30 ж.ж. ортасында
қала халқының 70%-і, ауылдықтардың
50%-нен астамы шіркеумен жүйелі
қатынасын үзген. Сөйтіп ересек
халықтың арасында дінге сенбейтіндер
65,4% (соның ішінде ер азаматтар
69%) болды. Осы кезде Воронеж облысында ересек халықтың 60%
дінді тастаған. Атеизім қалалықтар арасында
ғана емес, ауылда да алатын үлесі жоғарылады.
А.Г. Логинов дерегінше, 30 жылдардың аяғында
қалалықтардың 1/4, ал ауыл халқының жартысы дінді ұстанған.
70 ж. ж. жүргізілген кең ауқымдағы зерттеулердің қорытындысы
бойынша, Воронеж облысында ересектердің
дінді берік ұстанатындары 8,9%-не әрең
жеткен. Сол сияқты Пенза облысында да
атеистер 70%-ке жетсе, 8,9% әрі-сәрі күйде
қалған. Тек 19,5% дінді ұстанатынын көрсетті.
Дінді ұстанушылар арасында зейнеткерлердің,
мүгедектердің, үй шаруасымен айналысатындардың
үлесі жоғары. Зейнеткерлердің 52,9%, үй
шаруасындағылардың 53,8% және мүгедектердің
70% дінге сенеді.
Социологиялық
зерттеулер бойынша, Чувашия жастары
арасындағы атеистену өте күшті байқалды. Егер онда Кеңес
өкіметінің алғашқы жылдары жас және орта
жастағы әр он адамның үшеуі дінді ұстанған
болса, 80 жылдары бұл қатынас төмендеп
он адамның біреуі дінге жақын болды. Ал
20 жасқа дейінгі жастар арасында атеистер
97-98%-ке жетті./125/
Осындай жағдай
Қазақстанда атеистену процесінің
де жүзеге асып жатқаны туралы
мәліметтердің көрініс тапты.
Оразаны жасы ұлғайған, дінге
әбден берілген адамдар ғана
ұстады. Жалпы алғанда, ораза тұтатын
адамдар саны 80 жылдары 35-40 пайызға кеміді. /126/.
Сөйтіп, 80ж.ж.
Кеңес халқының 10% жетпейтін аз
ғана бөлігі дінді ұстанушылар
болды. /127/.
Осылайша, бұқаралық
атеизмнің қауырт дамуын КСРО-
да кемелденген социализм орнатудың
бірден-бір заңдылығы деп жариялады.
/128/.
80 ж.ж. кеңестік әдебиетте, партия жиналыстарында
атеизмнің үстемдік алуын зор жетістік
деп бағалады. Діннің жалпы дағдарысынан
діни сенім санадан мүлдем аластатылды.
Ал қоғам дамуының жаңа көкжиектерін анықтап,
коммунизмге жету жолында, марксизм –
ленинизм негізі қалануы мен «еркіндік
патшалығың жасалып, діншілдікті жеңе
отырып атеизмді кеңінен тарата келе
діни соқыр сенімдердің орнына социалистік
сананы сіңірдік, ғылыми атеистік дүниетаным
қалыптасты делінді. /129/
КСРО-ның бүкіл
тарихындағы діни жағдай туралы мынаны айтуға тура келеді. Шіркеудің
мемлекетпен бірігетіні сияқты атеизм
де халықтың еркінен тыс мемлекетпен біріктірілді,
оның идеологиялық құралына айналды. Мемлекеттік
атеизм ұждан бостандығы дегеннің атын
жамылып атеистерге үстемдік беріліп,
билік тарапынан дінге сенушілерге ұдайы
идеологиялық қысым жасалды.
Ұзақ жылдар
бойына кеңес мектептерінде (балабақшаларды
қоса алғанда) партиялық –
мемлекеттік жүйедегі атеизмді
насихаттауға сай жаппай атеистік
дүниетаным қалыптастыру мақсатында
оқытылды. Әртүрлі атеистік методикалық құралдар
шығарылып, жаратылыстану - гуманитарлық
ғылымдар материализм негізінде түсіндірілді.
Кеңестік ағарту жүйесі діннен «жаудың
бейнесінң жасап алды. Дінді жоққа
шығарып, атеизмді жоғары рухани құндылық
ретінде бағалады. Соңғы кездері философия
ғылымында кеңестік атеизмді «дінге қарсы
мектепң деп атап жүр. /130/.
КСРО партия
басшылығының дінге қатысты саясатының
«жылымықты кезің Ұлы отан
соғысы кезінде болғанын айту
керек. И.Сталин тұсында билік
дінге жақындай түсті. Шіркеудің мемлекетті орталықтандыруда
және халықты жауға қарсы патриотизмге
шақыруда үлкен рөл атқарғаны белгілі.
Ұлы отан соғысы жылдарында гитлершілдерге
қарсы шіркеу өз қазынасынан қаржы бөліп,
майданға А.Невский атындағы әскери самолет
эскадрильясын, Д.Донской атындағы танк
колонналарын жасақтады. Осы мақсатта,
1944ж. өзінде Орыс Православие шіркеуі
150 млн. рубль ақша жұмсады./131/.
Сонымен бірге
ҰОС кезінде басқыншылық салдарынан
бүлінген халық шаруашылығы ішінде
діни орындар да қирады. ҰОС
жылдары фашистер 1670 шіркеу, 237 католик костелін,
69 часовой, 532 синагог және 258 мінәжат орындарын
талқандап, бүлдірген./132/.
Кеңестік партия
басшылығының исламға қатысы
өзгеше сипат алды. Соңғы кездегі
зерттеуші-исламтанушылар Кеңестік
дәуірдегі мұсылман дінін «Коммунистік исламң деп атап
жүр. «Коммунистік исламң номенклатураға,
ресми билікке бағынған. Онда дәстүрлі
мұсылмандық ғұрыптарға, шариғатқа шектеу
қойылады. Исламның осындай өзгерген формасы
Орта Азияда коммунистік идеология және
социалистік басқару жағдайынан көрінді.
Кеңес билігінің реформалары (ұжымдастыру,
мәдени революция) қоғамның дәстүрлі қатынастар
жүйесін бұзып жіберді. Ұжымдастыру қоғамның
төменгі тобы – «қызыл шолақбелсенділерң
қолдаумен жүрді және жоғары таптың
материалдық артықшылықтарын іс жүзінде
жойып тастады. «Кеңестендірілген исламң
немесе коммунистік ислам жағдайында
діндарлар қызметі шектелді./133/.
Кеңестік марксистердің
ұзақ жылдық жұмыстарының нәтижесінде
діни сенімді әлсіретудің обьективті
және субьективті алғышарттары жасалып, жаңа ұрпақты діни сенімнен
ада етіп тәрбиелеп, тылсым күштерге деген
сенудің күйреуінің жалпы сипаттамасын
әзірледі./134/.
1970-71ж.ж. ірі
өнеркәсіпте істейтіндердің 1,6% діни
категорияға жатқызылса, ал 1978 ж. 0,8%-ғана
өзін сенушіміз деп есептеген. Тағы бір мысал, Ленинградтағы
11 кәсіпорында дінге сенушілердің үлесі-1,5%-ті
құраған./135/.
РСФСР-дің көптеген
аймақтарында, соның ішінде Орта
Азияда халықтың 70% діннен бас
тартқан. Халқы дәстүрлі руханияттан
ажырап қалған елдің арыға
бара алмайтыны белгілі. 90%-тен астамы түгелдей
атеист болған ел осыны өздеріне жетістік
деп санады. Кеңес халқы діннен бас тартып,
атеизм бұқаралық сипатқа ие болып, «КСРО
бірден-бір атеистік елмізң деп мақтанышпен
айтты./136/.
Кеңес мемлекетінің
дінге қарсы насихаты діни мекемелерді әлсіретуге
бағытталғаны жоғарыда толығырақ айтылды.
Коммунистік режимнің заңы мен ережелері
«Кеңестік қоғамң құру мақсатында дін
бостандығына шектеу жасағанымен ауылдық
жердегі сенушілер өз діни сенімдерін
сақтап қалды. Олар рухани дәстүрді берік
ұстана білді./137/.
Шет елдіктер
Кеңестер еліндегі діни ахуал,
дінге қарсы саясат туралы
аз жазған жоқ. Солардың ішінде
советолог Баймырза Хайттың Германияда
«Кеңестік Ресейдің Түркістандағы
ислам дініне қарсы саясаты
жөніндегі документтерң деген құнды еңбегі жарыққа
шықты. Және оның Бүкіләлемдік Ислам лигасының
журналында «КСРО-да мұсылмандар оқыған
діни қайраткерлерсіз қалды, мешіттер
мен медреселер жабылуда, исламдық діни
өмір заңмен шектелгенң деп шетелде жазған
мақаласы кеңес елінде буржуазияшыл деп
сыналғанымен бүгін қайсысы шындық болып
отырғанын көріп отырмыз./138/.
Шетелдік
зерттеушілер Кеңес дәуіріндегі
ислам жағдайын зерттеп, «Кеңестік
исламң деген тақырыпта обьективті
болып келетін мақалалар жариялады.
Мәселен, «Элиан-Эфферсң журналының бас редакторы
Дж. Уилер КСРО-дағы исламға қатысты саясатты
3-кезеңге бөледі: 1) 1945ж дейін исламға тіке
(фронтальді) шабуыл;
2) 1945 жылдың ортасынан
80ж.ж. дейінгі исламға қарсы
насихат;
3) 80ж.ж. ортасы. Бұл
кезең исламды қолдау және
оны пайдалану арқылы халықаралық
аренада бедел жинау;
Атеизмді зерттеушілер
оның дамуы мен қалыптасуын
бірнеше кезеңге бөледі:
1-кезең. Қазан төңкерісінен бастап, берекесіздік,
бытыраңқылық кезеңі (1925жылға дейін).
2-кезең. 1925 жылдан құдайсыздар
қоғамы құрылғаннан бұқаралық
ауқымға ие болғанға дейін.
3-кезең. Қазан төңкерісінен
ҰОС дейінгі аралық. Бұл кезде
халықтың діннен интенсивті шығуы айқын көрінді./139/ КПСС ХХІІ сеьзінің
мақұлдауы мен бұл кезең дамыған кезең
ретінде бағаланды. Ал зерттеуші М.И.Шахнович
дінге қарсы насихатты 2 кезеңге : төңкеріске
дейін және төңкерістен кейінгі деп бөледі./140/
50-60 жылдары
партияның идеологиялық жұмыстар жүйесінде атеизмнің рөлі
мен орны өзгерді. Дінсіз қоғам құру, еңбекшілердің
ғылыми материалистік дүниетанымын қалыптастыруда
атеистік жұмыстар басты қозғаушы күшке
айналды. Сөйтіп, дін-өткеннің қалдығы,
ғылыми дүниетанымнның бірден-бір қарсыласы
ретінде қарастырылды. 1949 жыл мен салыстырғанды
1966 жылы діни бірлестіктер 9025 дейін азайып
кетті./14
Кеңес тарихындағы
мемлекет – дін қатынастарының
даму барысының былайша сипат
алғанын көреміз. Қазан төңкерісіннен
кейінгі он жылдықтан ҰОС дейінгі аралықта ымырасыз ашық күрес түрінде
өрбісе, 60 жылдары «жақсаруң, яғни комунистік
басшылықтың диаметральды қайшылықты
дінге қатысты саясаты көрінді. 30 ж.ж. Сталиндік
репрессия және әкімшілік күштеу шараларынан
соң 40 жылдар КСРО- да «діни жаңғырудың
қамтамасыз етті. Одан кейінгі жағдай,
әрине кеңес мемлекетінің дінге қатысты
саясаты «атеистік диктатң болды деп айтуға
толық негіз бар. Дінге сенушінің рухани
ішкі өміріне араласу, діни саясатта идеологиялық
құралды қолдану және жоғары партиялық
мемлекеттік номенклатура мен арнайы
ведомстволардың әртүрлі әдістер арқылы
күресі көрініс тапты. /142/.
80 ж. ортасына
дейін мемлекеттік-партиялық басшылықтың
қоғамды атеистендіру әрекетінің
нәтижесінде халықты діннен азат
ету толықтай дерлік іске асырылды.
Діни салаға мемлекеттік бақылау жасаған
көптеген мына органдарды атауға болады:
КазКСР ОАК жанындағы діни мәселелер жөніндегі
Тұрақты комиссия, КазКСР Министрлер Кеңесі
жанындағы діни наным-сенім істері жөніндегі
Өкілетті Кеңес, КазКСР Министірлер Кеңесі
жанындағы діни істер жөніндегі Өкілетті
Кеңес. Бұл республикалық органдар тікелей
орталықтың шешімдерін бұлжытпай орындап
отырды (діни мәселелерді әкімшілік жолмен
шешті). 1980ж. діни бірлестіктер ішінде
мұсылмандар қауымы баптист, ОПШ (РПЦ),
кейінгі үшінші орында болды. Қазақстанда
тіркелген діни бірлестіктер – 229. Соның
ішінде мұсылман бірлестігі – 32, ОПШ(РПЦ)-49,
Баптист-97.
1961ж. діни
орындарды салу құрылысы азайып,
мешіттердің табысы кемиді, ал
атеистік насихат партия тарапынан
күшейтілді./143/.
Кеңестік дәуірде қоғамды атеистендіру
дін бостандығы принциптерін аяққа басты.
Мұсылман рухани ортасының ресми құрылымдары
мемлекет тарапынан бақылауға алынып,
әкімшілік-бюрократиялық жолмен тежеп
отырды./144/.
Зерттеуші
А.З.Арабаджян Кеңес мемлекетінің дінге қатысты саясатының салдарын
ашып көрсетуге тырысады. «Діндер тарихының
маңызы мемлекеттер тарихынан кем емес.
Онда тек діндер ғана емес, бірін-бірі
құртқан ағымдардың қайшылықты күресі
көрініс табады.ң Автордың тұжырымдауынша,
70-80 ж.ж. КСРО-да саяси-экономикалық, мәдени-рухани
дағдарыстың бір себебі – Жоғары Партиялық
Басшылықтың (ЖПБ) (ВПР) дағдарысқа тірелуінен
болып отыр. Ал рухани дағдарыс діннен
келіп шығатынын айтады. ЖПБ (ВПР) барлық
уақытта белсенді саяси тәрбие жұмыстарын
жан-жақты әрі әртүрлі әдіс-тәсілдерді
қолданып жүргізгенімен әу баста жіберген
стратегиялық қателіктері алдынан шықты.
1917ж. құрылған табиғаты таптық мемлекет
гуманистік ғылымды идеологиялық бағдарлауды
қолға алды. Ғасырдан келе жатқан діни
сенімді өздеріне қарсы қойып, оған ымырасыз
күрес жүргізумен болды. 80ж.ж. Кеңес қоғамының
жетекші әрі бағдарлаушы күші КПСС күйреуге
ұшырады. ЖПБ (ВПР) дағдарып, қайта құру
процесі басталғанда халықтың санасының
жаңғыру тенденциясы белең алды. Халық
қайта руханиятқа, дінге бет бұра бастады./145/.
Кеңестік кезеңдегі
«мемлекеттік атеизмніңң рухани
салдарына исламтанушы – зерттеуші
Н.Нұртазина өз еңбегінде ерекше
тоқталып өтеді. Зерттеуші кеңестік
атеизмді «жәдидизмң деп атайды.
Әрине, бұл жақтау мағынасында
емес, жағымсыз сипатын осылайша дәл тауып көрсетеді. Исламдық
жәдидизм мен кеңестік «жәдидизмдің (атеизмді)
салыстыра талдап берген. «Дәл осы жерде
жәдидизм мен кеңестің «жаңашылдығынң
салыстыру аса қажет. Жалпы,кеңестік модернизация
үлгісі мен жәдидизм арасындағы айырмашылық
жер мен көктей. Кеңес саясаты патшалық
саясаттың заңды жалғасы болғаны анық.
Бірақ, ұлт аймақтарындағы жәдидизм идеялары
көпшіліктің қолдауына ие болғандығын
біліп, амалсыздан бұратаналар алдында
және бүкіл әлем алдында ескішіл болып,
керітартпалық ниетін көрсетіп алмау
үшін большевиктер реформаларды қолға
алып, өзінің өтірік «жәдидизмінң іске
асырды. Оның барысында сорақы бұрмалаулар,
ғаламат көзбояушылық шовинизм, атеизм
және пролетарлық надандықтың үшеуінің
құбыжық қосындысынан туған келеңсіз
құбылыстар тарап, қасірет дәуірі орнады.
Коммунистер халықты жәдидизмнің идеяларын,
көсемдерінің аттарын ұмыттыруға тырысты,
бірақ ол толықтай мүмкін болмағандықтан,
іштей ыдырату мақсатымен «жаңа ұлттық
мектепң, «жаңа қоғамң, «ұлттық автономияң,
«жаңа әйелң сияқты жәдидизм ұсынған бағдарламаларды
өрескел бұрмалап, шын прогреске, жаңғыруға
емес, құр сыртқы, дөрекі белгілер мен
жалған ұрандарға айналдырды, оның үстіне
әрбір шараны үнемі ұлтсыздандыру, дінсіздендіру
жағына қарай бұрып отырды. Сосын «міне
сендердің көксеген автаномияларыңң,
«міне, жәдидтер армандаған азат әйелң,
«міне, ескі молдалардан тазарған жаңа
ұлттық мектепң деп халықты шатастырды.
Шынында, мұндай опасыздық, идеологиялық
айлакерлік, ақиқатты бұрмалау – аштықпен
өлтіріп, автоматпен қырғаннан да қиын
шығар. Себебі, оның мәдени – психологиялық,
идеологиялық салдары оңаймен түзетілмейдің./146/.
«Кеңес өкіметі
жадидизмге қатты соққы беріп,
оның көсемдерін жапппай қуғын-сүргінге
ұшыратты, идеяларын бұрмалап, Ресей
мұсылман халықтарына өз құбыжық
«жәдидизмінң ұсынды. Оның мазмұны – тұрпайы,
дөрекі жаңашылдық, дәстүрді,әсіресе дінді
қудалап жою, сапалық деңгейі төмен ұлт
мектептерін көзбояушылық үшін ғана ұстап
отыру (оның өзін де қолайлы кезде жоғалту
жоспарланды), іс жүзіндегі құлдықты, рухани
және экономикалық қанаушылықты өтірік
ұрандармен жауып жасыру. Бірақ, жәдидизм
идеялары ұмытылған жоқ... ң
Жалпы, бұл
тақырып ғылымда мүлде зерттелмеген,
оған тарихи бағасын беру кезек
күттірмейтін мәселе. Осы орайда
Елбасы Н.Назарбаев өз еңбектерінде
осы қасіретті тарихи өткеннен тағылым алуға шақырады.
Өз еңбегінде мемлекеттік-партиялық жүйені
«тоталитаризмң деп атап, дінге қатысты
саясатын саясатын сараптайды. Тоталитаризм
мен дінді салыстыра қарастырады: «тоталитаризм
мен дін - араларындағы қарым қатынастың
ауық-ауық «жылымықтануынаң қарамастан,
бір-біріне сыйыспайтын ұғымдар. Бұл жөніндегі
фактілерден жан түршігеді...