қаржы және несие

Нарықтық экономикадағы көптеген елдерде екі деңгейлі банктік  жүйе қолданылады. Банктік жүйенің  бірінші деңгейі орталық банкті құрайды,  ал екінші деңгейі - әр түрлі несиелік ұйымдар (банктер және банктік емес несиелік ұйымдар).

Екі деңгейлі банктік жүйеде екі  типтің байланысы байқалады. Біріншіден, коммерциялық банктер мен несиелік мекемелердің өздерінің арасындағы байланыс, екіншіден, орталық банктің  арасындағы байланыс, бұл бір жағынан, ал екінші жағынан – коммерциялық банктердің, несиелік мекемелердің арасындағы байланыс.

 

6 Лекция жоспары

1. Коммерциялык банктердің құқығы мәртебе

2. Қызметі тәртіптеуінің қызметтер  және принциптер

3. Банкті құру, қайта ұйымдастыру және қызметі тоқтату тәртібі

 

1. Коммерциялык банктердің  құқығы мәртебе

“Коммерциялық банк” термині банктік  істің ерте даму кезеңдерінде, яғни банктер сауданы, төлемдерді, тауар  айырбасын қамтамасыз етіп, олардың  тасымалдануымен сақталуын несиелендіргенде пайда болды. Банктердің негізгі клиенттері саудагерлер болғандықтан, “коммерциялық банк” атауы орынды. өнеркәсіптік өндірістің дамуына байланысты өндіріс циклін несиелендіру бойынша қысқа мерзімді операциялар туындады, яғни несиелер айналым капиталының толықтырылуына, шикізат қоры мен дайын өнімдердің құрылуына, еңбек ақының төленуіне ұсынылды. Несиелер мерзімі біртіндеп өсіп, банктік ресурстардың бір бөлігі негізгі капиталға, бағалы қағаздарға салыну үшін қолдана бастады. “Коммерциялық” деген термин банк атауында өзінің батапқы мәнін жоғалтып, банктің “жаңашыл” сипатын білдіре бастады.

Терминнің қазіргі кездегі түсінігіндегі  алғашқы банк Генуядағы, 1407 жылы құрылған банк болып саналады. Батыс Еуропада бірінші коммерциялық банктер және несиелік банктік үйлер 17 ғасырдың екінші жартысында пайда болды.

Коммерциялық банк – бұл қаражаттарды қызықтыру және оларды өз атынан қайтару, тездету және қабылетті болу шарттарын  көздейтін несиелік ұйым.

Коммерциялық банктердің негізгі  айырмашылығы – олардың әрекеттерінің басты мақсаты, табыс алу болып саналатындығында. Банктердің негізгі нұсқаулары – ақша қорларының несие берушілерден несие алушыларға және сатушылардан сатып алушыларға жылжуы.

Коммерциялық банк – бұл ерекше спецификалық өкім өндірістік, автономды тәуелсіз коммерциялық кәсіпорын. Банктің қызметі өнеркәсіптік кәсіпорынға қарағанда өндіріс саясатына емес, айналым, айырбас, қызмет ету аясына бағытталады. Қызмет ету аясындағы банктің негізгі тауары – несие деру болып саналады.

2. Қызметі тәртіптеуінің қызметтер және принциптер

Коммерциялық банктің бірнеше  базалық функциялары ерекшеленеді:

-           ақша қорларының аккумуляциясы мен мобилизациясы – өз функцияларын орындауда банктер ақшалай ресурстарды тек аккумуляциялап және қайта бөліп қана қоймай, сонымен қатар құралдардың қорлануы үшін эффектті әсерді құрастыруы да қажет.

-           Ақша айналымын реттеу функциясы – банктердің, төлем құралдарын шығарушы байланысты және банктердің ақшаны “тудыру және жою” қабылетімен келісілген.

-           Несиедегі делдалдық – банктер уақытша еркін ақшалай құралдардың айналысында, яғни иесіден тұтынушыларға (қарыз алушыларға), делдал ретінде шығады.

-           Есеп айырысудағы делдалдық – банктер экономикалық субъектлер арасында есеп айырысу және төлем орталықтары ретінде қатысады. Банктер клиенттердің тапсырмаларының уақыттылы және толық орындалуын қамтамасыз етіп, қажетті есеп айырысу операцияларын іске асырады.

Нарықтық экономика жағдайында бүкіл әлемде банктер көбінесе “кәсіпорын”  ретінде қарастырылады. Басқа да кез келген кәсіпорын сияқты, банк өз функцияларының спецификалық көрінісінде, тұтынушыларға нақты қызмет көрсетулерді ұсынатын, өз тауарының жылжуын қамтамасыз ететін өзіндік юристтік иегер болып қалады, және де ол табыс пен пайда алуды көздеп, баланс құрады, мемлекетпен есеп айырысуларына ие.

Банктерді кәсіпорындар ретінде келесі тұрғылардан сипаттауға болады: сауда  кәсіпорны, делдалдық кәсіпорын, несие  кәсіпорны, коммерциялық кәсіпорын, биржа  агенті ретінде, автономды кәспорын, серіктес ретінде, басқарудың мемлекеттік механизмінің бөлігі ретінде.

Банк сауда кәсіпорны ретінде  ерекше тауарды сатады – бұл ақша, осының өзінде сатушылардан ақшалай  ресурстарды сатып алып, өзіне  табыс алады және сатушыларға  сыйақы төлейді. Ақшаны сатудан басқа, банк ресурстар ретінде әр түрлі елдердің валюталарын,  алтынды және басқа да бағалы металдарды сатып алады және сатады. Бұл жағдайда ол көбінесе елдердің орталық банктеріне жатқызылады.

Банк делдалдық кәсіпорын ретінде. Барлық клиенттерге олардың ақша қорларын сақтау үшін есеп айырысу, ағымдағы шоттарын ашқаннан кейін, банк несие беру, шоттарды төлеу, ақша аударымдары бойынша операцияларын жүзеге асырады. Бір уақытта банк ақша қорларын сақтаушы, қарыз беруші, несие беруші ретінде бола келе, банктер өздерінің делдалдық қызметтерінклиенттерінің қызығушылықтарымен байланыстыра отырып атқарады.

Банк несие кәсіпорны ретінде.  Операцияларды жүзеге асырғанда  банк жоғары деңгейде несие операцияларымен  байланысты. Олар депозиттер, пайыздар, қарыздар бойынша міндеттемеге ие болатындықтан, қарыз беруші ретінде, сонымен қатар барлық шаруашылық субъектілердің және физикалық иелердің кешелеу жұмыстарын іске асыратын басты несие институты, және олра банктің басты табысы болып саналатын сыйақы алады.

Банк коммерциялық кәсіпорын ретінде, өзінің сауда, делдал несие операцияларын жүзеге асырғанда, табыс алуда өзіндік қызығушылығына ие. Банк биржа агенті ретінде құгнды қағаздарды сату және сатып алу операцияларын жасайды. Банктердің бұндай сипаттамасы қазіргі кезге сай.

Банк автономды кәсіпорын ретінде елде бекітілген юристтік және экономикалық мөлшерлер негізінде қызмет атқарады, және де банктердің құрылу және қызмет ету принциптері анықталатын өзіндік құқытық негізіне ие. Банк жүйесінің ішінде банктік операциялардың іске асырылуының құқықтық негіздері, клиенттермен, емелекетпен қарым-қатынас кезіндегі банктердің құқықтары мен жауапкершілігі әрбір елдегі банктер және банктік қызметтер туралы заңдармен анықталады.

Банк серіктес ретінде, спецификалық құқықтық негізде қызмет ете отырып, коммерциялық жоспарда және қарым-қатынаста клиенттермен пайдалы шарттарда байланысын құрайды.банктер басқарудың мемлекеттік механизмінің бөлігі ретінде. Шаруашылық аясында өздерінің есеп айырысу және төлемдер шаруашылық субъектілердің несиелеу жұмыстары бойынша операцияларын жүзеге асыра отырып, банктер белгілі деңгейде клиенттердің шоттарындағы және банкте алған қарыздардағы ақша қаражаттарының дұрыс қолданылуы үшін тексеруші ретінде қатысады.

Банктер түрлерінің классификациясы:

-   функционалдық бағытталуы бойынша банктер: эмиссиялық, депозиттік және коммерциялық;

-   меншік формалары бойынша банктер – мемлекеттік, кооперативтік, жеке меншіктік, аралас;

-   мамандану бойынша банктер – салалық, универсалдық, өнеркәсіптік, сауда, ауыл шаруашылық, инвестициялық;

-   арнайы бағыттарды орындау бойынша банктер – инновациялық, өзара көмек кассалары, сақтандыру функциялары;

-   территориялық белгісі бойынша банктер – қалалық, муниципалдық, аймақтық, мемлекет аралық.

Банктің өзіндік ұйымдық негізі бар. Екінші деңгейдегі банктердің ұйымдастырылуы көптеген елдерде акционерлік компаниялар формасында шығады, және де бұндағы міндетті талаптар: банктің юристтік иегер ретінде қабылдануы, акционерлердің сатып алынған акциялар шегінде жауапкершілігі, акциялар пакетінің болуы және директорлар Кеңесінің құрылуы.

Банктің ұйымдастырылуы принциптерге негізделеді:

-   функционалдық құрылымы;

-   банк мақсаттарына сәйкестенуі;

-   үкімет өкілеттілігінің және ұйымдастыру деңгейінің иерархиясы.

-   Біріккен және координациялық әрекеттер;

-   Басқарудың рационалдығы және бақылау жүргізумен қамтамасыздандырылуы;

-   Қызмет персоналының регламентациясы;

-   Толық ақпаратпен қамтамасыз етілуі.

Акционерлік-коммерциялық банктің  жоғарғы органы болып акционерлердің жалпы жиыны болып саналады. Олардың  өкілеттіліктеріне мыналар кіреді: жарғының өзгерістері, капиталдың өзгерістері, басқарма сайлауы, Банк Кеңесінің сайлауы, жылдық есеп беруді анықтауы, банктің табысын қайта бөлуі.

Банк Кеңесі жылдық есеп беруді бекітіп, жыл сайынғы меңгерушілер жиналысын  ұйымдастырады, банктің стратегиялық мақсаттарын шешеді.

Кеңес төрағасы банктің жедел басшылығын ұйымдастырады. Ол сонымен қатар  банктің Президенті де бола алады.

Әрі қарай: вице-президент, басқарылымдар, департаменттер, бөлімдер, қызмет көрсетулер.

Әрбір банктің қызметінің ұйымдастыруының формаларынан, олардың жүргізілетін операцияларынан тәуелсіз, олар өздеріне тән өкім өндірісі, барлық банктерге тән міндетті, анықталған басқару блоктарының жиынынан тұрады: Банк Кеңесі, Басқарылым, басқарудың жалпы сұрақтары, коммерциялық қызмет, қаржы, автоматизация, әкімшілік.

3. Банкті құру, қайта  ұйымдастыру және қызметің тоқтату  тәртібі

Коммерциялық банктің басқару  құрылымына оның жарғылық қорының қалай  құрылуы (біртұтас, пайлық және акционерлік) немесе оның торабының(филиалды немесе филиалсыз) даму дәрежесі тікелей ықпал етеді.

Қазіргі уақытта коммерциялық банктер  көбіне акционерлік қоғам формасында құрылатындықтан да, оларды басқаруға  акционерлері қатысады. Екінші деңгейдегі банктердің ұйымдастырылуы көптеген елдерде  акционерлік компаниялар формасында шығады, және де бұндағы міндетті талаптар: банктің юристтік иегер ретінде қабылдануы, акционерлердің сатып алынған акциялар шегінде жауапкершілігі, акциялар пакетінің болуы және директорлар Кеңесінің құрылуы.

Банктің ұйымдастырылуы принциптерге негізделеді:

- функционалдық құрылымы;

- банк мақсаттарына сәйкестенуі;

- үкімет өкілеттілігінің және ұйымдастыру деңгейінің иерархиясы.

- Біріккен және координациялық әрекеттер;

- Басқарудың рационалдығы және бақылау жүргізумен қамтамасыздандырылуы;

- Қызмет персоналының регламентациясы;

- Толық ақпаратпен қамтамасыз етілуі.

Акционерлік-коммерциялық банктің жоғарғы органы болып  акционерлердің жалпы жиыны болып  саналады. Олардың өкілеттіліктеріе мыналар кіреді: жарғының өзгерістері, капиталдың өзгерістері, басқарма сайлауы, Банк Кеңесінің сайлауы, жылдық есеп беруді анықтауы, банктің табысын қайта бөлуі.

Банк Кеңесі жылдық есеп беруді бекітіп, жыл сайынғы меңгерушілер жиналысын ұйымдастырады, банктің  стратегиялық мақсаттарын шешеді.

Кеңес төрағасы банктің жедел басшылығын ұйымдастырады. Ол сонымен қатар банктің Президенті де бола алады.

Әрі қарай: вице-президент, басқарылымдар, департаменттер, бөлімдер, қызмет көрсетулер.

Әрбір банктің қызметінің ұйымдастыруының формаларынан, олардың  жүргізілетін операцияларынан тәуелсіз, олар өздеріне тән өкім өндірісі, барлық банктерге тән міндетті, анықталған басқару блоктарының жиынынан тұрады: Банк Кеңесі, Басқарылым, басқарудың жалпы сұрақтары, коммерциялық қызмет, қаржы, автоматизация, әкімшілік.

Бөлімдер мер клиентке қызмет көрсету жұмыстары банк операцияларының қандай да бір бөлігіне шағын ғана маманданған жұмыспен айналысатын кәсіби мамандардан тұрады.

АҚШ тың коммерциялық банкінің басқару құрылымы жоғарғы қызығушылық  туғызады. Банкті басқарудың басты органы акционерлердің жалпы жиналысы болып табылады. Ол стратегиялық шешімдерді қабылдайды. Акционерлер жиналысында директорлар кеңесі сайланады (ірі банктерде президент), ол банктің қызметінің барлық негізгі қызметтері мынадай; банктің стратегилық мақсатын анықтау және банк саясатын құру, жетекшілік органдарға адамдар іріктеу, комитеттерді құру, қараздық және инвестициялық операцияларды бақлау, кеңес беру, банк қызметтерің кезкңдік тексеру және т.б. қызметтер.

Директорлар кеңесі іс\ тәжрибелік операцияларды жүзеге асыру және басшылық ету үшін банкінің басқару құрылымын құрады. Өкілеттік көлемі мен өз бетіндік дәрежесі бойынша басқару құрылымы 3 деңгейден тұрады.

1)            жоғарғы менеджерлер;

2)            администраторлар;

3)            қадағалау ж\е ревизиялық функциялар берілген тұлғалар.

Жоғарғы менеджерлер  бөлімдер мен  службалардың қызметтерін шоғырландырады, олардын бағдарламаларымен нақты  мақсатын айқындайды, кеңес ж\е олардың  жұмыстарына бағасын береді. Олардың өздеренің басты назарын банк жұмысының нәтижесіне аударады.

Администраторлар бөлімше жетекшілері. Олардың басты мақсаты өздерінің  бөлімшелерінің дұрыс жұмыс жасауын  қамтамсыз етеді.

Үшінші деңгейдегі қызметкерлерге қадағалушылар жатады. Бұл қатардағы жұмысшыларға көмек көрсететін, күрделі ж\е даулы сұрақтарды шешетін, нақты жағдайлар бойынша кеңес беретін, персоналды оқытумен айналысатын шағын маманданған топтар немесе бөлімшілерге басшылық ету тапсырылған неғұрлым мамандырылған кәсіпқой мамандар.