Сандық ұғымдар арқылы жасалған күрделі атаулар концептілерінің құрылым

Ақпаратты өңдеу  процесіндегі нерв жүйесінің маңызды элементі – нейрондар. Нейрон – электр қуатын жинайтын және беретін элемент. Адам миы шамамен 100 миллиард нейроннан тұрады. Үш фундтық бір ми әлемдегі барлық компьютерден өңдегіш, ұйымдастырғыш қабілетке ие. Бірақ кейде қарапайым қол калькуляторы квадрат түбірлерді есептеуді адамнан жақсы орындайды. Жүйке жүйесінің осындай мықты және әлсіз тұстарын салыстыра зерттеу адам танымы табиғатын тану, түсінудегі басты нәрсе болды (32, 26). Индивидуалды сана мүмкіндігін жасанды интеллектіге пайдаланудың когнитивтік лингвистикадағы түпкілікті мақсаты лингвистиканы нақты ғылымдар  қатарына қосуға тырысумен байланысты анықталады.

Тілдің қызметіне қатысты  когнитивтік лингвистиканың тағы бір  ұштасатын пәні – этнолингвистика. Антропологияда «адамға», этнолингвистикада «этносқа» тән болмыстың тұтас көстеілуін зерттеу мәселесінде бұл екі пәнді сабақтастыратын ұғымдар – ментальдылық, тіл әлемі, этнос табиғаты және әлемнің этникалық тілдік бейнесі ұғымдары.

Ментальдылық адамның, әлеуметтік қоғам, дәуір немесе этномәдениеттің рухани әлемін бейнелейтін әлеуметтік-психологиялық құбылымты айқындайды (33, 62). Ол вербалды түрде жүзеге асады, яғни тіл арқылы сыртқа танылады. Бұл ретте ментальды лексиканың да өз маңызы бар. Ол индивидтің өзі өмір сүретін ортасына әрі тәуелділігін білдіріп, әрі оның интеллектуалды, рухани дүниесін сипаттайды және өзге халықтардан ерекшелендіретін қасиеттерін жинақтап көрсетеді. Этнос тілі, әлемнің этникалық тілдік бейнесі тілдің күрделі конитивтік қызметінің нәтижесі ретінде когнитивтік лингвистиканың негізгі нысаны болса, «этностың өзін танып білудегі қайнар көзі, білктіліктің кәусар бұлағы – тіл әлемі» (25,11) этнолингвистикалық зерттеудің өзекті мәселесі болып табылады. Конгитивтік лингвистикада әлемнің тілдік бейнесі динамикалық негізді, уәжді және адаммен тікелей қатысты, тұтас бірліктегі дүние деп түсініледі. Когнитивтік лингвистиканың өзге пәндермен шектелуі де негізінен тіл қызметі не әдіс-тәсіл ортақтығына байланысты. Бірақ олар мақсаттарының нәтижелеріне келгенде ажырап кетеді. Жалпы тіл білімінде жарты ғасырдан астам даму тарихына ие когнитивтік ғылым әр деңгейлі ішкі қайшылықтарына қарамастан бұл уақытта өз категориялық аппараты бар, зерттеу нысаны айқын ғылым деңгейіне көтерілді.

Қазақ тіл білімінде  когнитивтік зерттеу бағытына бетбұрыс жасаған еңбектер жазыла бастады. Қазақ тіл білімінде кейінгі 10 жылдықта ғана осы бағытта ізденістер жасалуды. Бұған дейін арнайы сөз болмаса да когнитивтік пайымдаулар нышаны ғылыми еңбектерден өз көрініс тапқан. Қ.Жұбанов «Әр сөз өз алдына жеке ұғым. Мысалы «бор» дегеннің не екенін білмек болсақ, оның неші түрлі қасиеттерін біліп үйренеміз. Осы үйренуіміздің жинағы «ұғым» представление болады», деп көрсетеді (34, 64). Мұндағы сөз болып отырған «үйренуімізідң жинағы» санадағы «әлемнің тілдік бейнесі» екені даусыз. Ұғым (представление) сөздікте былай анықталады: «представление форма отражения в виде наглядно-образного знания, одно из проявлении памяти, следовой образ ранее бывшего ощущения или восприятия» (35, 62). Бұдан басқа Қ.Жұбановтың одағайларға қатысты айтылған ойында (34, 64) тілдік әлеуметтік жағдайға тәуелдігі, адамның сөйлеп тұрғандағы психологиялық күйіне тікелей қатысы ескерілуі қажеттігін меңзейтіні оны Бодуэн де Куртененің тлідің индивидтің санасында, психикасында, жадында өмір сүретіндігін айтқан идеяларымен сәйкес келеді.

Когнитивтік лингвистика  саласы психология, философия, логика, мәдениеттану, нерофизиология, антропология сияқты пәндермен тоғысатынын ескерсек, лингвистиканың осы пәндермен байланыстылығында, сабақтастығында пайда болған салалрдағы ізденістердің әрқайсысы когнитивтік лингвистика үшін дереккөз бола алатыны белгілі.

Бұл ретте әсіресе  этнолингвистикалық зерттеулердің  үлесі ерекше екенін атап өту керек. Мәселен, қазақ тіл біліміндегі  Ә.Қайдар, М.Копыленко, Е.Жанпейісов, Н.Уәлиұлы, Ж.Манкеева, Г.Смағұлова және т.б. ғалымдардың зерттеулері тек этнолингвистика үшін емес, когнитивтік зерттеулер үшін де құнды мазмұнға ие.     

Концепт ұғымы. Концепт мәселесінің теориялық негіздері Д.С.Лихачев, Н.Д.Арутюнова, Е.С.Кубрякова, А.Н.Мороковский, В.В.Колесов, В.А.Маслова, А.Я.Гуревич, А.Вежбицкаяның еңбектерінде әр қырынан қарастырылды. Н.Д. Арутюнова концептілер туралы былай дейді: «… каждое из этих слов обладает своими законами, сочетаемостью, своим лексиконом, фразеологией, риторикой и шаблонами, своей областью референции, и поэтому, описывая и анализируя «язык» каждого культурного концепта, мы открываем доступ к соответсвующему понятию» (36, 3). Мәдени сөздерді әлеумет жасайды, «сол тілдің өкілдерінің әрқайсысына түсінікті мағынада қолданылады» (37, 117), яғни кез келген тілдің актив сөздік қорына кіреді. Олардың міндеті – тілдегі кейбір түсінктерді, ұғымдарды сол әлеуметте бар концептілерді орнықтыру және соның негізінде рухани сананы, түсінікті қамту. Олардың әрқайсысында сол ұлт мәдениеті, менталитеті бейнеленеді (38, 55). Сөздердің «мәдениленуі» әдет-ғұрыпты сипаттайтын, адамның жекелеген қасиеттерін білдіретін сөздердің (тұрмыс, мінез-құлық, кедейлік, батырлық т.б.) тіпті нақты іс-әректтердің (ән салу, күш сынасы т.б.) негізінде де жүзеге асады.

Әсіресе тірек концептілер (тірек сөздер) – ұлттық танымның, мәдениеттің бір бөлшегі (элементі), сонымен қатар оны түсінудің  де кілті. Тірек концептіні талдау арқылы ұлттық танымның, мәдениеттің даму қалпын, оның қазіргі өмірдегі жай-күйін білеміз. Осы мәселе төңірегінде В.А.Маслова мәдени ақпарат тілдің номинативті бірліктері арқылы төрт тәсілмен – «мәдени семалар», «мәдени ая», «мәдени концептілер», «мәдени коннотациямен» берілетінін айтады. Бұл тұрғыда мәдени концептілерге «ұлттық мәдени категорияларды» (39, 51) жатқызуға болады. Мысалы, қазақтар үшін амандық (он екі мүшең сау ма?), шеберлік (бес аспап), мұқтажсыздық (төрт тұрманы түгел) т.б. ұғымдар мәдени концептінің ұлттық мәдени категорияларын жатады. Құрамында сандық атаулар бар күрделі атауларға қатысты тірек ұғымдар осы аталған мәдени концептілердің категориялары ретінде танылып, тірек немесе түйінді ұғым негізінде этностың мәдени, рухани болмысын бейнелейді.

Танымдық концепт сөздердің  аясы нақты, жинақтаушы заттық лексиканың есебінен кеңейе алады. Мысалы, «үй», «соғыс», «қару», «адам ағзасы» т.б. көптеген өсімдік пен жануарлардың, тұрмыстық заттар мен құбылыстардың жекелеген ұлттың өзіндік менталитетіне байланысты ерекше концептілік мән алуы ықтимал, Сөйтіп, заттар мен құбылыстарды таңбалаушы тілдік бірліктер мәдени компоненттерімен ерекшеленеді. Мысалы орыстар мен басқа да христиан дініндегі ұлттарда он үш саны жағымсыз күштермен байланысты теріс баға алады, ал қазақтар үшін тақ сан есебінде мүшелдің белгісі болып оң бағаланады, мысалы, он үшінде отау иесі.

Сөйтіп, концепт ұғымын «адамның әлем туралы жинақталған мәдени түсініктері бейнеленген және атаулары бар әлемнің тілдік бейнесі ретінде»    (40, 85) тани отырып, сандық ұғымдар арқылы жасалған күрделі атаулардың концептілерін біздің дүниетанымымыздағы әлем туралы ақиқат болмысты бейнелейтін когнитивтік бірлік ретінде қарауды жөн көрдік.

ІІ САНДЫҚ ҰҒЫМДАР АРҚЫЛЫ ЖАСАЛҒАН КҮРДЕЛІ АТАУЛАР КОНЦЕПТІЛЕРІНІҢ ҚҰРЫЛЫМЫ МЕН МАЗМұНЫ

2.1 Сандық ұғымдар арқылы жасалған күрделі атаулар концептілерінің құрылымы: аялық білім, астырт және үстірт мағына

Кез келген тілде  сан атаулары алғашқы ұғыммымен, яғни қандайда бір заттардың санын, басқа заттармен қатынасының  сандық мәнін білдірумен қатар, екінші деңгейдегі қолданысқа түсіп, басқа ұғымдарды атауға қатысады. Яғни о бастағы нақты білім басқа , жаңа білімді игеруге көмектеседі. Сол арқылы қоршаған ортаның ақиқат дүниесіндегі құбылыстар адам санасында дайын, бұрыннан бар бірліктер арқылы оңай танылып жатады. Осы процесс сан атауларына әбден қатысты. Мәселен үш саны нақты бір заттардың мөлшерін көрстедеі, яғни лексикалық бірлік ретінде оның анықтамасын былай беруге болады: Үш – екіден көп, төрттен аз сан. Ал осы сан атауы енді ұлттың басқа да рухани, мәдени, материалдық мәдениетіне қатысты, әлеуметтік болмысындағы құбылыстар мен заттарды, абстрактілі ұғымдарды тануға қатысады. Мысалы, үш жүз күрделі атауында үш санының атауы нақты бір заттардың мөлшерін атап қана қоймайды, бұнда ол тіркескен жүз сөзімен бірігіп, қазақ халқының этникалық құрылысына қатысты білімді жинақтаушы қызмет атқарып тұр. Міне, осыған байланысты әр бір сан есімнің түркі тілдеріне ортақ, қазақ тілінің өзіне тән ерекше            а с т ы р т  м а ғ ы н а с ы болады. Астырт мағынаны тану үшін сол тілдің ұжымның бүкіл болмысы, мәдениетімен, тарихы мен әлеуметтік құрылысымен, рухани дүниесімен таныс болу керек. Егер осыған қатысты    а я л ы қ  б і л і м жоқ болса, аталған сандық ұғымдардың астырт мағыналарын түсіну мүмкін болмайды.

Сонымен, астырт және үстірт мағына, аялық білім сияқты талдау аппартатымызға алынған ғылыми ұғымдарға тоқталып кетсек. Бұл талдау принципреті мен негіздерін біз М.Күштаеваның зерттеу жұмысынан алдық (41).

Аялық білім жүйесі  туралы айтқанда сандарға қатысты тілдік бірліктердің әлеуметтік мәнділік деңгейі қарастырылады.

«Дүниедегі көрінген және көрінбеген сырларды түгендеп, болмаса, денелеп білмесе, адамзаттың орны болмайды», - деген Абай сөзінің астары өмірдегі заттар мен құбылыстарды танып білуге ұмтылдырады. Бұл орайда тіл – адамдардың қоршаған орта мен өзін тану, мәдени ақпаратты сақтаушы және ұрпақтан ұрпаққа жеткізуші құрал болғандықтан, оның қызметі қоғамдағы атқаратын қызметінен туындайды.

Дегенмен, белгілі бір  «лексикалық жүйелікке» (42) негізделген  тілдік бірліктердің қолданысы шектеулі болуы халықтың таным-түсінігінің тар болғанына қатысты емес. Ол қандай да бір кәсіп не шаруашылықтың маңыздылығына, қажеттілігіне, таралым аймағына байланысты. Белгілі мақсатқа негізделген ойды жеткізуде пайдаланылған тілдік құралдардың тыңдаушының қабылдауы, түсінуі әр түрлі. Тілдік таңба (кез келген тілдік бірлік тілдік таңба бола алады) мен оны қолданушы арасындағы қатынасты тіл деңгейлерінің барлық бірліктері тұрғысынан қарастыруға болады дейтін болсақ, сандарға қатысты тілдік бірліктердің прагматикалық аспектісі оларды белгілі бір әлеуметтік ортадағы түрлі мақсатына қарай қолданылуына байланысты. Бұл бағытта аталмыш лексемаға қатысты тілдік бірліктердің мән-мағынасын, ұғымын, мазмұынын түсінуді бір сызықтың бойымен біржақты қарастыра аламыз. ¤йткені әр бір жеке адам немесе кез келген әлеуметтік орта жалпы өмір саласына байланысты қолданылатын тілдік бірліктерді өһздерінің қажетіне қарай пайдаланады. Сол себепті сандарға қатысты лексемаларпды әр түрлі әлеуметтік топтар арасында қолдану, түсіну, деңгейі әр түрлі болады. Мысалы, бес сан есімі арқылы жасалған күрделі атау бес қару тіркесін жазушылар, шеберлер, тарихшылар мен соғыс өнерін зерттеушілер немесе қарияларымыз қолданбаса, қаланың мектептерінде оқып жүрген қазақ балаларынан мұндай сөзді есту ілуде болмаса сирек.

Бұдан белгілі бір тілдік таңбаны қолданушы топтар мен  қабылдаушы әлеуметтік топтардың сан  атауларына қатысты тілдік бірліктер  туралы ұғымы сол қолданушы топтар мен қабылдаушы топтардың таным-түсінігі тұрғысынан оның әлеуметтік мәнділік деңгейін анықтауға болады.

Әлеуметтік мәнділік дегеніміз  – қоғамдағы белгілі бір өмір сласында қолданылатын тілдік бірліктерді / таңбаны / лексеманы қолданушы мен  қабылдаушы әлеуметінің таным-түсінігі, қолдану деңгейі (аясы). Осы орайда сан ұғымдарына қатысты күрделі атаулардың  - тілдік таңбалардың әлеуметтік мәнділік деңгейін анықтау үшін екі топқа бөліп қарастырдық:

1. сан ұғымдары арқылы жасалған күрделі атауладың әлеуметтік мәнділік деңгейін анықтаудағы үстірт құрылым;

2. сан ұғымдары арқылы жасалған күрделі атауладың әлеуметтік мәнділік деңгейін анықтаудағы астырт құрылым құрылым;

М.Күштаеваның  пайымдауындағы «үстірт құрылым» атаулар – «қоғамдық өмірдің әр түрлі саласына, жалпы жұртшылыққа түсінікті, қолданыс аясы кең таңба. Ал «астырт құрылым» атаулар деп отырғанымыз – жалпы жұртшылыққа түсініксіз, тек белгілі бір кәсіп иелеріне, ғалымдарға, жергілікті тұрғындарға ғана түсінікті, қолданыс аясы шектеулі тілдік таңбалар» (41, 17). Бұл тұрғыда белгілі бір өмір саласына қатысты тілдік бірліктердің әлеуметтік мәнділік деңгейі әр түрлі екені байқалады. Әрине, әлеуметтік мәнділік деңгейі шектеулі астырт құрылым дегенде ұлттық таным түсінігі тар деген ой тумау керек. Бұл жерде сол тілдік таңбалардың белгілі бір әлеуметтік топтар арасындағы қолданысының шектеулі екендігі айтылып отыр.

Сонымен бірге  таңбаны қолданушы мен қабылдаушының  белгілі бір кәсіп не шарушалыққа, болмаса ұлттық рухани мәнділікке, тарихи тұрмысының саласына қатысты  тілдік тұрғалардың мән-мағынасы туралы түсінігін, яғни аялық білімін  біржақты қарамау қажет. Аталмыш ұғымға (сандарға) қатысты әлеуметтік мәнділігі кең күрделі атаулар – тілдік бірліктер туралы жалпы ұғым болғанымен, оның әр түрлі ерекшеліктеріне байланысты әлеуметтік топ иелері мен ғалымдар қолданатын тілдік бірліктердің мән-мағынасы жөнінде жалпы жұртшылықтың таным-түсінік деңгейі шектеулі болады да осы топ иелері мен ғалымдардың, сонымен қатар сол мәселе төңірегінде қарастырып жүрген зерттеушілердің, жергілікті тұрғындардың аялық білімі кең болады.

Аялық білім дегеніміз белгілі бір өмір саласына қатысты тілдік ұжым өкілдерінің тілдік және тілдік емес құбылыстар жөнінде таным-түсінігі. Қоғамдық ортада белгілі бір сандық ұғым арқылы жасалған күрделі атаулардың қолданылу аясы мен ол туралы кез келген әлеуметтік ортаның таным-түсінігі тұрғысынан оның әлеуметтік мәнділігінің мән-мағыналық, танымдық сипатының аялық білім ерекшеліктері анықталады. Бұл айырмашылықтар қоғамдағы әлеуметтік орта деңгейімен байланыста көрінеді. Сондықтан белгілі бір өмір саласына қатысты тілдік таңбаларды әлеуметтің таным-түсінігі, қолдану аясы тұрғысынан бір деңгейде қарамай, таңбаны қолданушы мен қабылдаушының әлеуметтік таным тұрғысынан «үстірт» құрылым, «астырт» құрылым деп екі деңгейге бөлдік.

Адамдар арасындағы байланыс тіл арқылы жүзеге асатыны анық. Сондықтан да тіл ақиқат өмірдегі объективтік шындықты танудың, оны өмірде пайдаланудың құралы болып табылады.

Қазақ халықының  тарихындағы материалдық және рухани мәдениеттің, тұрмыс-тіршілігің деңгейін бейнелейтін, яғни этнос өмірінің декеккөзі болар белгілі бір сандарға қатысты біртуар, үш жүз,  бес қару, төрт құбыла, алтыбақан, бес саусақ, екі дүние, қырықаяқ, Жетіқарақшы, бесатар, үш жұрт, сегізкөз, сегізаяқ, қырықбуын сияқты күрделі атаулардың әлеуметтік мәнділігі кең. ¤йткені олардың мән-мағынасы  жұртшылыққа, яғни тілдік ұжым мүшелерінің барлығына дерлік кеңінен түсінікті. Осыған қатысты жұртышылқтың бәріне ортақ қолданыстағы сөз және сөз орамдарын «әлеуметтік мәнділігі кең атаулар» деп алуымыздың тағы бір себебі – оның тек әдебилігі ғана емес, сондай-ақ тілдік бірліктердің мәдени мазмұнының да ұғынықты болуында. Жоғарыда көрсетілген әлеуметтік мәнділік деңгейі кең үстірт құрылымдық атауларының саны шектеулі болғанымен, олардың мәдени мазмұны көтеген ұғымды қамтиды.