Қазақстан Республикасындағы жалақы төлеу жүйесінің мәселесі және оны шешу жолдары

Еңбек өнімділігінің өсу қарқыны еңбек ақы өсу  қарқынынан үнемі  алдында озып жүруі тиіс. Осы жағдайда халықтың өмір деңгейінің өсуі, кәсіпорын өндірісінің  өсуі және  еңбек ақы деңгейі қалыпты  жағдайда болады.

2008 жылы еңбек өнімділігінің өсуі  2007 жылмен салыстырғанда  орташа айлық еңбек ақыдан  9,9 %-ке артық , яғни ол пайда алып келетін кәсіпорын деп шешуге болады.  Бұл келтірген анализден  кәсіпорында  еңбек өнімділігінің  өсуі   орташа еңбек ақы өсу қарқынынан үнемі алдында  жүретінін байқауға  болады (немесе өнім өдіру көлемінің  өсу қарқыны  тұтыну қор өсу қарқынынан алда жүреді).  Нәтижесінде  өндіріс тиімділігін арттыру үшін пайданы максимизациялау принципі жүргізіледі.

Жұмысшыларды өндіріс  тиімділігінің  сапасын  арттыруға қызықтыру үшін, мұнай өндіру бойынша өндірістік жұмыстарды  атқарғаны үшін, әр кварталда жұмысшыларға  атқарған жұмыстары бойынша сый ақы беріледі.

Сонымен қатар 2008 жылы  кәсіпорында басқа да ақылар көтерілді, оларды еңбек ақы қорына еңгізгенде 49,2 млн. теңгені  құрайды . Негізінде бұл өзгерістер статьялар бойынша пайда болған, яғни зейнеткерлерге, Ұлы Отан Соғысының және еңбек фронтының ардагерлеріне арналған жеңілдіктердің  болуы. Сонымен қатар бұл өзгерістер іссапар куәлігі бағасының  жоғарлауы, уақтылы  еңбекке қабілетсіздігіне байланысты төленетін ақылар, жүктілік және туу бойынша берілетін демалысқа ақылар, берілетін жұмыс киімдерінің, аяқ киімдерінің  және басқа да жеке заттардың  бағалары.

Кәсіпорында  болатын  зиян  жағдайлар есепке алынады, бірақ жеткілікті  мөлшерде емес. Мысалы үшін ,мұнай кәсіпшілігінде вахтамен жұмыс жасайтын жұмысшылардың  орташа айлық жалақыларын оператор , машинист және басқа мамандармен салыстырғанда төмен болып келеді . Сәйкесінше бұл да кәсіпорынның  еңбек ақыны ұйымдастыруда бір кемшілігі болып табылады.

Кәсіпорынның  еңбек ақыны ұйымдастыруда тағы бір айта кететін  кемшілік бұл жұмыс уақытының жоғалуының көп болуы, ол сәйкесінше еңбек өнімділігінің, өндіріс көлемінің, өткізілген өнім көлемінің кемуіне алып  келеді.Осындай уақытта таза пайда төмендейді.

Жалпы қарағанда «Маңғыстаумұнайгаз» акционерлік қоғамының еңбек ақыны ұйымдастырудағы жағдайы  жоғары деңгейде тұр , бірақ қалайда әлі де бітпеген жұмыстар бар және олар кәсіпорынның әрі қарай дамуына өз кедергісін тигізіп тұрады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2 Қазақстан Республикасының жалақы төлеу жағдайын талдау

 

2.1 Қазақстан Республикасының халықтың табысы мен өмір сүру деңгейінің ағымдағы жағдайы.

 

Қазіргі уақытта жалақыны ұйымдастыру  мемлекеттік реттеуді қажет етеді. Реттеудің келесі себептері бар:

- Қазақстанда жұмысшы күшіне  төмен бағаның болуынан себепті;

- Жалақының ең төменгі деңгейін  тағайындауда;

- Жұмыссыздық жайлы нақты мәліметтерді  көрсететін жұмысшы күшінің ұсынысы мен сұранысын жайлы нарықтың болмауы;

- Жалақыны келісім шарт реттеудің  тиімді механизмінің жоқ болуы;

- Еңбек ақы төлеудің  заңды  базасын құрудың толық мәліметінің  жоқ болуы;

Қазақстанда жалақыны мемлекеттік реттеудің негізгі бөлігі ол халықаралық нормаларын сақтау. Біріншіден ол халықаралық еңбекті  ұйымдастыру Конвенциясына қатысты.

 Сонымен №95 Конвенция «Жалақыны қорғау туралы» онда «ақшалай жалақы сол елде заңды күші бар  және айналыста болатын ақша төленеді». Кейде жалақыны заттай алады, ол төменгі жағдайларға байланысты:

Жұмыс берушілер қызметкерлердің құқығын шектемеу керек.Кәсіпорының  банкрот кезінде қызметкерлер  сол жағдайдың кредиторы болады. Мұнда жалақыны жұмысшыларға толық өтеу керек.

Қазақстанда мемлекеттік реттеудің негізгі бағыттары:

- халықты құқықты және әлеуметтік қорғау;

- өмір сүру минимумы сай келетін  жалақының минималды деңгейін  құру;

- шет ел жұмысшы күшінің кіруін  реттейтін шаралар қолдану;

- шаруашылық субъекті жұмысшылар  жалақысына тиімді салық салу  құру;

- зейнетақыны, стипендияны, қосымша төлемді есептеу үшін орнатылған есептеу көрсеткіштері;

- кедейлік сызығын анықтау және  халыққа әлеуметтік көмек көрсету;

Мемлекеттік ретеудің қағидалары болып төмендегілер табылады:

- заңнамалық және нормативтік  актілер негізінде мемлекеттің  жалақыны сатып алу қабілетінің төмендеуін ары қарай болдырмау;

- еңбек ақының ынталандырушы  функциясын орындауға мемлекеттік  әсерді күшейту;

 - макроэкономикалық үрдіске әсер ету;

- еңбек ақының минималды ставкаларын  бекіту;                                                                                                                              

Сонымен бірге осы кодекс Қазақстан Республикасында еңбек қызметін жүзеге асыратын шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдарға, сондай-ақ, егер Қазақстан Республикасының Конституциясында,заңдарында және ҚР бекіткен халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе, ҚР аумағында орналасқан, құрылтайшылары немесе меншік иелері (толық немесе ішінара) шетелдік жеке немесе заңды тұлғалар болып табылатын ұйымдарға қолданылады. 

Кодексте жұмыс уақыты түрлері мен ұзақтығы анықталған. Жұмыс уақыты қалыпты, қысқартылған және толық емес болады.

Жұмыс уақытының қалыпты ұзақтығы аптасына 40 сағаттан аспауы керек. Жұмыс беруші әрбір қызметкердің нақты істеген жұмыс уақытының есебінен жүргізугі міндетті.

Жұмыс уақытының қалыпты ұзақтығы мынадай уақытқа қысқартылады:

• аптасына 16 сағатқа – он алты жасқа дейінгі қызметкерлер үшін;
• аптасына 5 сағатқа – I және  II топтағы мүгедек қызметкерлер үшін;
• аптасына 4 сағатқа – он алты жастан он сегіз жасқа дейінгі қызметкерлер;
• аптасына 4 сағатқа және одан артыққа – Қазақстан Республикасы-

• Үкіметі белгілеген тәртіппен зиянды (аса зиянды), қауіпті (аса қауіпті),жұмыстарды атқаратын қызметкерлер үшін.

Қызметкер мен жұмыс берушінің келісімі бойынша жұмысқа орналасқан кезде, сондай-ақ жүкті әйелдердің, он төрт жасқа дейінгі  баласы бар (он алты жасқа дейінгі мүгедек баласы бар) ата-аналарының (қамқоршысының, қорғаншысының) біреуінің, сондай-ақ медициналық қорытындыға сәйкес отбасындағы науқас отбасы мүшесіне күтім жасайтын адамның өтініші бойынша толық емес жұмыс күні немесе толық емес жұмыс аптасы белгіленуі мүмкін. 

Жұмыс уақытының барынша ұзақтығы 36 сағаттық жұмыс аптасы кезінде 8 сағаттан, ал 30 сағаттық және одан да аз жұмыс аптасы кезінде – 6 сағаттан асыруға болмайды.

Түнгі уақыттағы жұмысқа 22 сағаттан таңғы 6 сағатқа дейінгі уақыт жатады. Жұмыстың ұзақтығы түнгі уақытта бір сағатқа азайтылады.

Ең төменгі жалақы ең төменгі күнкөріс негізіндегі тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңмен Қазақстан Республикасының барлық уақытына белгіленеді.

Қазіргі уақытта кәсіпорында жалақының қорын мемлекеттік реттеу ретінде әлеуметтік салық орын алады.

Әлеуметтік қатер түрлері және төлемдер негіздері жөніндегі заңнаманы кезең-кезеңімен жүйелеу үсынылып отыр. Азаматтардың жекелеген санаттарын қосымша қорғауға қатысты арнаулы заңнама әзірленетін болады. Әлеуметтік нормативтерді белгілеу әдістемесін одан әрі жетілдіру жоспарланып отыр.     Әлеуметтік қорғау жүйесін реформалау бүкіл республика халқының мүддесін қозғайтын болғандықтан, халықты барлық мүдделі мәселе бойынша анық та толық ақпаратпен қамтамасыз етуге ерекше мән берілуі қажет.   Халықтың араснда қажетті түсіндіру жұмысы әлеуметтік әріптестердің қатысуымен жүргізіледі. Реформаланатын әлеуметтік қорғау жүйесінде әлеуметтік сақтандырудың рөлі артуын ескере отырып, халықты әлеуметтік қорғау жүйесінде ақпараттық қамтамасыз ету мен есепке алу  маңызды мәселеге айналады.

Ынталандырудың прогрессивті жүйесін құру

 

 

 

 

 

          Сурет 6. Қазақстанда еңбек ақы төлеуді реформалаудың жолдары

Оны кәсіпорындар, құрылымдық бөлімшелер, ерекше кәсіпорындар, заңгерлер төлейді. Мұнда салық салу объектісі ретінде жұмыс берушінің шығындары, ол табыстың әр түрімен төленеді, төмендегілерді есептемегенде:

- Жұмысшылардың зейнетақы қорына төленетін төлемі;

- Кәсіби оқу үшін мемлекеттік бюджеттен төлеу;

- Екі қабат әйелдерге төленетін әлеуметтік ақы

- Іс-сапарға төленетін компенсация

- Вахталық жұмыста  тұрмыс жайды жалға алуға кеткен шығын

- Дәрігерлік қызмет үшін материалды көмек. 

- Мүгедектер жұмыс істейтін арнайы ұйымдарда мүгедектер үшін әлеуметтік салық төлейді.

 

 

2.2 Қазақстан Республикасының жалақы  төлеу көрсеткішін талдау

 

Жалақы қорын талдауды  шығындардың басқа түрлепін    талдау  сенімді жүргізілді. Яғни,  жоспарлы немесе  нормативті  көрсеткіштермен   салыстырады, немесе өткен есептегі, болмаса базалық кезеңмен салысты-рылады.  Кәсіпорынның   қызметінде   маусымдық  белгілер  айқын болған  жағдайда,  өткен  жылдың  осы кезеңімен  салытыру  тиімді болады. Талдау  нәтижесінде  жалақының   нормативті  және жоспардағы  көрсеткіштерімен  салыстырғанда ,  жалақы қорының  артық жұмсалуы   немесе кем  жұмсалуы,  оның өзгеру   тенденциялары  мен себептері   анықталады. Жалақы  қорвына қатысты жұмыс уақытын пайдалануды талдауда әртүрлі  индектік көрсеткіштер кеңінен пайдаланылады.

Жалақы қорын талдау-жалпы кәсіпорын көлемінде және жеке жұмысшылар категорияларында жалақы қоры сомасының жоспарының орындалу деңгейін, динамикасын талдаудан басталады. Жалақы қорын талдағанда, кәсіпорын көлемінде және оның бөлімшелерінде жоспардағы көрсеткіштермен  салыстырғанда  нақты абсолюттік немесе салыстырмалы ауытқуларды анықтайды.

Кәсіпорында еңбекақыны ұйымдастыру мынадай негізгі элементтерден тұрады:

А) Еңбекақы қорын құру

Б) Еңбекті нормалау

В) Тариф жүйесін бекіту

Г) Жалақы жүйелері мен формалапын анықтау

Көптеген кәсіпорындарда еңбекақыны ұйымдастыру төмендегідей қағидаларға сүйенеді:

• Еңбекақыны еңбектің аны мен сапасына қарай төлеу
• Жұмысшының біліктілігіне, еңбек жағдайына, кәсіпорынның алалық және аймақтық топқа жатуына қарай-жалақыны диф-циялау
• Нақты жалақыны жүйелі түрде өсіріп отыру, яғни инфляциямен салыстырғанда номиналды жалақының өсу қарқынын арттыру
• Еңбек өнімділігінің өсу қарқыны жалақының өсу қарқынынан артық болуы;
• Әділеттілік, яғни бірдей еңбекке – бірдей жалақы төлеу;
• Ауыр дене еңбегін және жұмыстың зияндылығын есепке алу;
• Адал еңбек етуді және еңбек сапасын ынталандыру;
• Өз міндеттеріне немқұрайлы қарағандар мен кемшілік жібергендерді материалдық жазалау.

Қазақстан Республикасының “ Қазақстан Республикасындағы еңбек туралы ” заңы.

Қазақстан Республикасының  “ Қазақстан Республикасындағы еңбек туралы” заңы 2000 жылдың  1 қаңтарынан бастап іске асырылғанү. Бұл заңға сәйкес, жұмыс беруші мен жұмыскердің еңбектік арақатнастары нормативтік құқықтық  актілермен және еңбек  заңдылықтары бойынша келісілген жеке еңбек шартымен, ұжымдық шартпен реттеледі.

Жеке еңбек шарттың мазмұны

Жеке еңбек шартында:

• тараптарлардың  реквизиттері:
• жұмыс беруші заңды тұлғаның  толық атауы және орналасқан жері,
• жұмыс беруші – заңды тұлғаның құрылтай құжаттарының мемлекеттік
• -тіркеу номерімен уақыты;
• жұмыс берушінің тегі, есімі, әкесінің аты және қызметі, ал жұмыс беруші жеке тұлға болған жағдайда оның тұрақты тұрғылықты жерінің мекен жайы, басын куәләндірәтін құжаттың атауы, нөмірі, берілген күні;

- қызметкердің есімі, әкесінің аты, жеке басын куәләндіратын құжаттың атауы, нөмірі, берілген күні; әлуметтік жеке кодының нөмері (ӘЖК), салық төлеушінің тіркелу нөмері (СТН);

• еңбек міндеті ;
• жеке еңбек шартының мерзімі;
• еңбек міндеттерін жүзеге асыру басталатын күн;
• еңбек жағдайларының сипаттамалары, қызметкерлерге ауыр дене жұмысын немесе зиянды қауіпті жағдайларда жұмыс істегені үшін берілетін кепілдіктер мен өтемақылар;
• жұмыс уақытымен демалыс уақытының режимі;
• еңбекақы  төлеу және еңбекті қорғау жағдайлары;
• жұмыс берушінің құқықтарымен міндеттері;
• қызметкердің құқықтары мен міндеттері;
• жеке еңбек шартың өзгерту, бұзу және ұзарту тәртібі;
• өтемақылар төлеу мен кепілдіктер беру тәртібі;
• тараптардың жауапкершілігі көрсетілуі тиіс.