қаржы және несие

Несиені қайтару қарыз алушыдан несие алушыға уақытша қарызға  алған құнның аударылуын көрсетеді.

Несие түрінде орналастырылған, қаржыларды несие алушылардың қайтаруы – несие қозғалысының соңғы сатысы.

Несие экономикалық категория ретіңде  келесі қызметтерді атқарады;қайта  бөлу, шоғырландырушы және несие операциялармен нақты ақшаның орнын басады.

Несиенің қайта бөлу қызметі-мүлдем қайта бөлу құндылығын емес, уақытша босаған құндылықтардың қайта бөлінуін көрсетеді.

Екінші несие қызметі – бұл  несие операциялары арқылы нақты  ақшаның орнын басу. Бір есепшоттан екінші есепшотқа ақша аударуы, тауарлар және қызметтер үшін аударым арқылы, есеп айырысу;ақша айналымының құрылымын жақсарту, өзара қарыздардың есепке алуына қолма-қол ақшалай төлемдерді қысқартуға мүмкіндік береді. Қазіргі кезде нақты ақшалар айналуда(алтын монета) қолданылмайды, несие негізінде шығарылған, ақша белгілері айналымда болады.

Үшінші қызметі-шоғырланушы немесе жұмылдырушы, яғни бір орында барлық құралдардың шоғырлануы бойынша  несие қызметі болып табылады. Құралдар, ереже ретінде, несие мекемелерінде  қызмет көрсетуде есеп айырысу есепшоттарындатопталады.

Несие заңдарына мыналарды жатқызады:

Несиені қайтарып беру заңы-(меншікті немесе бюджетті ресурстардың айырмашылығынан)өзінің бастапқы бөліміне, несие алушыға  түсірілген құнның қайтарылып берілуі  көрсетіледі.Несие алушыға қарыз  алушыдан несиені қайтару процесінде, басында уақытша қолдануға тапсырылған тек сол ссудалық құн беріледі.

Түсірілген құнды сақтау заңы.Оның мәні уақытша қолдануға несие  алушыға қайтарылып берілетін өзінің тұтыну қасиеттерін, сонымен, өзінің құндылығын жоғалтпайтынын бекітетін құрал. Түсірілген құндылық, жаңа айналымға түсуге дайын, өзінің алғашқы шығарылған теңдей түрінде, қарызға алу шаруашылығынан қайтарып алынғанын ұсынады. Өндіріс құралынан айырмашылығы, мүнда, дайын өнімге өзінің құндылығының жартысын бөліп немесе толық аударылып, несие алушыға түсірілген құндылық қайтарылып, алғашқы айналымға түсу кезіндегі өзінің сапасын, қасиетін жоғалтпайтындылығы басып табылады.

2. Несие түрлері және  формалары (нышаны)

Ссудалық құнына байланысты товарлы, ақшалы және аралас кредиттің формаларын боледі.

Кредиттік шартта кім кредитор болып  табылады, соған байланысты кредитті келесі формалары беріледі: банктік, коммерциялық, мемлекеттік, халықаралық, азаматтық.

- Банктік кредит формасы –  көптеп тарилған форма ойткені  осы банктер өздерінің ссудаларын  уақытша қаражат көмегін қажет ететін субъектілерге ұсынады. Берілген кредит формасы келесі ерекшеліктерге не біріншіден, Банк өзінің капиталы мен қоса ресурстармен де операция жасайды. 2-ден, банк ақшаны жай ақша кұралы ретінде бермей, капитал ретінде қарызға береді.

Сондықтан зайым алданы өзінің алған  құралдарын банкке қайтарып беріп қана емес, пайда алу үшін де қолдану  қажет.

- Біріншіден коммерциялық кредит  жалғыз иелік етуші субъект  басқаға тауарлардың колемін  кешіктеріп беру түрі ретінде  усынылады.

Кейінгі шаруашылықты кәсіпорындар бір-біріне товарлы және ақшамай (және тауарлы формадағы) несие усына алады. Комиссиялық жығынын коммерциялық несие кәсіпорындар-кредиторларының ақшалай және тауырлы формадығы шаруашылық  кредит ретінде қарастырылады.

- Мемлекеттік кредит формасы – кредитор мен зайле салушы ретінде болғанда іске араласады. Мыналарды айыра білу керек: Мемлекеттік кредитті, мемлекет кредитор болғанда және мемлекет зайледы мемлекет өзінің міндеттерін облигацияларын және т.б. орналастыра білетін займ салушы ретінде ұсынса.

- Халықаралық несие формасында  кредиттік шартта қатысушылар  қурамы өзгермейді, кредиттік қатынасқа  сол қалған субъектілер қатысады: банктер, кәсіпорындар, мемлекет  және халық, бірақ осы берілген  форманың ерекше белгісі ондағы  қатысушы жақтың бірі шетел субъектісі.

- Азаматтық кредиттік форма  – кредиттік шартты азаматтың  және тулғаның кредиторы ретінде  ұсынғанды қурылған. Берілген кредит  формасы ақшалай және тауарлы  қызмет болады және кредиттік  қатынысқа қатысушылармен арилисуына  қолданылады.

Қазақстанда несиенің келесі түрлері  дамуға алынған:

1. Ұлттық Банк несиелері.

2. Екінші сатыдағы банк несиелері.

- жетіспеген меншік айналым  қуралдарын уақытша толтыру;

- капиталдың салымдарын қаржыландыруға;  

- импорттық, импорттық контракт  бойынша толеу үшін  берілген;

- кредиттік жолдың негізінде  – займ салушы алдында банктін  қалыптасқан міндеті, ол оның  бірінші талабынан бастап және  белгілі уақыт аралығында келісілген  лимит бойынша оған кредит  беруі тиіс.

- консорциалды несие – екі  несие бірінші банктің кредиттік кепілдік және басқа да банктік операцияларды іске асыру үшін (жеке оздері іске асыра алмағандықтан) бірігіп беретін несие.

- тутыну үшін,

- ипотекалық,

- банкаралық.

Ссудалық пайыз – кұн бағасынын  өзіндік (бағасы) уақытыны дейін пайдаланды. Басқа да экономиканың әдебиеттерде несиелік пайызды экономикалық қатыныс несие қолдынылған несиені пайызбен толеу.

3. Ссудалық пайызының  экономикалық мәні

Ссудалық пайыз экономикалық сонат  сияқты екі қызмет істейді: болуші және банктің несие әлеуметтілігін өрістету жумысы.

Ссудалық пайыздың болу қызметі  – барлық қунмен ғана байланысты емес, ол тек қаны қайта қурылған құнмен көрсетілетін болік.

Банктің несие әлеуметтілігін өрістету – бул өрістеу пайыз бен  пайыз алушыв арасындағы түрлілігін ескере отырып миржи арқылы яәни  төлеме жасау арқылы пайда болады.

Ссудалық пайыздың алуан формалары  өмір сүреді, олардың жүйелері негесин  реттерімен анықталады, оның ішінде:

·  несие формаларымен;

·  несие мекемелеріңі түрлері;

·  несиені қатыстыру арңалы жасылған инвестиция түрлері;

·  несие беру мерзімімен.

Коммерциялық банктің пайыз  саясаты өз балансын тез өтеуін басқаруға  бағытталған.

Саясы пайызға қатысушы факторлар. Ссудалық несиені ақпан ету дегейіне байланысты банкі және сыртқы болып  болінеді. Банкі (саясы несиелік банк, қор қуны, несие қайтару мерзолы т.б.)

Сыртқы нарықтағы мемлекеттердің несиелік бәсекелектігі, саясы экономикалық жаздайы, инфляция процесс қарқыны.

Пайыз ставкалары бекітілген (нақты) және еркін жүргізуші бола алады. Пайыз ставкалары бекітілген және енісін жүргізуші болып болінеді. Бекітілген пайыз ставкасы – ссуданы қолданудаң барлық ағым мерзімінде өзгермейтін болып қалады. Еркін жүргізуші несие ресурстарына сурыныс пен усыныстың қалыпта суыни сондай-ақ экономикалық жаәдайын қырыз алушының қаржыларыны ақша нарығының жәй-күіне қатысты несиелік несие депозитттік шырттың әрекететдінің барлық мерзімі бойінде банк пен өзгертілуі мүлекін.

Ссудалық пайыз – құнды уақытша  қолдануға түсірілген өзіндік құнын  көрсететін тиімді экономикалық категория. Басқа да экономикалық әдебиеттерде несиелік пайызды экономикалық қатынас немесе қолданылған несиені процентпен төлеу. Ссудалық пайыз “экономикалық санат сияқты екі қызмет істейді: бөлуші және банктік несие әлеуметтілігін өрістету жұмысы”.

ссудалық пайыздық бөлу қызметі – барлық құнмен ғана байланысты емес, ол тек қана қайта құрылған құнмен көрсетілетін бөлік.

1)  Несие алушы ретінде банктің несие әлеуметтілігін сақтау мен көбеюімен байланысты – бұл өрістеу пайыз бен пайыз алушы арасындағы түрлілігін ескере отырып маржа арқылы пайда болады.

Ссудалық пайыздың алуан формалары  өмір сүреді, олардың жүйелері нышан  реттермен анықталады, оның ішінде:

-   несие формаларымен;

-   несие мәселелерінің түрлері;

-   несиені қатыстыру арқылы

-   жасалған инвестиция түрлері

-   несие беру мезгілімен.

Коммерциялық банктің пайыз  саясаты өз балансын тез өтеуін басқаруға  бағытталған.

Саяси пайызға қатысушы факторлар: ссудалық несиені ықпал ету деңгейіне  байланысты, ішкі, және сыртқы болып  бөлінеді: ішкі (саяси несиелік болып, қор құны қатысуы несие мерзімі және т.б.). Сыртқы саяси экономикалық жағдай мемлекеттің нарықтағы несиелік бәсекелестік саяси экономиканың жағдайы, инфляциялық процесс екпіні.

Қарыз проценті – ол уақытша қолдануға  берілген құнның өзгеше бағасы болып  көрінетін объективті экономикалық категория. Пайыз ставкалары бекітілген және еркін жүзуші болып екіге бөлінеді.

Бекітілген пайыз ставкалары –  ссудалық қолданудың барлық ағым мерзімінде өзгермейтін болып қылады.

Еркін жүзуші пайыздық ставкалар –  несие ресурстарына сұраныс пен ұсыныстың қалыптасуына сондай-ақ экономика жағдайын қарыз алушының қаржыларына ақша нарығының жай-күйіне қатысты

 

 

5 Лекция жоспары

1. Несие жүйенің мазмұны, құрылымы  мен бөлшектері

2. Несие мекемелерінің түрлері.  Олардың ерекшеліктерілер

3. Банк жүйенің түсінігі және құрылымы

 

1. Несие жүйенің мазмұны,  құрылымы мен бөлшектері

Қазіргі экономикалық әдебиеттерде несиелік жүйенің екі түсінігі ажыратылады: кең және кішігірім мағынада.

Кең мағынада - бұл кредиттік қатынастардың жиынтығы, кредит нысаны және кредиттік мекемелер.

Кішігірім мағынада, мамандандырылған финанстық-кредиттік институттар  жүйесі не жиынтығы.

Кредиттік жүйе ел ішіндегі ақшалық  айналымды реттейді, жеке және заңды  тұлғаға әртүрлі қызмет көрсетеді, олар арқылы кредиттік байланыс туғызады.

2. Несие мекемелерінің  түрлері. Олардың ерекшеліктерілер

  Қазіргі кредиттік жүйе нарықтың несиелі капиталының негізгі бөлігі бола тұра өзі мынадай негізгі институционалды бөлшектерден, не ярустардан тұрады:

1.Орталық банк, мемлекеттік және жартылай мемлекеттік банктер.

2.Банктік сектор: коммерциялық банктер, жинақ банктер, инвестиция банкі, ипотекалық банктер.

3.Сақтандыру секторы: сақтандыру компаниялары, пенсиялық қорлар.

4.Арнайы банкемес несиелі-қаржылы институттар: инвестициялық компаниялар, қаржылық компаниялар, қайырымдылық қорлар, несие-жинақы ассоциациялар, несиелік кеңестер.

Осы сызба көп өндірісі дамыған  елдерге тән - АҚШ, Еврокеңес елдеріне, Жапонияға. Мұны әдетте қабат деп  атайды, не үшярусты (кейде сақтандыру секторын 4 яруспен біріктіреді, оған жалпы атау беріледі - арнайы банкті емес несие-қаржылы мекемелер).

Қазіргі несиелі жүйенің құрылылымы күрделі, көпбөлшекті. Егер топтастыру негізіне қызмет түрлерін алсақ, несиелі  мекемелер өз алушыларына ұсынатын, онда қазіргі несиелі жүйеде үш маңызды бөлшекті шығаруға болады:

1.   Орталық банкі (эмиссиялық).

2.   Коммерциялық банкі.

3.   Арнайы несиелі мекемелер (сақтандыру, жинақ, ипотекалық, т.б.)

Шаруашылық жағынан былай бөлуге болады:

а) орталықтандырылған несиелі жүйе;

б) нарықтық несиелі жүйе;

в) аралық кезеңдегі несиелі жүйе;

Даму сатысына қарай 2 типке бөлуге болады:

а) Дамыған - жүйелер ішінде керекті  элементтердің барлығы ғана емес, олардың өзара іс-қимыл жасауы.

б) Дамып келе жатқан жүйелер, барлық элементтер бар, бірақ іс-қимыл жасайтын барлық сайман-құрал жұмыс жасамайды.

Географиялық белгімен несиелі  жүйелер 2 типке бөлінеді: халықаралық  кредит жүйелері және ұлттық несиелі  жүйелері. Несие - интерұлттық бағалық  категория болады. Халықаралық дәрежеде несиелендірудің формалары мен  қағидалары өзгермейді, қалыптар белгілі нысанға келтіріледі, несиелендіру процессін жүргізетін бір елдер тобының арасында  несиелі шаруашылықтың жүргізу жалпы ережелері пайда бола бастайды. Бірақ әр елде әр қалай өз ерекшеліктері әрине болады. Сондықтан, ұлттық несие жүйесі осыған дәлел, ол өз халық дәстүрлерін сақтап, несиелік операцияларды жасаудағы өзіндік мәдениетін де көрсетпек.

3. Банк жүйенің түсінігі  және құрылымы

Банктік жүйе нарықтық экономиканың маңызды және бөлінбес құрылымы болып  табылады. Банктердің және тауарлы-ақшалай қатынастардың дамуы (параллельді) түрді және тығыз байланыста болды. Банктер күнделікті экономиканың қызмет етуімен байланысты. Банктер қаржылық делдалдар ретінде, өндіріс пен айналымның тиімділігіне әсер ете отырып, өзіне шаруашылық етуші субъектілердің капиталы мен халықтың жинағын тартады және оларды қарыз алушыға уақытша қолдануға береді, ақшалай есеп айырысуды жүргізеді және көптеген қызметтер көрсетеді.

Банктік жүйе жалпы ақшалай-несиелік механизмнің ішінде әрекет ететін банктер мен несиелік институттардың әртүрлі түрінің жиынтығын көрсетеді. Ол орталық банкті, коммерциялық банктердің желісін және басқа да несиелік мекемелерді қосады.

Әр түрлі мемлекеттердің банктік  жүйесінің даму тарихында олардың  бірнеше түрлері белгілі:

- екі деңгейлі банктік жүйе;

- орталықтандырылған монобанктік  жүйе:

- ерекше децентрленген банктік  жүйе.