке бөлінеді. Құран-Кәрімде да Алла тағала бірінші- жер астын, екінші –жерді, үшінші- аспанды дарытты делінген.

Ш.Уәлихановтың таңдамалы шығармаларында: «Аспанда да адамдар тұрады, белбеуді тамағынан буынады, біз әлемнің ортасында тұрамыз, белбеуді белімізден буынамыз, ал жер астында тұратындар белбеуді аяқтарынан буынады (45, 181) деген аңыз беріледі. Бұл дегеніміз әлемді үшке бөлу жүйесі қазақтарға ғана тән. Қазіргі бақсы-балгерлердің түсіндірулерінше: «Адамның жаны, рухы, ақыл, ой, санасы жоғарғы қабаттан беріледі. Адамның тәні ортаңғы қабаттан О дүниеге беріледі». Тіліміздегі «Ер кезегі үшке дейін» сияқты мақалға, салт-сана, ырым, ем, жалпы әдет-ғұрып және көшпелі мемлекеттердің құрылым мүшесіне тән үштік одақ жоғарыдағы түсінікке орай қалыптасқан.

Қытай халқы да әлемде тігінен үшке аспан, жер, жер асты бөліп, әрқайсысының өз құдайы бар деп түсінген. Үш сфера туралы әртүрлі түсініктер де бар. Жаңа жыл кешінде сыйынатын үш тәңірі: будда, аспан, және жер. Осыған байланысты үш жануарды құрбандыққа шалған: тауық, үйрек, доңыз. Үш тәңірінің құрметін жаңа туған ай туғанда және ай толғанда айға қарап мінәжат еткен.

Осетин фольклорында да үш, жеті сандары  ерекше қолданылған. Мысалы «Мен өлгеннен кейін, бірінші үш түні мен күзетсіз қалдырмаңдар, үш құс ұшып келеді, от басында үш бақташы отыр». Бұдан миф туралы ілімнің философия, психология, теология, лингвистика ғылымдарымен тоғысып, шектесіп жататындығы көрінеді.

Үш санының символдық мәні. Халық ерте заманнан-ақ түрлі құбылыстарға баға беріп, олардың кейбір қасиеттеріне ерекше көңіл бөліп, оларға бақылау жасаған. Олардың ортақ қасиеттерін саралап, санамен түйіп, оның ізін өз тілінде сақтаған (үш жұрт, үш күндік пәни, үш қайтара сәлем беру, үш қайнаса сорпасы қосылмау және т.б.).

Көне түркі руникалық ескерткіштер тілінде үш санымен келген көне этникалық және географиялық атаулар кездеседі. Мәселен: üс birkun (үч бірку) – жер атауы, üс oyuz (үч оғыз) – оғыз тайпа бірлігі, üс garlug (үч қарлуқ) – қарлұқ тайпа бірлігі. Үш санының киелі ұғымды білдіру мағынасына тоқтала келіп Э.Р.Тенишев былай дейді: «По буддийской традии число «три» употреблялась для обозначения времени: üс ödki «относящийся к трем временам – прошедшему, настоящему и будущему»... Большинство буддийских обозначений древних уйгуров представляет собой толковательный перевод санскритских терминов, показывающий путь приспособления чужой религи к тюркской среде» (СИГТЯ, 1997: 580). Үш санының көне ұйғыр ескерткіштеріндегі мағыналық көріністеріне талдау жасай келіп, ғалым қараханид ұйғырларында «үш жұлдызды» төрт жылдың мезгіліне балау астрономиялық дәстүрі болғанын дәлелдеп, Ж.Баласағұнның «Құтадғу білік» дастанынан үзінді келтіреді: «Сен білгейсің, үш жұлдыз - көктемгі, үш жұлдыз жазғы! Сен білгейсің, үш жұлдыз – күзгі, үш жұлдыз – қысқы! Олардың үшеуі – оттан, үшеуі – судан, үшеуі – ауадан. Оның үшеуі – топырақтан, жер болды тіршілік ортасы (Ж.Баласағүн).

І.Кеңесбаев үш санының ескі салтқа да қатысты екенін, қазақ ертегілеріндегі біреудің үш баласы болыпты немесе хан үш қайтара сұрапты деген тіркестердің жиі қолданылатынына тоқтала келіп: «жан алу», «жан беру» сияқты дәстүрлер көп елдерде болған. ... Ертеде «жан беруге» тура келсе, дүние салған ардақты бір кісінің моласына барып, одан үш рет айналып, «жалған айтсам осы кісінің аруағы ұрсын» деп қарғаған. Мұндайда жан беруші айыпқа тартылған адам емес, ол кісінің үш ата алыстығы бар жақын туысы болуы шарт. Туыстығы үш атаға жеткен кісінің сөзі әшкереленіп, жаман қылығы жұртқа аян, сенімсіз болса ғана, айыпқа тартылған кісінің басқа туысы (бірақ үш атадан бері болмауы керек) жан беретін болған», - деген салтты келтіреді (Кеңесбаев, 1977: 615).

Қазақ халқының тек тану дәстүрі бойынша әр азаматтың үш жұрты болады: өз жұрты, нағашы жұрты, қайын жұрты. Олар жанашыр, сүйеніш, қорғаныш болып саналады. Үш жұртқа халықтың берген бағасы:

Өз жұртың – күншіл, бар болсаң көре алмайды, жоқ болсаң бере алмайды, жақсы болсаң күндеді, жаман болсаң жүндеді;

Қайын жұртың – міншіл, қолыңның ұзындығына қарайды, жағаңның қызылдығына қарайды, берсең жағасың, бермесец дауға қаласың;

Нағашы жұртың – сыншыл, жақсылығыңа сүйінеді, жамандығыңа күйінеді, әрқашан тілеуіңді тілейді, тілеуқор қамқоршың болады (Кенжеахметұлы, 1998:193).

Шағатай тілінде үш санының туыстық мағынада қолданылғанын (Үаsп Quly gапlуlаry vе üсläri jog // Хасан Құлдың жақын туыстары жоқ) А.З.Будагов айтқан болатын. Атақты түркітанушы Э.Р.Тенишев үш санының қасиетіне тоқтала келіп, қарашай-балқар тілінде, фольклорында üс bašly // үш басты; üс bašly emegen  // үш басты айдаһар тіркесінің кездесетініне тоқтала келіп, Қарашай жерінен бастау алатын üс jözen // үш өзен және руникалық ескерткіштер тілінде кездесетін üс birkü тіркестерін талдай отырып, үш санымен түркілерде жер-су аттарын атау дәстүрінің болғанын айтады (СИГТЯ, 1997: 580). Қазақ тілі топожүйесіндегі Үш арал жерінің атауы да үш санының символдық белгісінің айғағы бола алады.

Сонымен қатар түркі  тілдес халықтары тілінде адам дүниеден қайтқаннан кейін үш күннен кейін үшін беру//өткізу, үшіне шақыру, үшін оқыту (Құран бойынша) сияқты ғұрыптар сақталған. І.Кеңесбаев фразеологиялық сөздігінде үш санымен келетін фраземалардың бірнеше мағынасын көрсетеді:

1) бір нәрсенің ақыры: ер кезегі үшке дейін (үшке дейін ғана күресуге, айқасуға, тайталасуға болады деген ескі салттан келіп шыққан тіркес; бұл дағды ертеде батырлардың ерегесуіне байланысты болған);

2) әскери топ құрудың бір түрі: үш мүйіз болды (үш топқа бөлінді, үш топ құрды);

3) тілек тілеу: ошақтың үш бұты деп отыр, ошақтың үш бұтынан сұрады/ тіледі, ошақтың үш бұтына берсін! (көне. От басы, өз үй ішінің, бала-шағасының амандығын тіледі, қамын жеді);

4) қалың мал, айып мал: үш тоғыз (айыбы, сыйлығы). (Әрқайсысы тоғыздан тұратын үш сыйлық (айып).

Сандық символдардың мифопоэтикалық табиғатын зерттеуші ғалым И.А. Подюков үш, жеті, тоғыз сандары бір-бірімен символикалық тұрғыдан байланысты туыстас, олардың әрқайсысы бүтіндікті (тұйықтықты, аяқталғандықты) білдіреді деп, өз пікірін былай дәлелдейді: «...определенная специфика числового символа – три как покровительствующее число, которым представлялась идеальная структура – с началом, концом, серединой, с которым соотносилась идея бога в трех лицах и вселенной в трех уровнях, в основном контактирует с сюжетами, в которых использованы те или иные мотивы «космизации» и само по сути «космизирует», приобщает к божественному, нейтрализуя неприемлемое или опасное или наоборот усиливая священное» (Подюков, 1997:19).

Кейбір түркітанушы  ғалымдардың (А.М.Щербак, Я.В.Севортян, Б.А.Серебренников) пікірінше, көне түркі  ескерткіштерінде үш саны туыстас, қандас, рулас, жақын адам мағынасында қолданылған  дейді.

«Төрт» концептісінің  мағынасы. Қазақ халқында киелі сандар қатарына жатпаса да, өзіндік ерекшелігі бар, ерекше қолданысқа ие болған жұмбақ сандар қатарына жататын төрт сан есімімен келетін сөз тіркестері өте көп. Ең бірінші, төрт сан есімінің ерекше қолданысқа ие болуына әсер етуші фактор - көне мифология. Бүкіл әлемді алып бәйтерекке теңеп, оны мүшелеуі әлемді де төртке бөлуден көрінеді. Ол статистикалық тұтастықтың образы ретінде қабылданады. Тұрақтылықты қажет ететіннің барлығын өзіне тартатын ең тұрақты құрылым ретінде ол тіпті, дүниенің бар бұрышын, үйдің қабырғасына дейін қамтиды. Осы тұрақтылық қасиеті басым төрт сан есімі тұрақты тіркес құрамында сандық ұғымнан гөрі негізгі, басты мағынасында жиі ұшырасады. Мысалы: төрт түлік, төрт тарап, төрт құбыла, төртжолдың торабы, төрт құлақ, екі көзі төрт болды, төрт көзі түгел, төрт тағандау, төртпақ, өтірік пен шынның арасы төрт-ақ елі, төрт қанат үй, төрт бұрыш, түн ұйқысын төрт бөлді т.б. Бұл мысалдардағы  матастырушы роль атқарып тұрған- төрт сан есімі бірінші мағынаны білдіріп тұр.

Біз бұның төркіні  әлі де арыда жатқанын айтар едік. Себебі өмір ағашының бұтағы бар, әр бұтақтың төрт жағы бар. Бұтақтың төрт жағы- бұл төңіректің төрт бұріші немесе дүниенің төрт бұрышы және төрт басты түсті білдіреді. Сонымен, ең алдымен төрт құбыла, одан кейін төрт, түс, төрт түстен кейін төрт элемент туралы түсінік пайда болған. Төрт құбыла, дүниенің төрт бұрышы, төңіректің төрт бұрышы, төрт тарап, төрт қанат деген тіркестерде төрт саны тұрақтылық белгісін көрсетсе, төрт түс, төрт түлік, төрт періште, төрт тұрман, төрт қонақ тіркестерінде негізгі, басты ұғымды беріп, түн ұйқысын төрт бөлу,  төрт жолдың торабы, екі көзі төрт болды тіркестерінде ауыспалы мәнде жұмсалып тұр.