Шпаргалка по дисциплине "Экономика предприятия"

Кш = Жш / Ж                                                                      (8.2)

-  жұмысқа қабылдау коэффициенті (Кқ) - белгілі кезең ішіндегі жұмысшылардың  орташа тізімдік санының сол  кезең аралығында жұмысқа қабылданған  жұмысшылар санына қатынасымен  анықталады.

Кқ = Жқ / Ж                                                                           (8.3)

- кадрлардың тұрақтылық коэффициенті (Кт) – есептегі кезеңдегі жұмысшылардың  орташа тізімдік санының сол  кезең ішінде толық жұмыс істеген  жұмысшылар санына қатынасымен  анықталады.

Кт = 1- (Жш / Ж)                                                                  (8.4)

2) Кадрлардың ағымдылық коэффициенті (Ка) - есептегі кезеңдегі жұмысшылардың орташа тізімдік санының сол кезең ішінде жоспардан тыс белгілері бойынша  жұмыстан шыққан немесе қуылған (өз еркімен немесе еңбек тәртібін бұзғаны үшін) жұмысшылар санына қатынасымен анықталады.

Ка = Жқуыл / Ж                                                                        (8.5)

3) Негізгі жұмысшылар санының коэффициенті (Кнег) мына формуламен анықталады:

Кнег = 1- (Жкөм / Ж)                                                                (8.6)

Мұндағы, Жкөм – кәсіпорынның, цехтың, учаскенің көмекші жұмысшыларының орташа тізімдік саны.

Өнеркәсіптік-өндірістік персонал саны (Жөө) – кәсіпорында өндіспен айналысатын  барлық жұмыскерлер санынан тұрады.

Жөө = Жнег + Жкөм + Жқыз (ккп) + Жкүз                            (8.7)

Мұндағы, Жнег – кәсіпорынның өндіріспен айналысатын негізгі жұмыскерлері;

Жкөм – кәсіпорынның өндіріспен айналысатын көмекші жұмыскерлері;

Жқыз (ккп) – кәсіпорынның өндіріспен байланысты қызметкері (кіші қызмет көрсетуші  персонал);

Жкүз - кәсіпорынның өндірістегі күзетшілері.

 

45.Еңбек Өнімділігі - алынған өнім көлемінің оны дайындауға жұмсалған еңбекке қатынасы (еңбектің өндіріс үдерісіндегі тиімділігі). Уақыт өлшемінде өндірілген өнімнің мөлшерімен (өндіріммен) немесе өнім өлшеміне жұмсалған уақыт шығынымен (еңбек сыйымдылығымен) тұлғаланады. Жеке және қоғамдық еңбек өнімділігі түрлеріне бөлінеді. Біріншісі нақты еңбек шығынын, екіншісі нақты және өткендегі (затандырылған) еңбек шығынын көрсетеді.[1]

[2] Өнімді өндіруге жұмсалған  шығындар жанды еңбек шығындары  мен өндіріс құрал-жабдықтарының  шығындарынан тұрады. Ал соңғыларда, өз уақытында, соларды жасауға  жұмсалған еңбек шығындары болып  табылған. Сондықтан экономикалық  теорияда өнімнің қандайына болмасын  жанды (нақты) және зат түріндегі  еңбек жұмсалады деп тұжырымдалады.  Өткен (зат түріндегі) еңбек  білім, информация т.с.с. түрде  жинақталады.

Өнімділік — осы жүйенің берілген уақыт мерзімінде өндірген өнімдерінің  сол мерзімде жасалған, немесе еңдірілген өнімдер үшін тұтынылған ресурстардың санына арақатынасы. Егер ресурстардың аталған бір түрінің (еңбек, капитал, қуат, информация, материалдар) өнімділігін  есептеу қажет болса, онда бұл  есеп өнімділіктің жеке көрсеткіші болып  табылады. Мысалы:

ЕӨ = Өнім көлемі/Тірі еңбек шығындары

Басқа көп түсініктер сияқты, өнімділік  тиімділіктің көрсеткіштер жүйесін  құруымен бірге көптеген сан көрсеткіштермен  белгіленеді. Өнімділіктің' шағын және кең мағынасы болады. Өнімділіктің шағын мағынасы деп, өндірістің негізгі  мақсатына көзқарас бағыты нан өндірістік процестің тиімділігін сипаттайтын, бір көрсеткіш түсініледі. Негізгі  мақсат осы өндірістік процестен  тыс өткізілуге тағайындалған енімдермен және бір немесе бірнеше негізгі  ресурстардың арасалмағы түрін алады. Бұндай көрсеткіште өндіріс шарттары (тапсырманың уақытында орындалуы, жұмысшылардың жарақаттарының саны және басқалар) көрсетілмейді.

Өнімділікті өлшеудің негізгі екі  тобы бар.

Біріншіге өнімділіктің статикалық коэффициенттері  жатады. Бұл жабайы тілмен айтсақ, белгілі  уақыт мерзімінде жасалған шығындардын  өлшеміне бөлінген өнімнің өлшемі.

Екіншіге өнімділіктің динамикалық  индексі жатады. Бұл өткен мерзімдегі өнімділіктің статикалық коэффициентіне бөлінген, белгілі мерзімдегі өнімділіктің статикалық коэффициенті.

Егер әңгіме ресурстардың бір түрі туралы болса (еңбек, капитал, қуат, информация, материалдар) — бұл өнімділіктің жеке көрсеткіші (немесе ішінара өнімділіктің көрсеткіші). Еңбек өнімділігінің  жеке көрсеткішінің формуласы:

ЕӨ = Өнім көлемі / Жанды еңбек шығындары

Бұның көп тараған формалары:

еңбектің бір сағатында немесе ақы төленген бір сағатта шығарылған өнім;

еңбек еткен бір адамның шығарғаны.

Өнімділіктің жеке көрсеткіштері  өндіріс процесінің тиімділігіне жалпы  сипаттама береді, бірақ көбінесе әр түрлі бағытталған болмаса  да, сонда да динамикасы ұқсамайтын. Мысалы, капитал қайтарымы темендейді, ал материал қайтарымы өседі:

Капитал қайтарымы = - Өнім көлемі / Негізгі  капитал шығындар

 

Материал қайтарымы = - Өнім көлемі / Агымаагы материалдық шығындар

Көпфакторлы еңбек өнімділігі көрсеткішінің  бөлімінде мыналар болады:

ағымдағы шығындар (жұмысшы күшіне, шикізат, материалдар сатып алуға  т.б.);

аралас бағалау (осы және басқалар).

Еңбек өнімділігінң көпфакторлық және жалпы көрсеткіштерін есептеудің бастапқы формуласының түрі:

МФ = Q / f(x)  немесе:   МФ = ΔМФ / МФ¤

Бұнда x — МФ көрсеткішін есептегенде  есепке алынатын факторлар;

Өнімділікті жоғарылату басқару процесіне  және өнімді, немесе, еңбекті өзгерту (қайта жасау) процестеріне кірісудің  нәтижесі болып табылады. Төменде  аталған жағдайлардың (шарттардың) жеке біреуі (қандайы болмасын) орын алса, онда өнімділік өседі:

1. Өнім көбейеді, шығындар азаяды.

2. Өнім көбейеді, шығындар өзгермейді.

3. Өнім көбейеді, шығындар өседі,  бірақ өсу қарқыны төмен болады.

4. Өнім көлемі өзгермейді, шығындар  төмендейді.

5. Өнім азаяды, шығындар төмендейді, бірақ мұның төмендеу қарқыны  жоғары болады.

 

46. Еңбек ақы – бұл ашқалай төлем сомасы, яғни жалдамалы жұмыскерге келісім-шарт бойынша атқарған жұмысына натуралды төлем құны. «Еңбекақы» категориясы екі түрлі сипатта қолданылады: жалданған қызметкерге ол табыс, ал кәсіпорын үшін - өндірс шығынының бір бөлігі.

Қазіргі кезде шаруашылықты жүргізуде  жалақыны ұйымдастыру төмендегі  қағидаларға сәйкес жүргізіледі:

-еңбекке қарай бөлу қағидасы (еңбек ақыны, сыйлықтарды және  т.б. уақтылы төлеу);

-өндіріс тиімділігінің артуы  негізінде еңбек ақының деңгейін,жағдайын  көтеру;

-еңбек ақыны еңбек нәтижесіне  және шығындарына қарай төлеу;

-жұмысшыларды еңбек тиімділігін  арттыруға материалдық жағынан  ынталандыру;

-еңбек өнімділігінің өсу қарқыны  жалақының өсуіне қарағанда артық   болуы.

Жұмысшы күші шығындары еңбекақы төлемімен  шектеліп қалмайды. Сондай-ақ, кәсіпорынның жұмысшы күшіне кеткен шығындарына  жұмысшыларды әлеуметтік қорғау, оларды тұрғын үймен және әлеуметтік-тұрмыстық  қызмет көрсетумен қамтамасыз ету, жұмысшы  күшін пайдаланғаны үшін салық төлеу  жатады. Кәсіпорын жұмысшы күшін  пайдаланғаны үшін еңбекақы төлеу қорынан  әлеуметтік салық төлейді. Кәсіпорын  персоналы үшін еңбекақы оларды ынталандыру мен мотивациялаудың негізгі құралы болып табылады.

Еңбекақыны төлеу қоры – бұл  жұмыскер мен қызметкердің келісім-шартқа байланысты нақты атқарған жұмысы үшін төленетін натуралды құн, барлық еңбекақы төлемдерінің жиыны. Ол құрылымы бойынша әртүрлі элементтерден  тұрады.

Еңбекақы төлеу шығынының жоспарлық  көлемі немесе еңбекақы төлеу қоры (ЕТҚ) әртүрлі біріктірілген немесе сараланған тәсілдермен анықталады. Біріктірілген жоспарлық еңбекақы төлеу қоры (ЕТҚжос) үш тәсілмен есептеледі.

1. Өнімнің (жұмыстың) бірлігіне шаққандағы еңбекақы нормативі (Неңб) негізінде: 

ЕТҚжос = Неңб.ақы * Qi                                           (9.8)

мұндағы, Qi – натуралды (құнды) көрсеткіштегі  жоспарланған өнім көлемі

2. Өнім көлемінің өсімінің әрбір пайызына шаққандағы еңбекақы қорының өсімінің нормативі негізінде:            

ЕТҚжос = ЕТҚбаз + ЕТҚбаз (Неңб * Ө) / 100%           (9.9)

мұндағы, Ө - өнім көлемінің өсімі;

Неңб - өнім көлемінің өсімінің әрбір  пайызына шаққандағы еңбекақы өсімінің нормативі.

3. Жұмыскердің саны (Жтізім) және қосымша мен төлемдерді қоса есептегендегі орташа жылдық еңбекақы (ЕТжыл) негізінде

ЕТҚтөл = ЕТжыл * Сое                                                                (9.10)

Еңбекақы қорын есептеу кезінде  жоғарыда келтірілген ЕТҚ әдістері жалпы кәсіпорын немесе жұмыскердің  жекелеген топтары мен категориясы  бойынша қолданылады. Сараланған (деталданған) ЕТҚ-ның жоспарын есептеу цех  бойынша өнеркәсіптік-өндірістік персоналдың  категориясы мен жалпы кәсіпорын  бойынша жүргізіледі және ЕТҚ  тарифтік, сағаттық, күндік және айлық  есептері енгізіледі.

Тарифтік ЕТҚ кесімді-жұмыскер мен мерзімді-жұмыскердің еңбекақысынан  тұрады. Кесімді бағалама бойынша  жоспарланған жұмыс көлемі үшін кесімді-жұмыскердің  ЕТҚ  келесі формуламен есептеледі:

ЕТҚкес =  Р * N * K                                             (9.11)

мұндағы, Р - өнім бірлігіне шаққандағы кесімді бағалама;

N – бағдарлама бойынша өндірілген  өнім саны (көлемі);

К – жоспарлық тапсырманы орындау  коэффициенті.

Тарифтік ставка бойынша атқарылған жұмыс мерзіміне шаққандағы мерзімді-жұмыскердің  ЕТҚ келесі формуламен анықталады:

ЕТҚмер = Н * Тст * К                                            (9.12)

мұндағы, Н – жұмыс көлемі, норма  – сағат;

Тст – атқарған жұмысы үшін орташа сағаттық тарифтік ставка;

К – жоспарлық тапсырманы орындау  коэффициенті.

Жоспарлық ЕТҚ алу үшін тарифтік қорға сағаттық, күндік, айлық (жылдық) ЕТҚ-на кіретін қосымша төлемдер қосылады.

Сағаттық ЕТҚ тарифтік ЕТҚ мен  нақты жұмыс істеген уақыты үшін қосымша төлемдерден тұрады, атап айтсақ, түнгі уақыт, зияндылық, еңбекақы төлеудің үдемелі жүйесі бойынша  төленетін төлемдерден және сыйақылық  мадақтаулардан құралады.

Күндік ЕТҚ сағаттық ЕТҚ мен  ішкі ауысымдық үзілістермен байланысты қарастырылған төлемдерден тұрады. Мысалы, жасөспірімдерге (18 жасқа дейін) қысқартылған жұмыс күні үшін төлемдер.

Айлық (жылдық) ЕТҚ күндік ЕТҚ мен  жұмыс емес күндері үшін төлемдерден (кезекті және қосымша демалыстық, мемлекеттік міндеттемелерді орындағыны үшін төлемдерден) тұрады. ЕТҚ-ның тарифтік сомасы мен оған қосымша төлемдер негізгі еңбекақы деп аталады.

Еңбекақы төлеу шығысының құрамына (немесе еңбекақы төлеу қорына) кәсіпорынның қаржыландыру көзіне тәуелсіз барлық шығыстары (заңға сәйкес жұмыс істемеген  уақыты үшін еңбекақысы сақталған ақша сомасы; ынталандырулар мен орнын толтыру сомалары) жатады.

Еңбекақы төлеу қоры айға, тоқсанға және жылға анықталады. Жеке кәсіпорында  еңбекақы төлеу қоры персоналдың  жеке категориясы бойынша есептеледі. Өнеркәсіппен материалдық өндірістің басқа да салаларында еңбекақы төлеу  қорын категорияларға байланысты талдау кезінде жұмыскердің сағаттық, күндік және айлық еңбекақысын ерекшелеп  көрсетеді. Осыған байланысты еңбекақы төлеудің орташа деңгейі уақыт бірлігіне  сәйкес есептелуі мүмкін – орташа сағаттық, орташа күндік және орташа айлық  еңбекақы.

Орташа сағаттық еңбекақы (ОСЕТж) жұмыскермен  атқарылған адам-сағаттың (Тас), еңбекақы төлеудің сағаттық қорына (ЕТҚс) қатынасымен  анықталады.

ОСЕТж  = ЕТҚс  / Тас                                         (9.13)

Орташа күндік еңбекақы (ОКЕТж) жұмыскердің  адам-күн есебіндегі атқарылған уақыттың (Тжк), еңбекақы төлеудің күндік қорына қатынасы арқылы анықталады.

ОКЕТж = ЕТҚкүн / Т а. күн                                                     (9.14)

Орташа күндік және орташа айлық  еңбекақы арасындағы өзара байланысы  келесі формуламен есептеледі:

ОКЕТж = ОСЕТж * t c * K 1                                  (9.15)

мұндағы, t c  - жұмыс күнінің орташа ұзақтылығы, сағат;

K 1 – еңбекақының күндізгі қорын  қосымша төлемдер есебінен арттыру  коэффициенті. Демек

K 1  = ЕТҚкүн / ЕТҚсағ                                                 (9.16)

Орташа айлық еңбекақы (ОАЕТж) жұмыскерлердің орташа тізімдік санының (Сот) еңбекақының  айлық қорына (ЕТҚай) қатынасы арқылы анықталады:

ОАЕТж  = ЕТҚай  / Сот                                                  (9.17) 

Орташа айлық және орташа күндік еңбекақы төлеу арасындағы өзара  байланыс келесі формуламен анықталады:

ОАЕТж  = ОКЕТж   * t күн * K2 ,                              (9.18)

Мұндағы,  t күн  - жұмыс кезеңінің  орташа ұзақтығы, күн есебінде;

K2  - еңбекақының айлық қорын  қосымша төлемдер есебінен арттыру  коэффициенті. Демек

K 2  = ЕТҚай /  ЕТҚкүн                                             (9.19)

Еңбекақы деңгейі арасындағы қатынасты  зерттеу арқылы осы өнеркәсіптің еңбекті ұйымдастыруы мен жұмыс  уақытын пайдалану дәрежесімен  танысуға мүмкіндік береді. Мысалы, егерде орташа сағаттық еңбекақының  өсу қарқыны, орташа күндік еңбекақының  өсу қарқынымен салыстырғанда әлдеқайда  жоғары болса, онда ол жұмыс күнін  тиімді пайдаланғанын, яғни еңбекақының  өсуі өнімді шығарумен тікелей байланысты төлемдер есебінен жүзеге асырылып жатқанын дәлелдейді.

Басқа категориядағы жұмыскерлердің орташа айлық (орташа жылдық) еңбекақысы олардың орташа тізімдік санының  еңбекақының айлық (жылдық) қорына қатынасы арқылы анықталады. Кәсіпорында жұмыс  істейтін бір жұмыскердің орташа еңбекақысы осы кезеңдегі кәсіпорын  қызметкерінің орташа тізімдік санының  жалпы еңбекақы қорына қатынасы арқылы анықталады.