Дебиторлық берешекті есепке алудың теориялық негіздері

Дебет 3350 «Еңбек ақы төлеу  бойынша қызметкерлермен есеп айырысу»

Кредит 1250 «Қызметкерлердің және басқа адамдардың дебиторлық берешегі»

  Есептік адамдармен  шығындалған сомаларды есептен шығару

Дебет 7110 «Өнiмдердi сату және қызметтердi көрсету бойынша  шығыстар»

Дебет 7210 «Жалпы және әкімшілік  шығындар»

Дебет 8040 «Үстеме шығыстар»

Кредит 1250 «Қызметкерлердің және басқа адамдардың дебиторлық берешегі»

        1250 «Қызметкерлердің және басқа адамдардың дебиторлық берешегі» шотынан басқа 1250-1 «Жетіспеушілік және шығындар» және 1250-2 «Материалдық зиянды өтеу бойынша есептеулер» субшоттары пайдаланылады.

        «Қарлығаш ТС» ЖШС-тік бойынша 1250-1 «Жетіспеушіліктер және шығындар» субшоты есебін ұйымдастыруды келесі суретте қарастырамыз.

 

Құндылықтардың бұзылуынан жетіспеушіліктер және залалдар

 

Құндылықтардың бұзылуынан               Анық болған жетіспеушіліктерді

жетіспеушіліктер және залалдардың және залалдарды есептен шығару

көрінісі     

ДТ КТ ДТ  КТ 

1320 Шот

1250 Шот

                     
                                               Малшаруашылы

Кінәлі адамдарға 

 ғының 124560 теңге 

       дайын  өнімі сомасында

2400 Шот

Жалпы

                                                                          шаруашылық

7210 Шот

                            шығындарға

   Негізгі құралдардың сомасы 78456 теңге

4110 Шот

            бұзылу сомасы

            167909 теңге                             

аруашылықтың шығындары

 сомасы 42604 теңге

Барлығы          245620 теңге                              24620 теңге

 

Сурет 5

 

        Келесі субшот «Материалдық зиянды  өтеу бойынша есептеулер» бухгалтерия  ақша қаражатына, тауарлы-материалдық  құндылықтарға және тағы басқаларға қатаң бақылау жүргізуі керек, сонымен қатар бұл бөлім құндылықтардың сақталуын қамтамасыз ету керек: жетіспеушіліктерде, ұрлауларда, бұзылуларда жауапты адамдарды тауып, оларды жауапқа тарту керек. Құндылықтардың бұзылуынан немесе жетіспеуінен кәсіпорынға әкелінген зиян сомасы өткізу бағалар бойынша есептеледі, егер де заңмен зиянды анықтаудың басқа әдістері көзделмесе. Материалдық зиянды өтеу бойынша есептеулерді есепке алу схемасын қарастырайық 6 суретінде.

 

Материалдық зиянды өтеу есептеулерін есепке алу

 

Дт          1320         Кт                           Дт           2160                        Кт

1)72840		2) 72840 теңге
	1) 72840

 

                                                  72840 теңге        72840 теңге

 

       

Дт         1250           Кт

2)72840 теңге

3) 72840 теңге

    72840         72840                               Дт             1010                    Кт                   

3) 72840 теңге

                 

Сурет 6

 

        2160 «Басқа   дебиторлық   берешек»    шоты. Бұл шотта дебиторық берешектің      басқа        түрлері      қаралады:  талаптар      бойынша,     пәтер

жалдаушылармен, басқа  дебиторлармен.

       2160 «Басқа  дебиторлық берешек» шоты бойынша  бухгалтерлік жазуларды қарайық. 

  Ақаулы заттарды  қайтару бойынша дебиторлық берешек пайда болды

Дебет 1260 «Басқа дебиторлық берешек»

Кредит 1310 «Материалдар және шикiзаттар» 

Кредит 1350 «Өзге қорлар»

  Банк шоттарынан  қателіктен есептелген, шығарылған  сомма

Дебет 1260 «Басқа дебиторлық берешек»

Дебет 1040 «Есеп шотындағы қолма-қол ақша»

  Қоймаға әкелген  акцептелген, төленген ТМҚ және  айналымнан тыс активтерді қабылдағанда  табиғи жойылу нормасынан жоғары  жетіспеушілік сомаларына анықтау  және арифметикалық қателіктердің,  бағалардың сәйкес келмеуі

Дебет 1260 «Басқа дебиторлық берешек»

Кредит 3310 «Жеткізушілер  және мердігерлермен есеп айырысу»

  Ағымдағы жылға  жалға беру бойынша айып, пайлар  және т.б. төлемдері

Дебет 1260 «Басқа дебиторлық берешек»

Кредит 4430 «Басқалар»

  Төтенше жағдайлар  бойынша шығындарды өтеуден пайда болған дебиторлық берешек

Дебет 1260 «Басқа дебиторлық берешек»

Кредит 5410 «Есептi жылдан түскен табыс (залал)»

  Осылай, 1260 «Басқа  дебиторлық берешек» шоты мынау  шоттарда 

  1420 «Өтелуге тиіс  қосылған құнға салынатын салық»

  2421«Есептелінген пайыздар»

  1250 «Қызметкерлердің  және басқа адамдардың дебиторлық  берешегі»  

  1260 «Басқа дебиторлық  берешек» көрсетілмейтін басқа  дебиторлық берешек туралы мәліметтерді  жинайды.

        Сонымен қатар 1260 шотында түсуге  тиісті жалға алу міндеттемелері бойынша: бюджетке және бюджеттен тыс ұйымдарға артық аударылған сомалар туралы; белгілі болған жетіспеушіліктер бойынша заңды тұлғаларға, көлік ұйымдарына, мердігерлерге, жабдықтаушыларға талап сомалары туралы; табиғи жойылу нормасынан жоғары тауарлы-материалдық қорлардың жетіспеуі; айып, пенялар туралы мәлімет жиналады.

        Басқа дебиторлық берешекті есепке  алу бойынша 7 суретінде берілген  аванстарды және басқа дебиторлық  берешектерді есепке алуды ұйымдастыруын  қарастырамыз.

 

Берілген аванстар және басқа дебиторлық берешекті есепке                                                   алуды ұйымдастыру

 

Салық шот фактурасы

Үстемелер

Төлем талаптар

Шығыс кассалық ордерлері

Басқа алғашқы құжаттар

 

№8 Ведомості 2910 шотының  кредиті және дебеті бойынша

№8 Ведомості 1420,2170,2180,2910 шоттардың  кредиті және дебеті бойынша

                                     Кредиттік айналымдарды сәйкес  келтіру

 

 

Бас кітап

 

Қаржылық есеп беру

 

Сурет 7

 

 

 

3.3. Дебиторлық берешек есебін жетілдіру жолдары

 

        «Қарлығаш-ТС» ЖШС-де дебиторлық берешекті жетілдіру үшін ұсынылатын жолдардың біріншісі 3540 «Өзге қысқа мерзiмдi мiндеттемелер» және 4430 «Өзге ұзақмерзiмдi мiндеттемелер» шоттарының орнына 2110 «Сатып алушылармен тапсырысшылардың берешегi» пайдалану. 3540 шотын пайдалану ыңғайсыз және кәсіпорынның есеп саясатындағы дұрыс емес пункт.

        Екіншісі, дебиторлық берешек есебін  жетілдіру үшін – вексель пайдалану.

        Ашық шот бойынша қарызға сатуда  есептеу формасын пайдалануға  болады және қарыздар туралы формалды келісім негізінде, оған мысалы қарыз міндеттемелер (вексель).

        Қарыз міндеттемелер әдетте үлкен  сомалы монтажға және операцияға  арналған құралдарды өткізгенде 60 күннен астам уақытқа беріледі. Қарыз міндеттемелер ашық шоттар, қарыздар және ссудалармен есептесуде пайдаланылуы мүмкін.

        Қарыз міндет дегеніміз жазбаша  түрде нақты соманы төлем талап  бойынша немесе айтылған уақытта  төлеу міндеттемесі, чек секілді,  төлем нақты адамға немесе  ұйымның мөрі болуы керек. Төлемді алатын жақ ремитент деп аталады, ал төлемді жасайтын жақ вексель беруші деп аталады.

  Мұндай міндеттеме  алған ұйым, оны алынуға тиіс  міндеттер ретінде қарайды және  номиналдық сомасы бойынша активтер  бөлімінде есепке алады.

  Берілу және өтеу  мерзімі ішінде пайыздарды өтеуді белгілейтін міндеттеме пайыздық деп аталады.Пайыздарды төлеуді мақсат етпейтін міндеттемелер пайыздық деп аталады.

  Талап бойынша  немесе бекітілген уақытта төленуге  жататын сомма өтеу кезінде  номиналдық құнға деп аталады.  Пайыздықсыз міндеттемелер құны бойынша өтеу кезінде номиналдық құн және есептелген пайыздар сомасына тең.

  Кредитор көзқарасынан  қарыз міндеттемесінен тіркелген  талап алынуға тиіс шотқа қарағанда  қолайлы, өйткені қарыз алушы  қарыз міндеттемесіне қол қойып  өз қарызын мойындауы және айтылған жағдайларда өтеуге міндеттенеді.

  Сот жағдайында  қарыз міндеттеме өте «күшті»  аргумент, және ол өте өтімді  болып табылады.

  Алынуға тиіс шоттар  және вексельдер өткізу нәтижесінде  пайда болады, кейде оларды сауда  міндеттемелері деп атайды.

        Алынған вексельдер әдетте төменде  көрсетілген себептер бойынша  пайдаланылады.

  Өтеудің мерзімі  ұзартылғанда (ұзартылған дебиторлық  берешек жабылғанда).

  Берешектің басқа  негізгі дәлелі құжаттары және  басқа коммерциялық құжаттар болғанда.

  Пайыздар талап  ету үшін ресми негіз.

  Айналымға жіберу  мүмкіндігі.

        Несиелеу бойынша операциялар  алынған вексельдердің негізгі  көзі болып табылады. Алынған  вексельдер сонымен қатар әдеттегі  өткізу, дебиторлық берешекті өтеу  мерзімін ұзарту, ұзақ мерзімді активтерді және қызметкерлердің аванстық төлемдерін айырбастау нәтижесінде пайда болады.

        Жоғарыда айтып кеткендей, вексельдерді  пайыздық және пайызсыз деп  бөлуге болады. Өз кезегінде пайыздық  вексельдер талап ететін ақша  көлеміне байланысты сәйкес 2 категорияға бөлінеді:

        Жай вексельдер – соңғы төлемнен  басқа пайыздық ақша төлемін   қарайтын.

        Күрделі вексельдер – бұл ақша  төлемдеріне негізгі сомамен  бірге пайыздық төлемдер де  кіреді.

        Жай вексельдерді есепке алғанда келесі көрсеткіштердің мәніне көңіл аудару керек:

  өтеу уақыты

  вексель мерзімі 

  ссудалық пайыз  және пайыздық ставка

  өтеу сомасы 

  вексельді есепке  алу және есептік ставка 

  есептік вексель  бойынша төлемдер.

        Өтеу уақыты – вексельді өтеу уақыты. Ол тікелей вексельде көрсетіледі, немесе басқа әдіспен анықталады. Жиі өтеудің келесі уақыты көрсетіледі.

              Вексель рәсімдеу уақытынан нақты  уақыт, айлардың нақты күні.

Вексельді рәсімдеу уақытынан  күндердің нақты саны.

        Вексель уақыты күнмен анықталады. Мысалы: вексель 10 мамырдан 10 тамызға дейін жазылған, вексель мерзімі 93 күн.

        Ссудалық пайыз және пайыздық  ставка қарызбен пайдаланылғаны  үшін төлем немесе берілген  қарыз үшін сый.

        Кәсіпорында дебиторлық берешек үлесін азайтудың тағы да бір жолы – бұл төлем қабілеттілігі жоғары сатып алушыларды таңдау. Потенциалды сатып алушыны таңдаған кезде кәсіпорын оның қаржылық жағдайын тым болмаса жалпы зерттеуі қажет.

        Егер де кәсіпорын осы бөлімшеде  қаралған жетілдіру жолдарын еске алатын болса, оның дебиторлық берешегінің саны азаяды деп сенеміз.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

4. ДЕБИТОРЛЫҚ  БЕРЕШЕКТІ ТАЛДАУ

 

 

4.1. Дебиторлық  берешектің құрылымын және құрамын  талдау

 

        Дебиторлық берешекті басқару дегеніміз, ең алдымен есептесуде қаражаттардың айналымдылығын бақылау. Өзгерістердегі айналымдылықтың өлшемдері жақсы тенденция ретінде қаралады. Потенциалды сатып алушыларды таңдауда және келісімде қарастырылған тауарларға төлеу жағдайларын анықтаудың үлкен маңызы бар.

        Таңдау формальды емес шектеулер көмегімен жүзеге асады: өткен уақытта төлем тәртібін жүргізу, төлем бойынша сатып алушының қаржылық мүмкіндігінің болжамы, сұратылатын тауар көлемі, ағымдағы төлем қабілеттілік деңгейі, қаржылық тұрақтылық деңгейі, сатушы кәсіпорынның экономикалық және қаржы жағдайлары (тауарлармен қамтамасыз етілуі, ақша қаражатында тапшылық деңгейі және т.б.).