Сандық ұғымдар арқылы жасалған күрделі атаулар концептілерінің құрылым

Сан есім мәселесіне арнап 1927 жылы Ленинград қаласында «Сандарға  қатысты тілдік мәселелер» атты үлкен  конференция өтті. Бұл конференция  ғалымдарды сандарды тек грамматикалық  тұрғыда ғана емес, басқа жақтан да, атап айтқанда, дүниетанмымен байланысты зерттеу керектігін түсінгенідігін көрсетті. Конференция негізінде жарық көрген мақалаларда «санға байланысты мәселелер шешуі қиын, өзекті, болашақта тынымсыз ізденуді талап ететін, ұрпақтан ұрпаққа жалғасатын зерттеу жұмысын қажет етеді» деген қорытынды ойлар жиі ұшырасады. Бұған дейін Ресейде сандарды тілдік тұрғыда зерттеп жүрген ғалымдардың «Сандар тобы» құрылған. Бұл топтың мүшелері: славян-албан тілдерінің маманы Н.С.Державин, славист М.П.Долобко, урал-алтаист Н.Н.Поппе (финтанушы, монголист), түркітанушы А.Н.Самойлович, үнді-еуропатанушы Л.П.Якубинский, египет сан есімі бойынша П.И.Воробьев, В.П.Томашевский, Я,Марр.

Жалпы түркі тілдеріндегі сан есмідер ХVІІ ғасырдан бері қаралып келеді: В.В.Бартольд. Система счисления Орхонских надписей в современном диалекте. ХІХ ғасырда жазылған еңбектердің ішінен Г.И.Рамстедтің еңбектерін де айта кету керек. Рамстедтің сандар саусаққа қатысты шыққан деген тұжырымын әсіресе бес сан есімінің этимологиясын білекпен байланыстыруын сол тұста ғалымдар жоғары бағалап, осы бағытта ізденістер жүргізді.

Қазақ тіл білімінде  сандар жоғарыда көрсеткен І.Кеңесбаевтың, сонымен бірге Ә.Хасенов, Ә.Қайдар, Н.Уәлиұлы, Т.Жанұзақов, Е.Қойшыбаев, Н.Оралбаева, Т.Сайрамбаев, Ж.Байзақов, А.Машанов, А.Елешева, Қ.Ғабитханұлы, Г.Шаһарман, Қ.Тажиев, Қ.Дүсіпбаеваның еңбектерінде әр түрлі аспектілерде қарастырылды. Осы тұста сан есімдерді жете зерттеген Н.Я.Маррдың мына пікірін келтіре кеткен орынды: «Если возьмем из совремнной, тем более древней человеческой речи культовые термины и слова морали, легче всего понять, какая исключительная роль сыграна в этом отношении числительными в сметании как плевелы взращивавщихся классово-культурным человечеством граней и т.н. племенных и национальных, и социальных» (20, 8).

Сандарды зерттеуге  жаңа бағыт тұрғысынан келген ізденістерге тоқталатын болсақ олардың лингвокультурология, этнолингвистика, когнитивті лингвистика аспектісінде жүргізіліп келетінін айту керек. Осындай зерттеулердің бірінде мынадай тұжырымдар жасалған:

- бір, екі, үш, төрт, жеті сан атауларының символдық мәні ғаламдық модель туралы көне мифологиядан бастау алады;

• жеті, тоғыз, қырық сан атауларының символдық қасиеті магия өнерінің тууымен бірге қалыптасқан;
• сандар алғашында ерекше қолданылып, соның барысында, кейіннен сиқырлы сандар, киелі сандар, тұрлаулы сандар ретінде семантикалық жағынан дамыған;
• сандық символдар жүйесінде қалыптасып, философиялық, логикалық, психологиялық т.б. негіздермен сабақтасып, сандар арқылы көрнектенген этномәдени, рухани ескіліктердің күрделі де, кешенді мазмұны – тілдік сананың түп негіздері;
• сандар жүйесінде қалыптасқан қазақ ескіліктерінің пайда болуы ұлттық танымға сай о бастағы сандарға тағылған ерекше қасиет пен жұмбақ ұғымдарға байланысты;
• қазақ тіліндегі бір, екі, үш, төрт, тоғыз, он екі, қырық сандары адамзаттық жалпы дүниетаным жүйесіне негізделген (21, 7).

1. 3  Когнитивтік  лингвистика және концепт ұғымы 

Когнитивтік лингвистика  және оның басқа ғылым салаларымен  байланысы. Қазіргі кезде тіл білімінде жаңа бағыт дамып келеді. Соңғы кезге дейінгі зерттеулердің басым бағыты құрылымдық бағыт болды. Бұл бағытта жүргізілген зерттеулерде тілдік бірліктер абстрактілі тілдік жүйенің құрылымдық бірліктері, элементтері ретінде қаралып, олардың арасындағы өзара байланыс, қарым-қатынас талданып келді. Сондай-ақ осы бірліктердің жүйедегі тәртіп бойынша қолданылу нормасы, одан ауытқудың түрлері қаралып келді. Ендігі кезекте жалпы гуманитарлық бағыттағы ғылым саласының барлығы да кез келген қоғамдық құбылысты немесе соның объектісін адам факторымен байланысты зерттеуді басым үрдіске айналдырды. Бұл тағы да адамзат тарихындағы ренессанс дәуірінен кейінгі адамның өзіне бет бұруымен байланысты антропоцентристік бағыттың дәуірі болып отыр. Егер бұрын гуманитарлық ғылым зерттеулерінің мақсатына адамнан тыс ақиқат дүниеден адамға пайдалы білімді анықтап беру алынса, қазіргі кезде адамның өзін-өзі тануы арқылы қоғамдағы құбылыстардың сырын түсіндіруге бет бұрып отыр. Осы сияқты лингвистикада да тілді өз ішіндегі, өзі үшін зерттелеттін тұйық жүйе түріндегі құбылыс ретінде қараудың орнын тілді адамның дүниені тану құралы, өзін тану құралы ретінде қарау басып отыр. Егер бұрынғы зерттеулерде тілдік бірліктер абстрактілі жүйенің құрамдас бөліктері ретінде қаралып олар барлық сыртқы факторлардан оқшауланса, кейінгі зерттеулерде керісінше сол бірліктерді тудырған, қолданысқа түсірген барлық сыртқы факторлар ескеріліп, олар тілдік бірліктен ажыратылмай маңызды фактор ретінде талданып отырады.

Осыған байланысты тіл ғылымы басқа қоғамдық ғылымдармен интеграцияға түсіп келеді. Бұл процестің нәтижесінде қазіргі заманда лингвистика аясында жаңа ғылым салалары қалыптасып үлгерді. Оларға психолингвисткиа, этнолингвистика, лингвомәдениеттану, әлеуметтік лингвистика, когнитивті лингвитика сияқты тіл білімі салалары жатады.

Жұмысымызда «концепт»  ұғымы қолданылады. Концепт когнитивтік  лингвистиканың  тірек ұғымы. Когнитивтік  білім бірлігі. Осы тұста когнитивтік  ғылым мен оның басқа ғылымдармен  байланысын түсіндіре кеткенді орынды санадық.

Кез келген халықтың тілі – сол халықтың шынайы этникалық  болмысының айнасы. Тіл әлем туралы білімді сыртқа көрсетіп қана қоймайды, ғұмырнамалық тәжірибенің түпсанада  бедерленіп үздіксіз сұлбалануына және оның айқындалуына, ұрпақтан-ұрпаққа жетуіне қалтықсыз қызмет етеді. Сондықтан да тілді жаңа ғасыр баспалдағында теориялық-танымдық процесте зерттеудің қажеттігі туып отыр. Бұл процесс тіл мен адам санасын тұтастықта қарастырып, тілдік білімді адам миының өнімі ғана емес, күрделі ассоциативті-вербальді құрылым, болмысты рух пен ой бірлестігінде танытушы жүйе ретінде кешенді сипаттауға негізделеді. М.Хайдеггер «язык как пространство мысли и «дом» духа» деген пікір айтқан. Адамзат өзін қоршаған шындықты, әлемдегі сан алуан құбылыстар мен олардың сапа-сандық қасиеттерін сезім мүшелері арқылы қабылдап, санамен түйсініп қана қоймайды, оған өз қатысын білдіреді, ақпаратты өзінше жаңғыртып, жаңа сапада қайта жасауға саналы-санасыз күйде талпыныс жасайды, өңдейді, қорытады, елеп-екшейді, баға береді, тәжірибеде қолданады, бұлардың тұтас көрінісі ретінде әлемнің тілдік бейнесі жасалады. Ал бұл этностың, оны құраушы жеке индивидтің таным деңгейіне ғана емес,  генетикалық табиғатына, сол тілде сөйлеушілердің психофизиологиясына, әлеуметтік күйіне, жағрапиялық жағдайына, қысқасы, ол тыныс алатын күллі дүниеге тікелей қатысты болады, басқаша айтқанда, адам мен оның тілін тұтастықта зерттеудің шындық нәтижеге жетуі оны қоршаған ортадағы физио, -социо, - психологиялық шарттарды бірдей ескергенде мүмкін болады. Бұл ретте антропоцентристік бағыттағы когнитивтік ұстанымды зерттеулер жеміс берері сөзсіз.

Когнитивтік ғылым АҚШ-та, Еуропада кең таралған әдістемелік  зерттеу үрдісі. Жалпы адам танымына деген  қызығушылық ерте кезден басталып, ес пен ойлау, адам білім табиғаты төңірегіндегі зерттеулерден, ақыранда екі бағыт ұстанған ағым ретінде қызу айтысқа созылды. Оның бірі – эмпиризм – ол білім тәжірибеден пайда болды десе (Беркли, Юм, Милль), екіншісі – нативизм – бала дүниеге білім қорымен келеді деген ұстанымды басшылыққа алады. Философиялық айтыс уақыты көпке дейін толастамады. Бұл уақытта астрономия, физика, химия, биология т.б. ғылымдар елеулі деңгейде дамыды. Бірақ адам танымын түсінуге ХІХ ғасырдың аяғына дейін ешбір ғылыми әдіс арнайы қолданылмады. Философияға, тіл философиясын қатысты  зерттеулерде шашыраңқы көрініп отырды. Әдістемелік қозғалыс көрініс ретінде тек 1950 жылдардың соңында ғана басталған когнитивтік лингвистиканың бастау көзі Аристотельдің, Платонның, кейін Гумбольдтың және оның шәкірттерінің тіл философиясы концепциясында жатыр. Бұл үрдістің негізгі айырым белгісі тіл туралы жаңаша зерттеулерінде, тіпті зерттеу әдістеріне жаңа тәсілдер енгізілуінде емес, таза танымдық бағдарының жаңалығында, тілге танымдық тұрғыдан келуінде. Жүйелі-құрылымдық зерттеулер мен антропоцентристік ізденістердің ұштасуы тілді белгілі бір ұлттың рухани-мәдени коды ретінде қарастырып, ұлт пен рухты – тілді тұтас тануды мұрат ететін Гумбольд теориясы (22, 138) мен кейін Лео Вайсгербердің ұғымның (концептінің) креативтілігі (23, 452) теорияларында көрініс береді, Швейцариядағы құрылымдық жүйе өкілі Ф. де Соссюр теориясының тіл мен сөйлеу арақатынасы туралы терең пайымдауларынан да табылады.  Ф. де Соссюр тіл тарихы мен тарихы байланысын байқап, бұл екеуінің сабақтастығы тілде бейнеленетінін, ал тіл ұлтты қалыптастыратынын көрсетіп, тілдің  әлеуметтік, психологиялық табиғатын дұрыс таныған. Ол: «язык – это суть реальности, имеющее местонахождение в мозгу», деп жазады (24, 27).

Алғашқы когнитивтік  зерттеулер этнолингвистикалық және лингвистикалық типологияны шендестіру деңгейінде сипат алды. Сөйтіп, тілдік әмбебап құбылыстарды түсінуге талпыныс жасалды. Бұл туралы қазақ тіл біліміндегі этнолингвистика саласының негізін салушы ғалым Ә.Қайдар «… кейінгі кезде (АҚШ-та) қалыптаса бастаған тағы бір көзқараста этносты «Адам» деген ұғыммен алмастыру арқылы этнолингвистиканың баламасы ретінде «антропология» (адам туралы ғылым) терминін қолдану үрдісі  байқалып отыр», - деп көрсетті (25, 9). Әр түрлі деңгейде антропоцентристік парадигма элементтерін қамти дамыған зерттеулердің бір-біріне ұласып, саралануы таза теориялық-танымдық ұстанымдардың айқындалуына, бағыт-бағдарының екшеленуіне ықпал етті.

Жаңа ғылыми бағытқа  сай тілді зерттеуде негізі назар  жоғарыда айтып кеткеніміздей тілдік тұлғаға аударылады, сонымен байланысты тілді зерттеудің жаңа мақсаттары, маңызды ұғымдар мен тәсілдер, метатілдік теориялық негіздер қалыптаса бастады (26, 40). 

Когнитивтік лингвистикалық зерттеулер Америкада  - Хомский  Н., Джонсон М., Лакофф Дж., Лангакер Р және Ресейде – Апресян Ю.Д., Кубрякова Е.М., Караулов Ю.Н. т.б. еңбектерінен көрініс тапқан.

Когнитивтік лингвистика  саласында зерттеу жасап жүрген ресейлік ғалым Н.Н.Рябцева батыс  және ресейлік лингвистикада когнитивтік  деп санауға болатын бірде бір ортақ қабылданған анықтама жоқтығын атап көрсетеді. Дегенмен когнитивтік деп есептелген зерттеулердің көпшілігі когнитивтік емес, ал алдына когнитивтік негіздегі мақсат қоймаған семантикалық зерттеулредің мазмұнында бұл мүдде орындалғанын (Ю.А.Апресян, Н.Д.Арутюнова, А.Г.Шмелев, Г.В.Булыгина, В.Левонтина) жазады (27, 2). Дәл осындай сипаттағы зерттеулерге қазақ тіл білімінде Н.Уәлиұлының ұзақ жылдар бойы жүргізіліп келе жатқан зерттеулерін жатқызуға болады. Олардың дені когнитивтік лингвистиканың тәсілдерімен, ұстанымдарымен жүргізіліп, когнитивтік мақсаттарға қол жеткізген.

Когнитивтік лингвистика қайдан пайда болды деген сұрақ барлық зерттеулерде көтерілетін мәселеге қатысты. Әр алуан деңгейдегі когнитивтік бағыттағы зерттеулерді зерделегенде, жоғарыда көрсетілгендей, олардың барлығына ортақ мәселе тілдік антропоцентризм, дәлірек айтқанда, сол тілде сөйлеушілердің өмірлік тәжірибесі, рухани, мәдени білімі тұтасқан түрде әлемнің тілдік бейнесі ретінде көрініс табуы екені анықталады.

Когнитивтік антропология адам сана-сезімінің негізінде жатқан өзіне ғана тән саналық, түпсаналық рухани болмысының тіл арқылы көрініс табуын зерттейді. Антропоцентристік парадигманы алғашқыда «интуитивтік» жүйе деп атау ұсынылғанмен, кейін «антропоцентристік» термині қабылданған (28, 15). Тілдік зерттеулерде антропоцентристік бағыт ХІХ ғасырдан бастау алып, көптеген лингвистикалық мектептерден орын алды.

Антропоцентристік алғашқыда лексикография, оқу әдебиеті негізінде тар көлемде  қолданылғанмен, кейін әсіресе семантика  саласында ауқымын кеңейтті. Бұған дейінгі тіл біліміндегі функционалды-семантикалық, құрылымдық жүйе негізіндегі тілдік талдаулар жақсы дамығаны белгілі. Алайда мұның жаңа дәуір талабына жауап беруде жеткіліксіз тұстары байқалды. Себебі грамматкиалық категориялардың қызметі (синтаксистік, морфологиялық, лексикалық) және сөздердің мағынасы зерттелмеген, сөздің (тілдің) табиғаты мен дамуына аса үлкен мән берілмейді.

Когнитивтік лингвистика антропоцентристік  парадигманы, яғни адам және адам танымын  құрастырушы тілді бір-бірі арқылы зерттеуді мұрат ете отырып, бірнеше лингвистикалық (этнолингвистика, психолингвистика, социолингвистика, дәстүрлі лингвистика) және мәдениеттану, философия, психология, кибернетика пәндерімен шендеседі. Бұл пәндермен когнитивтік лингвистика кейбір зерттеу әдістері мен ортақ зерттеу объектісі – тілдің қызметі деңгейінде тоғысады.

Күрделі тілдік жүйе қандай да бір психологиялық механизмге сүйенері шындық. Тіл ғылымындағы  психологизм жалпы лингвистер үшін ХІХ ғасырдың А.А.Потебня, Г.Штейнталь, В.Вунд және т.б. сияқты классиктерімен ассоциацияланады. П.Б.Паршин «Конгитивтік зерттеу ұстанымдары психолингвистиканың дәстүрлі бағдарымен ұштасады. Айырмашылығы психолингвистика лингвистикалық болжамдардың психологиялық шындығын, психологиялық негіздемесін түсіндіреді. Басқаша айтқанда, психологиялық әдістеменің лингвистикада қолданылуы, яғни психолингвистика әдістемелік қатынаста экспериментальды психология ретінде көрінеді. Когнитивтік лингвистика, керісінше, психологиялық болжамдардың лингвистикалық шындығын, тұжырымын, лингвистикалық негіздемесін түсіндіруге бағытталған», - дейді (29).

«Когнитивная лингвистика  или «психология наоборот» атты мақаласындаР.М.Фрумкина П.Б.Паршиннің  бұл пікіріне қарсы шығып, сын  айтады (30, 25). Жалпы мәселенің бұлай  қойылуын түпкілікті терістеп, психолингвистиканың  эксперименталды психологияға теңестірілуін қате деген ой білдіреді. Эксперимент психолингвистиканың әдісінің бірі ғана. Ал оның когнитивтік лингвистикамен ортақтастыратын негізгі тәсілі бола алмайтынын О.Н.Селиверстова да атап өтті (31, 13). Психологяны когнитивтік лингвистикамен байланыстыратын оның әдісі емес, объектісі – сөйлеуші адам психикасында өтетін процесті, тіл мен мидың ара қатынасын қарастыруы болса керек. Шындық дүниені адам көзбен емес, мимен көреді. «Тілдік таным, жад, ойлау, қабылдау сияқты психологиялық ұғымдарға тікелей қатысты» (32, 41) ол тұтас конитивтік парадигма құруға мүмкінідк береді. Тілдің санада құрылуы семантикалық жад, есте сақтау қабілеті, оның ақпарат сақтау мүмкіндігіне тәуелді. Психология мен конитивтік лингвистика сондай-ақ когнитивтік модель санада қалай құрылады дегенді қарастырудың деңгейінде ұштасады.

Лингвистикалық семантика  – когнитивтік лингвистиканың дереккөзінің бірі. Когнитивтік лингвистика дәстүрлі семантиканың әдіс-тәсілдерін дамыта отырып, кейбір жалпы ұғымдық категорияларды адам танымының әлемді когнитивтік игерунің нәтижелері ретінде қарастырады. Когнитивтік семантика ерекше терең құрылымды семантика ретінде анықталады, сондай-ақ семантикалық бірліктердің табиғи дамуы сипатын да қарастырады. Дәстүрлі лингвистикадағы тілді имманентті зерттеу арқылы қол жеткізу мүмкін емес болған тілдік жүйенің қызмет етуінің креативтік аспектісіне назар қоюға мүмкіндік береді.

Инженерлік пән когнитивтік  лингвистиканың тағы бір негізі бастауы  ретінде анықталады. Қазір жасанды  интеллект деп аталып жүрген бұл  пәннің дамуы нәтижесінде когнитивтік ғылымдар пайда болғаны мәлім. Ол табиғи тілді түсіну бағдарламасын құру  негізінде өрістеп, тілдік білімнің құрылуы мен қалыптасуы жөнінде ізденіс жасауға талпынады. Кейін машина мүмкіндігіне терең үңілген манадардың қабілетін ескеру нәтижесінде басмқа нәрсеге, сананың, адам миының жемісіне көңіл қоюға бетбұрыс жасалды. Яғни мұнда табиғи тілді машинаның түсініп, қабылдау деңгейі басты назарға алына зерттелуі, ақырында адам қабілетінің мүмкіндіктеріне үңілуге әкелді.