Дебиторлық берешекті есепке алудың теориялық негіздері

 

Кесте 1-Мүліктің құрамын және құрылымын талдау

 

Мүліктің орналасуы	2010 жыл		2011 жыл		2012 жыл		Өзгеріс
	Мың. теңге	%	Мың. Теңге	%	Мың. Теңге	%	Мың. теңге	%
Иммобильды құралдар (ұзақ мерзімді активтер)

 

 

 

1 Кестенің жалғасы

 

Негізгі құралдар (барлығы), соның ішінде	29152	48,00	32310	42,67	38605	38,18	+9453	32,4
Құрылыстар және ғимараттар	2750	4,52	3195	4,22	3417	3,37	667	24,2
Машиналар және жабдықтар	15555	25,61	15555	120,54	15555	15,38	-
Басқа негізгі құралдар	11817	17,87	14668	14,37	23038	22,78	11221	94,9
Аяқталмаған құрылыс	-	-	-	-	350	0,34
Барлығы	29152	48,00	32310	42,67	38955	38,52	9803	33,6
Мобильденген құралдар (ағымдағы активтер)
Қор және шығындар	18620	30,8	28458	37,6	42326	44,8	23706	127,3
Дебиторлармен есептесу	4905	8,07	4784	6,31	4338	4,28	-567	-11,5
Ақша қаражаты (барлығы), соның ішінде	23	0,036	29	0,038	56	0,05	33	143,4
Касса	3	0,004	4	0,005	6	0,005	3	100
Есеп шоты	20	0,0032	25	0,033	50	0,04	30	150
Басқа ағымдағы активтер	8032	13,22	10124	13,37	12448	12,3	4416

1 Кестенің жалғасы

 

Барлығы	31580	52,0	43,395	57,33	62168	61,48	+30588	96,8
Жинағы	60732	100	75,705	100	101123	100	40391	66,5

         

        Кестеден көріп тұрғандай, ағымдағы  активтер ұзақ мерзімді активтерге  қарағанда басым рөл атқарады.

        Есеп беру жылында кәсіпорын  мүлкінің жалпы құны есеп шотындағы  қаражатты және ақшаны қосқанда 40391 мың теңгеге өскен, бұл пайыздық қатынаста 66,5% құрады.

        2010 жылы мобильді құралдар 3158 мың теңгеге тең болған, ал кәсіпорын шаруашылық қызметі нәтижесінде олар 30588 мың теңгеге өскен, яғни 96,8%, бұл дегеніміз мобильді құралдардың құны 2 есеге өскен. Мұның бәрі кәсіпорын қызметінің жақсаруы туралы айтады.

        Кассадағы қолма-қол ақша да 3 мың теңгеге, яғни 100% көбейген. 2010 жылы кәсіпорында ақша қаражатының көбеюі 30 мың теңгеге немесе 150% санына байқалады, кәсіпорын қолма-қол ақшасыз есеп айырысу жүйесін пайдаланатыны туралы айтады.

        Дебиторлық берешек 2010 жылға қарағанда 567 мың теңгеге азайған, яғни 2010 жылы ол 4905 мың теңгеге тең болса, 2010 жылы  - бұл сан 4338 мың теңгеге азайған, жалпы 11,5% кеміген. Бұл үлкен жетістік болып табылады, дебиторлар өз міндеттері бойынша есептеседі және кәсіпорын тауарларды (жұмысты, қызметті) қарызға сатуға төмендетті.

        Жалпы мүлік құрамында ұзақ  мерзімді активтердің үлесі, қысқа  мерзімді активтерге қарағанда  өте төмен. Иммобильді құралдар құрылымында негізгі статьяларға негізгі құралдар және басқа да негізгі құралдар жатады. Негізгі құралдар 2012 жылы 2010 жылға қарағанда 9435 мың теңгеге немесе 32,4% өскен. Үйлер мен ғимараттар құны 667 мың теңгеге немесе 24,2% көбейген. Машиналар мен жабдықтар құны 3 жыл бойы өзгермеген 15555 мың теңгеге тең болып қала берген. Өте күрт өзгеріске басқа негізгі құралдар құны шалдыққан, олардың құны 11221 мың теңгеге немесе 94,6% өскен. 2012 жылы аяқталмаған өндіріс пайда болған.

        2012 жылы негізгі өзгерістер қор мен шығындар өсуімен байланысты 127,3% , яғни 23706 мың теңгеге.

        Осылай баланс активінде бір  жағынан кәсіпорынның негізгі  қызметін жүзеге асыру үшін  қажетті өндірістік потенциял,  ал екінші жағынан инвестициялық  және қаржылық қызметті жүзеге асыруға қажетті жағдай жасайтын активтер көрінеді.

        Өндірістік потенциялдың жағдайы  – кәсіпорынның негізгі қызметі  тиімділігінің басты факторы,  негізінен қаржылық тұрақтылығы.  Бухгалтерлік есеп беру кәсіпорынның  өндірістік потенциялының маңызды элементі – негізгі құралдардың болуын, халін, өзгеруін мұқият талдауға мүмкіндік береді.

        Өндіріс процесінде, пайдаланатын  негізгі құралдар физикалық және  моральды тозады. Физикалық тозу  дәрежесі амортизация есептеу  процесінде анықталады.

        Кәсіпорынның негізгі құралдары жағдайының негізгі көрсеткіштері 2 кестесінде көрсетілген.

 

Кесте 2-Негізгі құралдар жағдайының сипаттамасы

 

Көрсеткіштер	2012 жыл басына		2012 жыл аяғына
	Мың тенге	%	Мың тенге	%
Алғашқы құн	33418	-	42010	-
Негізгі құралдардың тозуы	1108	-	3405	-
Негізгі құралдардың  түсуі	3296	-	8833	-
Негізгі құралдардың  шығуы	-	-	241	-

 

2 Кестенің жалғасы

 

Тозу коэффициенті	-	3,3	-	8,1
Жарау коэффициенті	-	96,7	-	91,9
Жаңару коэффициенті	-	9,9	-	21,0
Шығу коэффициенті	-	-	-	0,7

 

        Кестеден келесі қорытынды жасауға  болады: негізгі қорлардың техникалық  жағдайы негізгі қызметті жүзеге  асыру үшін қолайлы болып келеді, жарамдылық дәрежесі 2012 жылдың соңына 91,9% құрады, жыл басында тозу коэффициенті 3,3 тең болды, бұл негізгі құралдардың жарамдылық деңгейінің жоғары дәрежеде екені туралы айтады (96,7 ). Негізгі құралдардың жаңартылуы жыл басында 9,9 ,ал соңында 21,0 қарқынымен жүзеге асады.

        Қаражат көзі құрамын бағалау  – талдаудың өте маңызды кезеңі. Шаруашылықтың нарықтық жағдайында ол мәліметті ішкі және сыртқы тұтынушылармен жасалады.

        Меншікті және қарыз қаражат  көзі құрамының және құрылымының  өзгеруін бағалауы бухгалтерлік  баланс арқылы жасалады.

 

Кесте 3-Мүлік көзінің құрамын және құрылымын талдау

 

Көрсеткіштер	2010 жыл		2011 жыл		2012 жыл		Өзгерістер
	Мың тенге	%	Мың тенге	%	Мың тенге	%	Мың тенге	%
Меншікті қаражат
-жарғы капитал	66	0,1	66	0,008	66	0,06	-	-
-резервтік капитал	51105	84,15	41815	67,02	38251	37,8	-128 54	-25,1

3 Кестенің жалғасы

 

-таратылмаған табыс	-	-	20503	15,3	25981	25,7
-бұрыңғы жылдардың  таратылмаған табысы	-	-	-	-	21635	21,34	-	-
Барлығы	51171	84,25	62384	82,4	85933	84,9	34762	67,9
Қарыз қаражат
-қысқа мерзімді қаражат
-кредиторлық қарыз	9219	15,17	13034	12,2	11657	11,5	2438	26,4
басқа қысқа мерзімді пассивтер	342	0,58	287	5,4	3533	3,6	3191	933
Барлығы	9561	15,75	13321	17,6	15190	15,1	5629	58,8
Жиынтығы	60732	100	75705	100	101123	100	40391	66,5

 

        3 кестесінен келесі нәтиже жасауға  болады: мүлік құны 2010 жылдан-2010 жыл аралығында 40391 мың теңгеге немесе 66,5% өскен. Мүлік құнының өзгеруі негізінен меншікті құралдардың көбеюімен байланысты 34762 мың теңгеге немесе 67,9% –ға өскен.

        Меншікті құралдар құрамында  2011 жылы және 2012 жылы таратылмаған табыс және өткен жылдардың таратылмаған табысы пайда болғаны байқалады, нақ осы статьялар арқасында меншікті құралдар құны көбейіп келеді. Резервтік капитал 2012 жылы 2010 жылға қарағанда 12854 мың теңгеге немесе 25,1 – ға азайған. Осыдан, қаражат көзі құрамынан басым орынды меншікті капитал алады.

        Қарыз қаражаттар да өзгерістерге  шалдыққан. Кредиторлық қарыз 2012 жылдың басыңда 2010 жылдың аяғына қарағанда 2438 мың теңгеге немесе 26,4  өскен. Кредиторлық қарыздың жоғары саны 2011 жылы байқалады, және 2012 жылы қайтадан төмендеген, сондықтан біз бұны қолайлы фактор деп санаймыз, керісінше процесс қысқа мерзімді пассивтерде байқалады, жалпы оның саны 3119 мың теңгеге немесе 2010 жылмен салыстырғанда 93,3 өскен. Бұл әрине нашар нәтиже. Бұл көрсеткіш 2011 жылы – 342 мыңнан 287 мыңға төмендесе, онда 2012 жылы ол күрт 3533 мың теңгеге өседі, яғни 10 есе.

 

3. Қаржылық тұрақтылықты талдау

 

        Меншікті қаражат есебімен активтерге  салынған қаражаттарды жабатын,  ақталмаған дебиторлық және кредиторлық берешекке жол бермейтін және өз міндеттері бойынша есептесетін шаруашылық субъект қаржылық – тұрақты болып есептеледі. Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы абсолютті және салыстырмалы көрсеткіштер жүйесімен сипатталады.

        Кәсіпорынның жалпы қаржылық жағдайын сипаттағаннан кейін және есеп беру жылында оның өзгерістерін есептегеннен кейін, қаржылық жағдайды талдаудың келесі мақсаты – кәсіпорынның қаржылық тұрақтылық көрсеткіштерін зерттеу.

        Төлем қабілеттілік көрсеткіштері  кәсіпорынның қаржылық жағдайын бақылауда маңызды болып табылады, өйткені оларға кәсіпорын күйреуінің негізгі белгілері бағытталған – бюджеттік тиісті міндеттемелерді орындамау, мүліктік талаптары бар заңды және жеке тұлғалардың міндеттерін қамтамасыз етпеу, кәсіпорын мүлік құнынан асатын сомаға қарыз міндеттер болуы. Ол материалды айналымды құралдар құнының (қор және шығындар) оларды қалыптастыруға арналған меншікті және қарыз қаражат көзіне арақатынасымен анықталады. Қор мен шығындардың, олардың қалыптастыру үшін қаражат көзімен қамтамасыз етілуі кәсіпорын қаржылық тұрақтылығының мағынасы болып табылады.