Дебиторлық берешекті есепке алудың теориялық негіздері

Дебет 1000 бөлімшенің «Ақша  қаражаттары» 1010-1070 шоттары

Кредит 3130 «Қосымша құнға  салық»

Төленбеген тауарларды, дайын өнімді қайтару

Дебет 6280 «Сатылған тауарлардың  қайтып келуі»

Кредит 3540 «Өзге қысқа  мерзiмдi мiндеттемелер» және 4430 «Өзге ұзақ мерзiмдi мiндеттемелер»

Қайтып келген тауар, өнім (жұмыс, қызмет) бойынша қосымша  құнға салық сомасының сторносы

Дебет 3540 «Өзге қысқа мерзiмдi мiндеттемелер» және 4430 «Өзге ұзақмерзiмдi мiндеттемелер»

Кредит 3130 «Қосымша құнға  салық»

        Сатып алушылар және тапсырушылармен  есептесуді есепке алу үшін  ерекше ведомость арналған, мұнда  өткізілген айналымнан тыс активтер, қаржылық инвестициялар және тауарлы-материалдық құндылықтар бойынша есептік құжаттар және шот-фактуралар топтасады және жиналады. Шот-фактуралар немесе оларды ауыстыратын құжаттар негіздерінен жазулар ведомостерде активтердің (топтары) және т.б. атаулары бойынша жүргізіледі.

        Дебиторлық берешекті бекіту  үшін сатушылар мен тапсырушылар  есептелу ведомосі негізінде  кәсіпорындар-дебиторлар салыстыру  актісінде жасалады.

        Кәсіпорынның сатушылар мен тапсырушылар  есептеу ведомосінде көрсетілген  дебиторлық берешегі, оны 10 кестесінде қараймыз (үзінді).

       

Кесте 10-Сатып алушылар және тапсырушылармен есептесуді есепке алу     

бойынша ведомость

 

№	Бұйрық, тіркеме қағаз		Шот фактура		Сатып алушы	Өткізілген активтердің  атауы	Берілген шоттар бойынша  сомма,тг
	№	Уақыт	№	уақыт
1	12	12.05.06	18	12.05.06	ЖШС «Zast»	Көмір	72000
2	38	08.08.06	44	08.08.06	АОЗТ «Дектор»	ЖЖМ	120000
3	106	25.09.06	117	25.09.06	КХ «Дос»	Қызмет	36000
	Барлығы						228000

 

        Көрсетілген кәсіпорындар-дебиторлар  тізбегінен 36000 теңге дебиторлық берешекке бекітілген 30.03.03-күніне салыстыру актісі тек қана «Дос» ЖШС-нен келген. «Zast» ЖШС 2012 жылы сәуір айында жойылған, оны дәлелдеу үшін әділет органынан берілген заңды тұлғаны жою туралы тіркеме және мемлекеттік тіркеу куәлігінің жойылу туралы бұйрық алынған. «Декор» ЖТАҚ-мәліметтерін жалпылау үшін 3 суретін қараймыз.

 

 

Өткізілген тауар, дайын  өнім (жұмыс, қызмет) үшін есептесуді                         ұймдастыру

 

Актілер

Тауар-көліктік үстемелер

Шот-фактуралар

Төлем талаптар

Банк көшірмесі

Кассалық ордерлер

 

       

Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есептесу+ді есепке алу бойынша ведомості

 

Журнал-ордер №11 1330,1280,1220,6200 шоттарының кредиті бойынша

6200, 7000 бөлімшелердің  шоттары бойынша бір айға талдамалық мәліметтер

 

 

Бас кітап

 

 

Қаржылық есеп беру

       

Сурет 3

 

        Айтылған регистрлерден басқа  дебиторлық берешек шотына арналған  талдамалық есеп карточкаларын,  талдау-парақтарын, бухгалтерлік анықтама  және т.б. пайдалану қажет.

        Тауарларды сатқанда және сатып  алғанда барлық құқықтық қатынастар, өткізу келісім-шарттарымен, сату-сатып  алу келісім шарттарымен, комиссия  келісім-шарттарымен, келісімдермен  және т.б. рәсімделу керектігі  бәріне белгілі. Жалпы, келісім-шарттармен келісімдердің жалпы шарттары көрсетіледі және екі жақтың қарым-қатынастары реттеледі.

        Келісім-шарттардың негізгісі егжей-тегжейлі  тауарды сипаттау және бағасын,  келісім-шарттың жалпы құнын бекіту.

        Келісім бағалар нақты (тіркелген), тайғақ және болашаққа нақтылаумен бола алады.

        Келісім-шартта көрсетілген нақты  баға тауарға ақша төленгенде  сақтау керек және өзгеріске  келмейді. Инфляция жағдайында, әсіресе  келісім-шарт жасау және тауар  әкелу арасындағы мерзім ұзақ  болғандықтан, теңгеде нақты бағаны пайдаланғанда сатушы пайдасыз жағдай туғанда бас тартуы мүмкін, сондықтан жақтар бағасы тұрақты валютада бекітуге тырысады. Бұл жағдайда тауардың жалпы валюталық құны анықталады және валюталық эквиваленті қайта есептеу тәртібі және курстары алдын-ала келісіледі. Әр банктердің курстары әр түрлі болғандықтан, тауар әкелінген құнның курсы немесе нақты банкте төлеу кезінде курс таңдап алынады. Сатушы үшін бұл жағдайда тауардың алдын-ала төленетін жартылай немесе 100% келісілуі қалаулы. Болашақта нақтылау бағасы келісім-шартта көрсетілмейді, бірақ оны есептеу әдістері және бағаны есептеу мен тауардың жалпы құнын есептеуге негізделетін көздер міндетті түрде көрсетіледі.

        Егер де келісім-шарт жасау  кезінде нақты бағаны анықтау  қиын болса тайғақ баға бекітіледі; мысалы баға қалыптастыратын факторлар жиі-жиі өзгерсе.

        Бұл жағдайда негізгі (алғашқы)  баға бекітіледі және оның  қайта есептеу әдістері және  шарттары айтылады.

        Келісім-шартта қосымша құнға  салық көрсетілмейді, бірақ салық шот-фактурада ол міндетті түрде жазылуы керек.

        Келісім-шарттың басты элементі  есептесудің түрін, төлем әдісін, формасын анықтайтын жағдайлар.

        Жоғарыда көрсетілген корреспонденция  схемалары есептесуді қолма-қол  ақшамен және қолма-қол ақшасыз жүргізгенде де қызмет етеді, яғни төлем нұсқаулармен, төлем талаптармен, нұсқаулармен, аккредитивтермен, чектармен.

        Қолма-қол ақшасыз төлеушінің  есеп шотынан сатып алушының  шотына қаражат аудару жолымен  есептесуді жүзеге асырғанда  нақты пайыз ұсталынады.

        Нақты жағдайларда жабдықтаушы  сатып алушыға әкелінген тауарлары  үшін вексель ала алады. Бұл  байланыста есепте вексель операцияларының  бейнесін қараймыз. Тауарларды есепке  алу 1280 «Басқа  дебиторлық берешек» ерекше шотында жүзеге асады.

Оның ішінде алынған  вексельдермен қамтамасыз етілген шаруашылық субъектінің сатып алушылар және тапсырушылармен есептесу бойынша мәлімет кіреді.

        Бұл шот «Қарлығаш-ТС» ЖШС-те пайдаланылмайды.

 

 

3.2. Басқа дебиторлық  берешекті есепке алу

 

        Басқа дебиторлық берешекті есепке алу 33 бөлімшенің «Басқа дебиторлық берешек» шоттарында жүргізіледі, оған келесі шоттар кіреді:

1420 «Өтелуге тиіс қосылған  құнға салық»

2421 «Есептелінген пайыздар»

1250 «Қызметкерлердің  дебиторлық берешегі»

1280 «Басқа дебиторлық берешек»

        1200-2100 бөлімшелерде ашылатын мәліметтің  ерекшелігі, мұнда 1210 бөлімше «Сатып  алушылардың және тапсырушылардың  берешегі» шотында көрсетілген  деректер орын табады. Дебиторлық  берешектің әр түрі бойынша  есепке алудың ұйымдасуын қараймыз.

1420 «Өтелуге тиіс қосылған  құнға салынатын салық» субъектімен  сатып алған тауарлы-материалдық  құндылықтары бойынша қосымша  құнға салынған салық (ҚҚС)  сомасы туралы мәліметті жалпылауға  арналған. Бюджетке жіберілетін  ҚҚС сомасы сатып алушылардан өткізілген өнім ( жұмыс және қызметтері) үшін алынған салық сомасы және жабдықтаушылармен материалдық ресурстар төленген салық сомасы арасындағы айырмашылықпен анықталады. Төлеушілер бұдан ештеңе жоғалтпайды, бірақ материалдық шығындар өндірілген өнім және өткен уақыт аралықтарында сәйкес келмеушілік пайда болады, бұл шығындар өткізілетін өнім құнына кіреді.

        Қабылданған шарттылық кәсіпорынның  мүддесіне зиян келтірмейді: бір  айда артықшылықпен төленген  салық сомасы келесі айда үнемделеді  және керісінше. Соңғы нәтижеде ҚҚС –ты есептеудің қарапайым түрі алдын-ала қосымша құн мөлшерін есептеуге негізделген күрделі әдістің нәтижесін береді.

        Өтелуге тиіс ҚҚС анықтаулармен  байланысты негізгі бухгалтерлік  хаттамалардың мысалдарын келтіреміз:

  Сатып алынған тауарлы-материалдық қор бойынша жасалған жұмыс, көрсетілген қызмет бойынша ҚҚС салық заңдылығына сәйкес есептеу әдісіне көшуге дейін есептелуі

Дебет 1420 «Өтелуге тиіс қосылған құнға салық»

Кредит 3310 «Жеткізушілер  және мердігерлермен есеп айырысу»

Кредит 3390 «Басқалар»

        2421 «Есептелінген пайыздар» шоты  – есептелген пайыздар бойынша  дебиторлық берешек туралы мәлімет  жинайды (берілген займдар, вексельдер, негізгі құралдарды жалға беруі және т.б.). «Қарлығаш-ТС» ЖШС-тің есеп саясатында 332 «Есептелінген пайыздар» шоты пайдаланады.

        1250 «Қызметкерлердің дебиторлық  берешегі» бойынша мәлімет жиналады. Бұл сомалар әкімшілік-шаруашылық  және оралымды шығындарға, қызметті  іс сапарларға беріледі материалдық  зиянды өтеу бойынша, қызметкерлерге  берілген займдар және басқа операциялар бойынша қаражат жиналады.

        Кәсіпорын өндірістік-шаруашылық  процесі кезінде қызметкерлерді  қызметтік іс-сапарға жібереді, дүкендерден  кеңсе бұйымдарын сатып алады,  пошта аудармаларын төлейді және  басқа шығындарды көтереді. Бұл  шығындарды қолма-қол ақшасыз банк мекемелері арқылы барлық жағдайларды төлеуге болмайды. Сондықтан жоғарыда көрсетілген және басқа шығындарды төлеу үшін жұмыскерлерге есепті қолма-қол ақша беріледі. Ақша есепке сәйкес беріледі, ол есеп кәсіпорынның басшысымен бекітілген болу керек. Аванстар тек қана шығын көтеруде қажеттілік туғанда ғана беріледі және қызметтік іс-сапарға кететін адамдарға, сонымен қатар басшы бұйрығымен есепті сомаларын шығындар жүзеге асыру құқығы бар адамдарға. Қызметтік іс-сапарға баратын адамның жолын өтейді, тәуліктік шығындар және іс-сапарға мерзімінде тұрғын жерді жалға алу шығынын жабады. Есептік сомаларды шығындау құжаттармен бекітіледі, оларды жалпылау үшін авансты есеп беру арналған.

        Қызметкерлердің және басқа адамдардың  берешектерін есепке алуды ұйымдастыру 4 суретінде көрсетілген.

        1250 «Қызметкерлердің және басқа  адамдардың дебиторлық берешегі»  шотындағы қаражаттардың қозғалысы  төмендегі бухгалтерлік хаттамаларды  сипаттайды:

  Әкімшілік-шаруашылық, операциондық және қызметтік іс-сапарға есептік ақша беру

 

Қызметкерлердің және басқа  адамдардың берешегін есепке алуды  ұйымдастыру

 

Бұйрықтар

 
 

Іс-сапар куәлігі

Кіріс кассалық ордері

Аванстық есеп беру

 

Шығыс кассалық ордері

 

Журнал-ордер №7  шоттың кредиті және дебеті бойынша

Бас кітап

 

Қаржылық есеп беру

               

Сурет 4

 

Дебет 1250 «Қызметкерлердің және басқа адамдардың дебиторлық берешегі»

Кредит 1040 «Есеп шотындағы  қолма-қол ақша»

        Қызметкерлерге қарыз беру

Дебет 1250 «Қызметкерлердің және басқа адамдардың дебиторлық берешегі»

Кредит 1040 «Есеп шотындағы  қолма-қол ақша»

Кредит 1010 «Кассадағы ұлттық валютадағы қолма-қол ақша»

  Есеп беру мерзіміндегі  алынуға тиіс жетіспеушілік табылған

Дебет 1250 «Қызметкерлердің және басқа адамдардың дебиторлық берешегі»

Кредит 3520 «Алдағы кезеңдердің  табысы»

  Есептік адамдардың берешегі өтелді

Дебет 2400 бөлімшенің «Негізгі құралдар» 2410-2420 шоттары

Дебет 1310 «Материалдар және шикiзаттар» 

Дебет 1350 «Қорлар»

Дебет 1330 «Тауарлар»

Кредит 1250 «Қызметкерлердің және басқа адамдардың дебиторлық берешегі»

  Есептік адамдармен  пайдаланбаған сомаларды қайтару;  жетіспеушіліктер бойынша кінәлі  адамдардан алынған сомаларды  қайтару және жұмысшы-қарыз алушыдан  төлем сомаларының түсуі.

Дебет 1040 «Есеп шотындағы қолма-қол ақша»

Дебет 1010 «Кассадағы ұлттық валютадағы қолма-қол ақша»