Дебиторлық берешекті есепке алудың теориялық негіздері

        Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын  терең зерттеу үшін «Балансқа  қосымшалар» қосымшалары және  есеп регистрлері пайдаланылады.  Осы мәлімет көздері негізінде  төленбеген сомалар және олардың себептері анықталады (бюджетке, банкке, жабдықтаушыға, кәсіпорын жұмысшыларына).

        Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын  талдау үшін 4 кестесін қарастырамыз.

 

Кесте 4-Қаржылық тұрақтылықты талдау

 

Көрсеткіштер	2010 жыл	2011 жыл	2012 жыл	Өзгеріс
А	1	2	3	4
1. Меншікті капитал	51171	62384	85933	+34762
2. Айналымнан тыс активтер	29152	32310	38955	+9803
3. Меншікті айналымды  қаражаттардың болуы (1-2)	22019	30074	43978	+21959
4. Ұзақ мерзімді несие  және қарыз қаражат
5. Қор мен шығындарды қалыптастыруға арналған меншікті және ұзақ мерзімді қарыз қаражат көзінің болуы (3+4)	22019	30074	43938	+21919
6. Қысқа мерзімді несие  және қарыз қаража	9561	13321	15190	+5629

 

 

 

4 Кестенің жалғасы

А	1	2	3	4
7. Қор мен шығындарды  қалыптастыруға арналған негізгі көздердің жалпы мөлшері	31580	43395	62168	+30588
8. Қор мен шығындардың  жалпы мөлшері	18620	28458	45326	+26706
9. Меншікті айналымды  құралдардың жетіспеушілігі (-), артықшылығы  (+), (3-8)	+3399	+1616	-1348
10. Қор мен шығындарды  қалыптастыруға арналған меншікті және ұзақ мерзімді қарыз қаражат жетіспеушілігі (-), артықшылығы (+), (6-8)	+3399	+1616	-1348
11. Қор мен шығындарды  қалыптастыруға арналған негізгі  көздердің жалпы мөлшерінің жетіспеушілігі (-), артықшылығы (+), (7-8)	+12960	+14937	+16842	+3882
12. Қаржылық тұрақтылықтың  үш компонентті көрсеткіші (1 (тіз.9), 2 (тіз.10), 3 (тіз.11))	(1,1,1)	(1,1,1)	(0,0,1)

 

 

        Кестеден көрініп тұрғандай кәсіпорын  2 жыл бойы абсолютті тұрақты  қаржылық жағдайда болған. Қаржылық  жағдайдың абсолютті тұрақтылығы кәсіпорын тиімділігінің жоғары деңгейінде және қаржылық тәртіпте қателіктер болмауымен сипатталады. 2012 жылы қор мен шығындар көбеюімен кәсіпорынның тұрақтылығы төмендеген және 3 компонентті көрсеткіш (0;0;1) тең. Жалпы қарағанда бұл кәсіпорынның күйреуге жақын екенін көрсетеді, бірақ нақ талданып жатқан кәсіпорынды алғанда бұл тек қана бір көсеткіш көбеюімен байланысты, ал жалпы кәсіпорынның жағдайы тұрақты.

        Қаржылық жағдайдың маңызды этапы  меншікті айналым құралдарының  болуын және олардың сақталуын анықтау. Ол үшін 5 кестені талдаймыз.

 

Кесте 5-Меншікті айналым құралдардың болуы

 

Көрсеткіштер	2010	2011	2012	Өзгеріс (+,-)
1. Қор мен шығындар	18620	28458	45326	+26706
2. Ақша қаражаты, есептесулер  және басқа да активтер	12960	14937	16842	+3882
3. Айналымды қаражаттың  барлығы (1+2)	31580	43395	62168	+30588
4. Қысқа мерзімді несие,  есептесулер және басқа да  пассивтер	9561	13321	15190	+5629
5. Меншікті айналымды  қаражаттардың болуы (3-5)	22019	30,074	46978	+24959
6. Меншікті құралдардың жалпы айналымды құралдар сомасындағы үлес салмағы, пайыз (5:3)	69,72	69,30	75,36	+5,64

       

        Кесте мәліметтерін талдай отырып, келесіні айтуға болады: айналымды  құралдар мөлшері 2012 жылы 2010 жылға қарағанда 30588 мың теңгеге өскен, яғни 2 есе, бұл көрсеткіш негізінен қор мен шығындар үлесінің көбеюімен байланысты – 26706 мың теңгеге. Кері процесс 4 көрсеткіште байқалады, ол 5629 мың теңгеге өскен, яғни кәсіпорын қарызының өсуінен осы санға теңеледі. Меншікті айналым құралдардың мөлшері 24959 мың теңгеге өсті. Меншікті құралдардың жалпы айналым қаражаттар ішінде үлес салмағы 5,64 өскен.

        Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын  талдауда келесі этапы қаржылық  тұрақтылығын сипаттайтын коэффициентті  есептеу. Бұл коэффициенттер 6 кестесінде көрсетілген.

 

Кесте 6-Қаржылық тұрақтылық көрсеткіштерін талдау

 

Көрсеткіштер		Нормативті шектеулер	2010 жыл	2011 жыл	2012 жыл	Өзгеріс
А		1	2	3	4	5
1. Кәсіпорын мүлкі			60732	75705	101123	+40391
2. Меншікті қаражат			51571	62384	85933	+34762
3. Қарыз қаражат (барлығы)			9561	13321	15190	+5629
3.1. Кредиторлық қарыз			9119	13034	11657	+2538
3.2. Басқа пассивтер			342	287	3533	+3191
4. Айналымнан тыс активтер			29152	32310	38955	+9803
4.1. Негізгі құралдар			29452	32310	38605	+9153
4.2. Аяқталмаған құрылыс					350	+350
5. Меншікті айналым  қаражат			22019	30074	46978	+24956
6. Қор мен шығындар			18620	28458	45326	+26706
6.1. Өндірістік қор			17197	26568	44962	+27765
6.2. Тауарлар			1423	1890	364	-1059

 

6 Кестенің жалғасы

А	1	2		3	4	5
7. Ақша қаражаттар, есептесулер және басқа активтер		12960		14937	16842	+3882
8. Автономия коэффициенті (Ка) (2:1)		0,84		0,82	0,84
9. Қарыз және меншікті  құралдар арақатынасының коэффициенті (Кк/к) (3:2)		0,18		0,21	0,17	-0,01
10. Мобильды және иммобильды  қаражаттар қатынасы коэффициенті (Км/и) ((6+7) : 4)		1,08		1,34	1,59	+0,51
11. Икемділік коэффициенті (Ки) (5:2)		0,43		0,48	0,54	+0,11
12. Меншікті қаражатпен  қор және шығындар қамтамасыз  етілу коэффициенті (Ко) (5:6)		1,18		1,05	1,03	-0,15
13. Өндірістік маңыздылығы  бар мүлік коэффициенті (Көм) ((4.1+4.2+6.2+6.3) : 1)		0,78		0,8	0,84	+0,06
14. Мүлікте негізгі  құралдардың құны коэффициенті (К) (6:1)		0,48		0,42	0,38	-0,1
15. Мүліктегі материалды  айналымды құралдардың құны коэффициенті (К2)			0,3	0,37	0,44	+0,14

 

6 Кестенің жалғасы

А	1	2		3		4	5
16. Қысқа мерзімді берешек  коэффициенті (Кк) ((3.1+3.2):(2+3.1+3.2))		0,15	0,17		0,15
17. Күйреуді болжау  коэффициенті (Ккб) ((6+7-3) : 1)		0,36	0,39		0,46		+0,1

 

        Автономия коэффициенті 3 жыл бойы  өзгермеген, нормативті көрсеткіштен жоғары, бұл кәсіпорын қаражатпен толық түрде қамтамасыз етілуі туралы айтады. Қарыз капитал 2012 жылы 2010 жылға қарағанда 0,01 санына көбейген, бұл көбейту кредиторлық қарыздың көбеюімен байланысты. Мобильды және иммобильды қаражаттар қатынасы коэффициенті 0,51 санына көбейген, бұл дегеніміз мобильды қаражаттардың иммобильдіге қарағанда өсуі. Икемділік коэффициенті де нормативті шектеуден жоғары 2012 жылы 2010 жылға қарағанда 0,11 санына өскен. Меншікті қаражатпен қор және шығындар қамтамасыз етілу коэффициенті нормативті шектеуден жоғары, бұл дегеніміз кәсіпорынның қор мен шығындар мөлшері тым көп, бұл жағдай күтпеген шығындарды әкелуі мүмкін. 13 көрсеткіш нормативті шамадан жоғары және 2012 жылы ол 0,06 санына көбейген. Мүліктегі материалды айналымды құралдар құнының коэффициенті де 0,14 санына көбейген, бұл кәсіпорын өндіріс процесінде шаруашылық қызметке қажетті құралдар алуымен байланысты. Қысқа мерзімді берешек коэффициенті өзгермеген, кәсіпорын өз берешектерімен біркелкі есептесіп келе жатқанын көрсетеді. Соңғы күйреуді болжау коэффициенті нормативті шектен аспаған, бұл дегеніміз кәсіпорын тұрақты қаржылық жағдайда.

        Ағымдағы активтердің ақша қаражатына  айналуы бірдей емес.     Сондықтан өтімділіктің үш салыстырмалы  көрсеткіштері есептеледі.         Өтімділік деп біз кәсіпорынның өз мүлкін ақша қаражатына айналдыру қабілетінайтамыз.                                                                                                                                      Кәсіпорынның өтімділігін және оның көрсеткіштерін талдау үшін 7 кестесін қараймыз.

        7 кестеге қарай отырып келесі  қорытынды жасаймыз: кәсіпорын қаржылық  тұрақты жағдайда.

 

Кесте 7-Өтімділік көрсеткіштерін талдау.

 

Баланс баптары және өтімділік коэффициенті	Қалыпты шектеулер	2010 жыл	2011 жыл		2012 жыл	Өзгерістер (+,-)
1. Касса		3	4		6	+3
2. Есеп шоты		20	25		50	+30
3. Ақша қаражаттың  барлығы (1+2)		23	29		56	+23
4. Дебиторлық берешек		4905	4784		4338	-567
5. Басқа айналымды  активтер		8032	10124		12448	+4416
6. Айналым қаражаттың барлығы		13960	14937		16842	+2882
7. Қорлар мен шығындар (келешек мерзімдегі шығындарды  алып тастағанда)		18620		28458	45326	+26706
8. Өтімді қаражаттардың  барлығы (6+7)		31580		43395	62168	+30588