Лекции по "Этике"

Мораль – адамдардың әрекеттерінде және қозғалыстарында  айқындалатын, жеке сенімдерінен, әдеттерінен, тәрбиелерінен, қоғамның, нақты кластардың немесе әлеуметтік топтардың әсерінен көрініс табатын, олардың арасындағы бір-біріне деген, қоғамға деген, мемлекеттің нақты әлеуметтік топтарына деген қатынастарды реттейтін нақты тарихи айқындалған көзқарастардың, нормалардың, бағалаулардың, сенімдердің жүйесі.

Құқық – әрекеттер  мен қозғалыстардың жауапкершілігі мен еркінің өлшемі болып табылатын, қоғамдағы әртүрлі топтардың  жалпы бірыңғай еркін білдіретін жалпы міндетті мемлекеттік қағидалар  мен мақсаттардың бірлігі.

Сонымен, құқық – саяси-заңды  құбылыс қана емес, сонымен қатар  әлеуметтік-ізгілік құбылыс болып  табылады. Азаматтық қоғамның құқықтық өмірі адамгершілік, ақиқат, ұят  пен ар-ождан, жақсылық, адамгершілік қасиеттір, еркіндік пен жауапкершілікті  мораль категорияларынсыз дами алмайды.

Құқық пен моральдың  қатынастары – көріністердің  әр түрлілігімен: біріншіден, бірлілігі  мен тұтастығы; екіншіден, айырмашылық; үшіншіден, тұтастай әрекеттерімен  мінезделетін үрдіс.

Құқық пен мораль нормаларының бірлілігі мен тұтастығы мыналармен сипатталады: Қоғамдық сананың және қоғамдық қатынастардың нысаны ретінде мораль мен құқық өз араларында өзара ұқсастықтарға ие, өйткені екеуі де ортақ әлеуметтік функцияларды атқарады: қоғамдағы адамдар арасындағы әрекеттерді реттеудің қажетті құралы болып табылады, нормативтік мінез танытады, және азаматтар ереже бойынша, ерікті және есті түрде осы нормалар мен принциптерді орындайды; ізгілік жіне құқық оларға ортақ жалпы адами құндылықтар негізінде дамиды. Бұған қарамастан, құқық нормалары, ерекшелік ретінде, жазбаша түрде болады, яғни мемлекетпен ресми бекітіледі, ал мораль нормалары көбінесе қоғам санасында өмір сүреді, - мораль да, құқық та әлеуметтік топтардың, тұтастай қоғамның еркін, іс жүзінде қоғамдық қатынастардың барлық жақтарын қамтитын әрекеттер ережесінің жинақталған жүйесін, сонымен қатар айқындалған өлшемде жалпы қоғамдық санадағы ақиқатық пен міндеттілік туралы кейбір көзқарастарды көрсетеді. Бұл нормалар жалпылық мінез танытады, қоғамның барлық мүшелерін қамтиды. Бұдан басқа, моральдық және құқықтық талаптар бағалау-басымдық мінездеріменен біріктірілген. Құқық та, мораль да қоғамның әлеуметтік-тарихи қажеттілігін сипаттайтын қоғамдық сананың әрекеттер ережесінде қатаң айқындалған, қатаң түде тіркелген нормалардың жиынтығын құрайды.

 

 

 

 

Мораль мен құқықтың ұқсастықтары:

1) Қоғамдық сананың  формасы;

2) жалпы адамдық құндылықтар  фундаментінде мораль мен құқықтың  ортақ даму;

3) моральдық және құқықтық қатынастар аясының ұқсастығы;

4) мораль және құқықтық  қатынастар талаптарының мақсаттары, тапсырмаларының біртұтастығы;

5) қоғамда адами тәртіпті реттеу функциясы – басты

6) қоғамдағы адамдар  тәртіптерін реттейтін нормалардың  біртұтастығы;

7) мораль және құқық  нормалары мен қағидаларын орындаудың  міндеттілігі.

 

Мораль мен құқықтың айырмашылықтары:

1) мораль нормалары  жазбаша емес түрде болады, әдет-ғұрыптар  мен дәстүрлерде рәсімделеді,  ал құқық формальды анықталған  және ресми құжаттарда бекітіледі;

2) Мораль нормалары  халықтармен бекітіліп отырды, ал  құқық нормалары мемлекетпен  бекітіледі.

3) Мораль қоғамдық  көзқарастарды қамтамасыз ету  тетігі, ал құқық мемлекеттің  биліктік санкциясын қамтамасыз  ету тетігі;

4) Мораль ерікті таңдаудың кең  ауқымдылығын қамтиды, ал құқық  та нормативтік құжаттармен ерікті  таңдау қатаң шектелген.

 

 

3. Мораль факторлары.

Мораль факторы –  бұл жеке тұлғалардың, ұжымның, әлеуметтік топардың қандай да бір тапсырмаларды  орындау кезінде көрінетін ізгілік  қасиеттерінің өлшемі.

Мораль факторлары –  нақты-тарихи мазмұнға ие, шарттандырылған  өндіріс тәсіліне, қоғамның рухани және материалдық мәдениетіне, кластардың қатынастарына, саяси режимге, басымды идеологияларға басымдық білдіретін оның обьективтік негізін құрайтын күрделі және динамикалық әлеуметтік құбылыс.

Моральдық фактордың  анализінің шығатын базалық категориясы  болып «адами фактор» түсінігі табылады. Адами фактор көпсалалы әлеуметтік білім ретінде өзіне көптеген «срездерді» қамтиды.

Біріншіден, бұл биологиялық, физиологиялық срез, халықтың денсаулық жағдайын, өлу және туу көрсеткішін, өмір сүру деңгейін және азаматтардың жұмыс қабілеттілік белсенділігін, кейбір ұлттық, тұрғындардың антропологиялық ерекшеліктерін, жыныстық-жастық құрамы және т.б. сипаттайды.

Екіншіден, бұл әлеуметтік срез, қоғамның әлеуметтік-топтық құрылымын, ұлттық құрамын, кәсіби және аумақтық әлеуметтік топтар және т.б. сипаттайды.

 

Үшіншіден, бұл интеллектуалды-кәсіби срез, халықтың білім және мәдениет деңгейін, оның кәсіби дайындығын, мамандығын ауыстыруға белсенділігін, өзін-өзі оқытуды, кәсіби деңгейінің жоғарылығын және т.б. көрсетеді.

Төртіншіден, шартты түрде аксиологиялық срез деп атауға болады. Ол адамдардың құндылық бейімділігін, олардың қоғамдық қажеттіліктері мен қызығушылықтарын, оларды қанағаттандыру дәрежесін, көпшіліктегі азаматтардың өмір сүру басымдылығын мінездейді.

Бесіншіден, жандүниелік-ізгілік срезі, қоғамның жандүниесін, азаматтарының моральдық қасиеттерін, моральды-саяси климат, адамдардың тәрбиелілігін, қызметтерін және әрекеттерін реттеуде басымдық көрсететін нормалар мен қағидалар , тұрғындардың әдет-ғұрпы мен дәстүрлері.

Моральдық фактордың пайда болуы оны қолдану аясына, осы не өзге функционалдық жүйе спецификасының моральдық жағының қоғамдық күштеріне, оның әртүрлі әлеуметтік топтар мен жеке тұлғаларға әсер етуіне байланысты. Бұл жағдайда моральдық факторлардың пайда болуының келесі деңгейлерін бөліп қарастыруға болады:

 

• жалпы әлеуметтік (барлық қоғам масштабында);

 

• әлеуметтік ( класс, ұлт, халық, аумақтық-әлеуметтік білім және т.б. масштабында);

 

• салалық (қоғамдық өмірдің осы немесе өзге аясында, халықшаруашылығы саласында, кәсіби топтар және т.б. масштабында);

 

• ұжымдық (осы немесе өзге жұмыстық ұжым масштабында);

 

• жанұялық (жеке отбасы масштабында);

 

• жекелік (жеке тұлға масштабында).

 

4. Заңгердің  қызметіндегі моральдық факторлардың ерекшелігі.

Құқық қорғау органдары  қызметкерлерінің қызметіндегі мораль факторын нақты моральдық күштің олардың тапсырмалар орындау процессі кезіндегі көрінісі ретінде сипаттауға болады. Дұрыс моральдық фактор қызметтік тапсырмалардың сәтті орындалуына, құқық қорғау органдары жүйесін нығайтуға, қоғамда моральдық беделдің өсуіне ықпал етеді. Құқық қорғау органдарының өздерінің моральдық факторлары туралы айтқанда, жеке құрамдағы моральдық күштің мәні мен пайда болуын көрсететін бірқатар белгілерді көрсеткен жөн болар. Олардың қатарына құқық қорғау органдары қызметкерлерінің жиі өмірі мен денсаулығына қауіп төндіретін жоғары моральдық-психологиялық және физикалық қысымды қызметін айтуға болады.

 

Моральдық фактор құқық  қорғау органдары өмірінің барлық жақтарына  әсерін тигізеді: олармен орындалатын  қызметтік тапсырмалардың тиімділігі, ұжымның бірлігі, қызметкерлердің өздерінің мамандағына даген қатынасы, кәсіби өсуі, өз еңбегімен қанағаттану, тәртіптік әрекеттер өлшеміне қатынасы және т.б.

Құпия емес, құқық қорғау органдарының әсер ету күші болып  әкімшілік – құқықтық және реттеушілік әдістемелері жатады. Бірақта, бұл әдістер тек кейбір нақты жағдайларда ғана тұрақты оң нәтиже береді. Біріншіден, әсер ету обьектісі (жеке тұлға, топ, ұжым) жеткілікті деңгейде қарапайым және біркелкі болуы тиіс. Екіншіден, әсер ету субьектісі (басшы, жетекші, басқарушы орган) қасиеті бойынша әсер ету обьектісіне сәйкес болуы керек. Үшіншіден, ұжымның барлық мүшелерінің міндеттері нақты айқындалған. Төртіншіден, ұжымның барлық мүшелері арасында ақпараттық байланыс орнатылған. Бесіншіден, оның мүшелерінің жеткілікті білушілігі мен ізгілікті жауапкершілігіне негізделетін сыртқы әкімшілік әсер ұжымның өзіндік басқаруымен сипатталады. Егер бұл жағдайлар орындалмаса, онда құқықтық ықпал ету әдістемесі моральдық-тәртіптік мінездегі әдістемемен толықтырылуы тиіс.

Қызметтік ұжымның моральдық  факторының басты шекарасы, келешекте  тұрақты және ұжымның көптеген мүшелерінің  әрекеттері үшін әдеттік нормаға  айналатын және бір уақытты барлық бөлімшелер және жекелеген қызметкерлердің  моральдық факторының құрылуы мен активтендірілуінің құралы болып оның дәстүрлері, әдет-ғұрыптары, мінездері, табылады. Әдеттер, дәстүрлер прогрессивтік, оң нәтижелі және артта қалған, негативтік болатыны белгілі.

Моральдық фактордың  қажетті аясы болып ұжымның моральдық-психологиялық климаты табылады. Қызметкерлердің сезімі мен көңіл-күйін, ұнату мен жек көруді, бағалау мен көзқарасты, басшының беделі, ұжым өміріндегі құқықтық және моральдық нормаларды қамтитын моральдық-психологиялық климат қызметкердің жеке өміріне, ұжымның бірлігіне, олармен орындалатын қызметтік тапсырмалардың тиімді болуына ықпал етеді. Қызметтік ұжымның моральдық климатты бағаламаушылығы жетекшінің тәртіптік тәжірибесін «жоққа» әкелуі, басшының әкімшілік жігерін кері нәтижелерге жеткізуі, ұжымды тұрақсыз етуі және тіпті оның жұмысын сал етуі мүмкін.

 

Бақылау сұрақтары:

 

1. Мораль және құқық, олардың ұқсастықтары мен айырмашылықтары неде?
2. Мораль факторлары қандай?

 

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер:

1 Веснин В.Р. Основы менеджмента:  учебник. – М. : Изд-во «Триада Лтд», 1996. – 185 с.

2 Виханский О.С. Менеджмент: учебник  / под ред. А.И.Наумова – 3-е  изд. – М. : Фирма Гардарика, 1998. –  120 с.

3 Герчикова И.Н. Менеджмент: учебник  /Для экон. спец. вузов – 3-е  изд. –  М. : Банки и биржи, 1998. –  210 с. 

4 Глухов В.В. Основы менеджмента: учебник. – СПб. : Специальная литература, 1995. –  175 с.

5 Де Джордж Р.Т. Настольная  книга бизнесмена. Деловая этика.  – М. : Рипол Классик, 2000. – 310 с.

6 Кабушкин Н.И. Основы менеджмента:  учебник для вузов. – Минск  : БГЭУ, 1996. – 186 с.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Дәріс 4. Іскерлік қатынастардың табиғаты қызметкерлердің  кәсіптік қарым – қатынас жасау  мәдениеті.

 

Дәріс мақсаты: Іскерлік қатынастардың табиғаты және мәні, іскерлік қарым-қатынас жасау этикасының негізгі принциптері, хаттың мәдениеті, телефон арқылы сөйлесудің этникалық нормалары анықтап білу.

 

Тақырыптың  сұрақтары:

 

1. Іскерлік қатынастардың табиғаты және мәні.
2. Іскерлік қарым-қатынас жасау этикасының негізгі принциптері.
3. Іскерлік хаттың мәдениеті
4. Телефон арқылы сөйлесудің этникалық нормалары.

 

 

1. Іскерлік қатынастардың табиғаты және мәні.

Іскерлік қарым-қатынас  мәдениеті өзі келесі компоненттерді қамтиды:

 

• техникалық іскерлік қатынас;
• психикалық іскерлік қатынас;
• іскерлік қатынас этикасы;
• қызметтік этика.

 

Бұл компонентер практиканың  кез-келген іскерлік қатынасында бір-бірімен  өте тығыз байланысты, олар тек  теориялық деңгейде ғана шектеулі.

Қарым-қатынас – бұл  адамның өзара қарым-қатынаста  болу тәсілі, және де басқа адамдармен өзара қарым-қатынаста болуы. Қарым-қатынаста адамдар ақпаратпен, ойлармен, эмоцияларымен алмасады, нәтижесінде адамдар арасында өзара қандайда бір форма қалыптасады және өзара әсерлер, бұл қандайда әртүрлі мақсаттағы іскерлік қарым-қатынас нәтижесінде жетудегі бағыт. Іскерлік қатынастағы этка – бұл ғылымның, практикада және әлемдік тұрғыдан этникалық талаптарды, қағидаларды, нормаларды, заңдылықтарды сақталуы іскерлік қатынастағы субьектілер арасында өзара түсінушілік пен өзара сенімді қалыптастырады, бұл қатынастың жоғарғы эффектісі мен өзара істегі соңғы нәтижесін көрсетеді.

Іскерлік қарым-қатынас  негізінде маңызды қызметтік  сұрақтар, іске қатысты жауапкершілік, материалдық ақшалай шығын, кейде  шағын бизнес субьектілерінің құқықтық қатынастары шешіледі. Сонымен қатар, жетекші туралы сөз болғанда, оның этникалық қарым-қатынасы қол астындағыларына әсер ететіні сөзсіз белгілі, сонымен қоса олардың қызметтік дәрежесіне әсер етеді. Сондықтан, іскерлік қарым-қатынас туралы білім мен оны билеу құқық қорғау органдарының кәсіпқойлығын және қазіргі заманғы талапқа сай дәрежесін көрсетеді.

 

Зерттеулер көрсеткендей, жұмыс уақытында адам іскерлік өмірінің көп бөлігінде 70-85 % іскерлік қарым-қатынас  алады. Басқаша айтқанда, адамдардың қызметтік істің нәтижесін басқа  адамдар мен қарым-қатынасқа түсу арқылы қол жеткізеді. Мұнда адам жақсы жетекші болуы қажет. Мына факторлар: жетекшінің жан-жақтылығы, қол астындығыларымен өзара қызметтік тапсырманы шешу кезінде оның дәрежесі (тиімділігі, біліктілігі), коллективтің моральдық-психикалық ортасы жетекшіге байланысты.

 

2.Іскерлік  қарым-қатынас жасау этикасының  негізгі принциптері.

Іскерлік қарым-қатынас  қандайда бір принциптерге негізделген, олардың ішіндегі негізгілері мыналар:

 

• іскерлік байланыс негізінде іске деген ниет білдіру, бірақ ол жеке және өзінің амбициясына байланысты болмауы керек;
• адалдық, ол өтірікке баралмайтын, әдепті сондай-ақ адамгершілік сапасын тудырады;
• ақ-ниет, ол адамдарға жақсылық жасау қажеттілігі (жақсылық-этиканың басты категориясы).
• қадірлеу (сыйлау), сөйлеушінің беделін қадірлеу. Ол адамның ізеттілігі, тактикалық ескертпелері, мейірімділігі бұның бәрі сыйластыққа немесе қадірлеуге жатады.