Дебиторлық берешекті есепке алудың теориялық негіздері

1. ДЕБИТОРЛЫҚ БЕРЕШЕКТІ ЕСЕПКЕ АЛУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

 

 

1. Дебиторлық берешек бухгалтерлік есептің объектісі ретінде

 

        Дебиторлар – бұл алынған,  бірақ әлі төленбеген немесе (АҚШ-та  «алынуға тиісті шоттар») тауарлар  мен қызметтер үшін ақша қарыз  тұлғалар. [19]

        Дебиторлық берешек – бұл заңды  және жеке тұлғалардың шаруашылық  субъектісі алдындағы ақша түріндегі  міндеттемелер. Олар бұл шаруашылық  субъектілермен 13.11.1996 ж. № 2 «Қаржылық  есеп беруге дайындық пен оны  ұсыну үшін тұжырымдамалық негіздері туралы» бухгалтерлік есеп бойынша ұлттық комиссияның қаулысына сәйкес белгілі бір қарым-қатынасқа түседі. Бұл қаулыда дебиторлық берешек заңды құқықтармен байланысты актив болып табылады деп көрсетіледі. [3]

        Бірінші рет қарастырғанда дебиторлық берешек өнім немесе тауар жіберіліп, сатып алушы оны әлі алмағанын немесе кәсіпорын-сатушыға алдын-ала төлем немесе аванс ретінде ақша аударымы жүргізіліп, өнім не тауардың әлі түспегенін көрсетеді.

        Алынуға тиісті шотта (accouts receivabie) бөлшек немесе көтерме саудаға тауарларды несиеге сату негізінде пайда болатын қысқа мерзімді өтімді активтер. [27]

        Алынуға тиісті шоттарға басқа  компаниялардың ақша қаражаттарына,  тауарларына, қызметтеріне басқа  да ақшалай емес активтеріне  деген кінәрат-талаптары кіреді. Дебиторлық берешек алынуға тиісті шоттардың төлену мерзімі немесе борышты өтеудің болжамды күйіне байланысты ағымдағы және ұзақ мерзімді болады. Әдетте дебиторлық берешек шот-фактурамен қуатталады.

        Сауда дебиторлық берешек –  бұл негізгі қызмет нәтижесінде өткізілген тауарлар мен қызметтер үшін сатып алушылар міндеттемелерінің сомасы.                              Сауда емес дебиторлық берешек басқа түрдегі қызметтердің нәтижесінде пайда болады. [13]

        Экономика ғылымының докторы В.Д. Новодворскидің анықтамасы бойынша «Дебиторлық берешек кәсіпорынға жалған ақша деп те аталатын ақша рөлін орындайды». [28]

        Дерек Стоунның ойынша дебиторлық  берешек: «Бұл көбінесе автомашинаның  қозғалтқышында болатындарды еске  түсіреді. Акселератордың педалін басқанда жанармайдың берілуі өседі, яғни қозғалтқыш тезірек жұмыс істей бастайды. Компаниялар дебиторлармен де солай болады. Оларды қаттырақ «қыссаң» ақша да тезірек түседі». [19]

        Экономикалық мәні бойынша дебиторлық  берешектің құралы-қаржылық есеп беру элементтерінің бірі – активтерді білдіреді.

        Жалпы активтер дегеніміз құнды  бағасы бар мүлік, мүліктік  және жеке мүліктік емес игіліктер  мен субъектінің құқықтары. Активке  айналған келешек экономикалық  пайда – бұл субъект ақша қаражатының ағымына потенциалды, тура және жанама салым, яғни дебиторлық берешек – бұл активтерге айналым және иеленуге берген құқықты қосқанда, заңды құқықтармен байланысты келешек экономикалық пайда. Дебиторлық берешекті қосқанда активтердің мұндай түсінігі көбінесе осы категорияға деген шет ел көзқарастарына ұқсас болып келеді. Американдық FASB (қаржылық есеп стандарттарын өңдеу бойынша Кеңесімен) сәйкес дебиторлық берешек активінің үш елеулі сипаты бар:

 Ақша қаражаттарының  тура немесе жанама өсу қабілетін қамтамасыз ететін (немесе басқа активтермен құрамдаса) келешек пайданы айналдыратын

  Активтер шаруашылық субъект басқаратын ресурстарды білдіреді. Соның ішінде пайдаға берілетін құқық немесе потенциалды қызмет, заңды немесе алдын-ала мүмкіндігінше заңды дәлелі болу керек.

  Активтерге келешекте алынатын, бірақ қазіргі уақытта кәсіпорынның бақылауында болмайтын пайда жатпайды. Соған байланысты осы немесе басқа уақытта (шаруашылық операция) болады деген есепшінің ойы мұндағы шешуші міндет болып табылады.

        Фирманың келісім-шартқа қол қою  фактісі бойынша есепшінің бақылауына  түсетін болашақ мүмкін пайда  бекітіледі. Есепші оқиғаның фирмалық  активі ретінде көрсету үшін  жеткілікті не жеткіліксіз екенін  анықтайды. Көп жағдайда елеулілік  оқиғаның аяқталғанын білдіреді.

        Сонымен, егер көрсетілген сипаттамалардың  біреуі шетелдің есеп жүйесінде  активтердің есебі негізінде  болмаса, бұл объект актив деп  есептелмейді.

        Жоғарыда айтылғанның нәтижесі, Қазақстан Республикасында қазіргі  кездегі қолданыстағы бухгалтерлік есеп және есеп беру жүйесі, соның ішінде Стандарттар және Бас шоттар жоспары, нақты дәрежеде бухгалтерлік есептің Халықаралық стандарттарына еліктегенін көрсетеді.

        Дебиторлық берешек өтелуінің  міндетті мерзімдері белгілі,  яғни қолма-қол ақшаға айналуы немесе кәсіпорынның банк шоттарына түсуі 1 суретте көрсетілген.

 

Есептесудегі айналымды  қаражаттардың топтасуы

 

Есептесудегі қаражат

                                           

 

Берілген аванстар

Ағымдағы дебиторлық берешек

Ұзақ мерзімді берешектің ағымдағы бөлігі

 

Сурет 1

        Нарықтық экономикада кәсіпорынның  тауарлар және дайын өніміне  сатып алушылардың қарызы әдеттегі  жағдай. [30]

        Баланста дебиторлық  берешек есеп беру мерзімі  өткеннен кейін 12 айдан астам уақытта төленетін; есеп беру мерзімі өткеннен кейін төлемдер 12 ай ішінде күтілетін қарыздарға бөлінеді. [1]

        Барлық дебиторлық  берешек топтар бойынша былай  бөлінеді:

 өтеу уақыты келмеген,1 ден 30 күнге дейін (1 айға дейін)  ұзартылған 

31 күннен 90 күнге дейін (3 айдан - 6 айға дейін)

91 күннен 180 күнге дейін (3 айдан  - 6 айға дейін)

181 күннен 360 күнге дейін (6 айдан  - 1 жылға дейін)

360 күннен жоғары (1 жылдан астам). [26]

        Қалыптасу уақыты бойынша дебиторлық  берешекті талдаудан жасалған нәтижелерге байланысты кәсіпорынның несиелік саясатын мұқият оқу қажет. Шоттар бойынша өтетін қарыз сомасы оны алу мүмкіндігі болғанға дейін мағынасы бар.

        Дебиторлық  берешек өту мерзімі ұзақтылығынан,  сенімсіз қарыздар үлесі байланысты. АҚШ-ның сауда Министрлігімен жасалған зерттеулер көрсеткендей, 30 күнге дейін өтелген дебиторлық берешек жалпы сомасында сенімсіздер қатарына қарыздардың 4% жатады, 31 - 60 күн - 10%, 61 - 90 күн - 17%, 91 - 120 күн - 26%, әрі қарай өтеу мерзімі 30 күнге көбейген сайын сенімсіз қарыздар үлесі 3 - 4% өседі.

        Қалыптасу  себептері бойынша дебиторлық  берешек шұғыл және мерзімі  өтіп кеткенге бөлінеді:

        Шұғыл дебиторлық  берешек есептесу формаларды  қолдану нәтижесінде пайда болады.

        Мерзімі өтіп  кеткен дебиторлық берешек кәсіпорын жұмысының кемшіліктері нәтижесінде пайда болған және уақытында сатып алушылармен төленбеген тауарлар және жұмыстар шоттарынан тұрады; қарызға сатылған және уақытында төленбеген тауарлар үшін есептесулер; ақша қаражаты уақытында түспеген вексельдер бойынша және т.б. [1]

        Ақталмаған  қарызға өтеу мерзімі келмеген  немесе 1 айдан аспайтын қарыздар  жатады. Ақталмаған қарыздарға сатып  алушылардың ұзартылған қарыздары  жатады. [26]

        Қандай қарыздар  сенімсіз екенін анықтайтын басқа әдіс жоқ. Егер қарыз алушы төлемді келісім-шартқа сәйкес және бекітілген уақытта өтей алмаса және вексельден бас тартса, берілген қарыз алынбайды деген сөз емес. Нақты көрсеткіштердің бірі қарыз алушының күйреуі. Басқа көрсеткіштерінің ішінде қарыз алушы ұйымның жойылуы, қарыз алу жолдардың сәтсіздігіне және бұрыңғылық мерзім үшін талап етуге тыиым салу. [12]

        Дебиторлық  берешек деңгейі көптеген факторлармен  анықталады:

Өнім түрі

Нарық сыйымдылығы

Осы өніммен нарықтың қамсыздану деңгейі

Кәсіпорында қабылданған  есептесу жүйесі және т.б.

        Соңғы фактор қаржылық менеджер  үшін маңызды. Есептесудің негізгі  түрлеріне қолма-қол ақшаға сату  және қарызға сату жатады. Тұрақсыздық  экономика жағдайында есептесу  формалардың басымы алдын-ала  төлеу.

        Қолма-қол есептесу теңгемен, кредиттік  карточка арқылы жүзеге асуы  мүмкін. [23]

        Әріне, тауарларды қарызға сатумен  айналысатын фирмалар өз тауарларын  төлемқабілетті жоғары сатып  алушыларға сатқылары келеді. Сондықтан,  қарызға алатын фирмалардың көбісі өтеу уақыты келгенде шоттар бойынша есептесе алу мүмкіндігі бар клиенттерге сату мақсатымен бақылау шараларын талдаған. Осыған байланысты фирма клиенттердің төлемқабілеттілігін зерттейтін бөлім құрады (несиелік бөлім). Бұл бөлімнің қызметіне қарыз сұрап келген бөлек адамның немесе компанияның жағдайын зерттеу, берілген сатып алушыға келісім, не бас тарту, әдетте несиелік бөлім сатып алушының қаржылық ресурстар және қарыздар жағдайы туралы мәліметтер сұрайды. Сонымен қатар жеке ұсыныстарды тексеріп, несиелік-мәліметтік анықтамасынан клиент туралы деректер сұрайды. Осы мәліметтер негізінде несиелік бөлім осы сатып алушыға тауарларды несиеге сату керек пе, керек емес пе екенін шешеді.

        Бұл бөлім төлем сомасын ұсынады,  несие мөлшерін шектейді немесе клиентке несиені қамтамасыз ету үшін нақты құралдар сұрауға мүмкін.

        Төлем қабілеттілік бақылау жүйесі  қанша жетіл және тиімді болса  да, қарызды төлемеген сатып алушылар  әрқашанда табылады. Сатып алушылармен  төленбеген шоттар күмәнді қарыздар (uncollectible accounts) немесе үмітсіз қарыздар (bed debts) деп аталады және шығындарға немесе тауарларды қарызға сату бойынша шығындарға жатады. [27]

        Компания тауарларды қарызға  неге сатады, егер олар бойынша  шоттар төленбеуі мүмкін екендігін білсе? Компания қарызға сатпағандығынан көп сатуға үміт артады, нәтижесінде өз пайдасын көбейтуге тырысады. [12]

        Күмәнді қарыздарды есепке алғанда  бухгалтерлік есептің негізгі  ережесі-сәйкестік ережесімен басқарылады.  Шығындар ықпал ететін сату  көлеміне сәйкес болу керек. Егер күмәнді қарыздар бойынша шығындар тауарларды сатудан түсетін табыс көбеюі нәтижесінен пайда болған болса, онда олар сатудан түскен табыстар есебімен жабылуы керек. Тауарларды қарызға сатқанда компания қарыз төлену-төленбеуін білмейді. Одан қайта оның төлеу мүмкіндіктерін қамту үшін бір жыл немесе одан да көп уақыт керек.

        Шығындар келесі есеп беру  уақытына дейін білінбесе де, бәрі бір олар тауарлар сатылған  уақытының шығындарына жатады. Сондықтан  күмәнді шығындар бойынша шығындар, есеп беру уақытында болжану керек және болжам деректер ағымдағы қаржылық жылда шығындар болып табылады. [27]

        Осыған байланысты, қаржылық есеп  беруді құру кезіндегі қай  шоттар төленбейді екенін ала  білу мүмкін емес, сондықтан 1 жылға күтілетін шығындарды жабатын сомаларды санау қажет, әрине, бағалаулар дәл келмейді.

        Оптимистік болжауда сатып алушылар  фирманың шоттарын төмендегі  соңғы сомадан күмәнді қарыздар  бойынша шығындар аз болады, пессимистік  болжауға қарағанда.

        Компания есепшісі ағымдағы экономикалық жағдайлар өзгеруін есепке ала тұрып өткен жылдар тәжірибесіне негізделіп есептемелер жасайды. Әдетте дағдарыс кезінде күмәнді қарыздар бойынша шығындар, экономикалық өсім кезінен көп болады. Бірақ күмәнді қарыздар сомасына қарасты соңғы шешімді басшылық қабылдайды. Мұндай шешім есепшімен жасалған талдамалы жұмыс нәтижесінде алынған объективті мәліметтерге және нақты жанама факторлар деректеріне сүйене отырып жасалады. Соңғылардың көмегімен салымшылар, банкирлер, кредиторлар және т.б. фирманың шаруашылық қызметіне баға береді. Сапалы факторлардан тәуелсіз күмәнді қарыздар бойынша болжам шығындары нақты болуы керек.

        Есепші әдетте есеп беру жылында  сенімсіз қарыздар мөлшерін есептеуде  2 әдіс қолданады:

1. Нетто-өткізу пайызымен
2. Өтеу мерзімдері бойынша шоттар есепке алу жолымен

         Нетто-өткізу пайызымен әдісін  пайдаланғанда (percentage of net sales method) келесі  сұрақ туады: «Берілген жылдың  нетто -өткізудің қай бөлігі  алынбайды?» осы сұраққа жауап  жыл бойы күмәнді қарыздар бойынша шығындар сомасын анықтауға мүмкіндік береді. [27]

        Өтеу мерзімдері бойынша шоттар  есепке алу әдісін (accounts receivable aging method) пайдалану келесі сұрақты  тудырады: «Сальдоның қай бөлігі  жыл соңында төленбейді?». [27]

        Бұл әдісте дебиторлық берешек бухгалтерлік қалдығында негізделген. Ол алғашқы деректерді болжам күмәнді дебиторлық берешек пайызын анықтауға пайдаланады. Әдістің негізі дебиторлық берешектің таза өзіндік құнын бағалауда негізделген – алынуға күтілген ақша сомасы. [13]

        «Сенімсіз қарыздар» деген түсінік  бар, ол «күмәнді қарыздар»  түсінігіне сай, оны кәсіпорынның  уақытында өтелмеген және кепілдемелермен  қамтамасыз етілмеген дебиторлық  берешегіне жатқызады. Бухгалтерлік  есеп стандартына сәйкес субъект  күмәнді қарыздар сомасын осы стандартпен анықталған бағалау әдісіне сәйкес шығын ретінде бағалайды. [3]