Дебиторлық берешекті есепке алудың теориялық негіздері

 

7 Кестенің жалғасы

А	1	2		3	4		5
9. Кредиторлық қарыз		9212	13034			11657	+2445
10. Басқа қысқа мерзімді  пассивтер		342	287			3533	+3191
11. Қысқа мерзімді міндеттемелердің  барлығы (9+10)		9561	13321			15190	+5629
12. Абсолютті өтімділік  коэффициенті	0,2-0,25	0,002	0,002			0,003	+0,001
13. Тез өтімділік коэффициенті (6:11)	≥0,6-0,8	1,46	1,12			1,1	-0,36
14. Ағымдағы өтімділік  коэффициенті (8:11)	2	3,3	3,2			4,09	+0,79

 

        Өтімділік деңгейінің нақты бағасын  абсолютті өтімділік коэффициенті  береді, 2012 жылы ол 0,003 - ке тең, яғни 2010 жылмен салыстырғанда 0,001 – ге өсті. 2010 жылы бұл көрсеткіштің төмен болуы касса, есеп шотта қаражаттың аз болуымен, бағалы қағаздардың жоқтығымен байланысты. Өтімділік коэффициенті қалыпты шектеулерден асады және 2010 жылы – 1,46-ға, ал 2012 жылы – 1,1-ге тең, яғни 2012 жылы бұл көрсеткіш 0,3-ке төменделген. Бұл көрсеткіш дебиторлармен уақытында есептескенде кәсіпорын төлем мүмкіндіктерін болжайды, яғни ол кәсіпорынның дебиторлық берешегінің бір орта айналым ұзақтылығына тең күтілетін төлемқабілеттілікті сипаттайды.

 

Көк  > 1 – төлем қабілеттілік жоғары болады

 

        Жабу коэффициенті  кәсіпорынның төлемдік қабілеттіліктерін  көрсетеді, бұл мүмкіндіктер дебиторлармен  уақытында есептесу және дайын  өнімді қолайлы өткізу жағдайында  бағаланбай ғана, сонымен қатар  керек кезінде басқа материалдық айналымды құралдарды сатқанда. Жабу коэффициенті 2010 жылы – 3,3-ке, 2011 жылы – 3,2 және 2012 жылы – 4,09 тең, яғни 3 жыл ішінде ол 0,79 өсті, бұл кәсіпорын тұрақтылығының өсуі туралы айтады.

        Бірақ айналымды  капиталдың ағымдағы міндеттемелерден басым болуы жақсы емес, кәсіпорынның қаржылық ресурстарының тым көп болуы, олар қажет емес қаражаттарды пайдаланбайтын ағымдағы активтерге айналдырады. Бұл инфляциямен туындаған қазіргі елдегі экономика жағдайымен байланысты.

        Мұндай жағдайда кәсіпорынға ақша қаражатының артықшылығын тауарлы – материалды құндылықтар қорын салу пайдалы немесе сатып алушыларға өнім (жұмыс,қызмет) үшін төлемді уақытша тоқтатуға болады.

 

4. Табыстылықтың талдануы

 

        Тиімділік – табыстар және  шығындар арасындағы арақатынасты білдіретін шығындар тиімділігі көрсеткіші. Кәсіпорын қызметінің табыстылығын сипаттай отырып, тиімділікке алынған баланстық және таза табыстың шығындалған қаражатқа немесе өткізілген өнім мөлшеріне қатынас ретінде есептелінеді.

        Талдаудың мақсаты – шаруашылық  қызмет пайдалығын көтеру резервтерін  табу және соның негізінде  – кәсіпорын жұмысының тиімділігін  және сенімділігін арттыруды  қалыптастыру.

        Табыстылықтың, сенімділіктің, өтімділіктің, тәуекел деңгейінің талдануы қазіргі нарықтық экономика және бәсекелестік жағдайда өте қажет.

        Кәсіпорынның табыстылығын талдау  басшылыққа сәйкес экономикалық  саясатты қалыптастыруға, тар жерлерін  айқындауға, оларды жою үшін ұсыныстар  жасауға мүмкіндік береді.

        Жалпы әр кәсіпорынның табыстылығы абсолютті және салыстырмалы көрсеткіштер арқылы бағалана алады. Бірінші топ көрсеткіштері бір жыл қатарында табыстың әр түрлі көрсеткіштер өзгеруін талдауға мүмкіндік береді.

        Екінші топ көрсеткіштері табыстың  және салынған капиталдың немесе табыстың және жасалған шығындардың арақатынасын көрсетеді.

        Бірінші қатынасты тиімділік,  ал екіншісін – қызметінің  табыстылығы деп атайды.

        Қаражаттардың салыну бағытынан,  капиталдарды тарту формасынан  және есептеу мақсатынан тәуелді әр түрлі тиімділік көрсеткіштерін пайдаланады. Олардың негізгілерін 8 кестесінде қарастырамыз.

 

Кесте 8-Табыстылық көрсеткіштерін талдау

 

Көрсеткіштер	2011	2012	Өзгерістер
1. Активтер мөлшері	75705	101123	+25418
2. Меншікті капитал	62384	85933	+23549
3. Қарыз капиталы а) қарыз капиталы /меншікті капитал	-	-	-
4. Міндеттер құрамындағы  ағымдағы активтер	13321	15190	+1869
5. Ағымдағы активтер  мөлшері	43395	62168	+18773
6. Өткізуден түскен  табыс	75915	99167	+23252
7. Салық салудан кейін  түскен табыс	22781	25981	+3200
8. Кәсіпорын қарамағында  қалған табыс	20503	23904	+3401
9. Жиынтық активтердің  тиімділігі (тіз.8:тіз.1*100),%	27,08	23,63	-3,45
10. Ағымдағы активтер  тиімділігі (тіз.8:тіз5*100),%	47,28	38,45	-8,83

 

8 Кестенің жалғасы

 

11. Инвестициялар тиімділігі ((тіз.7:тіз.1-тіз.4)*100), %	36,52	44,08	+7,56
12. Меншікті капитал  тиімділігі  (тіз.8:тіз. 2*100), %	32,86	27,82	-5,04
13. Өнім сатудың тиімділігі  (тіз.8:тіз.6*100), %	27,01	24,10	+2,91

 

        Тиімділік көрсеткіштері шаруашылық қызметтің тиімділігінің ең жалпы сипаттамасы болып табылады.

        8 кестесінің деректерін жалпылай  отырып мынандай қорытындыға  келеміз. Кәсіпорын өз мүлкін  жалпы нашар пайдаланады. Жиынтық  активке салынған 1 теңге қаражатты  есеп беру жылында 3,45 тиынға аз, алдыңғы жылға қарағанда. Айналымды құралдар пайдаланылуының тиімділігі төмендейді, егер де біз алғашқы жылда әр ағымдағы активтің 1 теңгесінен 447-28 тиын кіріс алған болсақ, онда есеп беру жылында әр ағымдағы активтің 1 теңгесінен 38,45 тиын алатын болдық, яғни 8,83 тиынға төмендеді.

        Инвестиция тиімділігі 7,56 тиынға  өсті. Меншікті капитал өтімділігі 32,86 тиыннан 5,04 тиынға, 27,82 тиынға  дейін азайды.

        Талдау үшін ерекше маңыздылықты  өткізілетін өнім тиімділікті  көрсеткішінің өзгеруі болып табылады.

        Кәсіпорынмен есеп беру жылында  өткізілген өнімнің әр теңгесіне  2,91 тиынға аз табыс алынған.

        Өтімділік көрсеткіштерінің төмендеуін  анықтау үшін өнім тиімділігіне  әсер ететін факторларды талдау  қажет. Табыс үлесінің өзгеруіне әкеліп соққан себептерді анықтау үшін 2 жылдық «Қаржы – шаруашылық қызметі» нәтижесі туралы есеп беруді пайдаланамыз, абсолютті және салыстырмалы көрсеткіштерді сәйкес келтіру үшін. Есептеу тәртібі 9 кестесінде келтірілген.

        Берілген кестеден келесі нәтиже жасауға болады, өткізуден түскен табыс 2010 жылы 22252 мың теңгеге көбейген. 2012 жылы өндірілетін өнім, жұмыс, қызмет құны 18315 мың теңгеге өскен. Егер пайда құрылымын салыстыратын болсақ, ол 2011 жылы табыстан 34,88 % құрады, ал 2012 жылы 31,02 % тең, есеп беру жылында өткізуден түсетін табыс 3,86 % төмендеген.

 

Кесте 9-Өткізуден түскен табыстың және қаржылық нәтиже

құрылымының және көрсеткіштерінің өзгеруін бағалау

 

Көрсеткіштер	2012 жылдың басы		2011 жылдың соңы		Өзгеріс (+,-)
	Мың, теңге	%	Мың, теңге	%	Мың, теңге	%
А	1	2	3	4	5	6
Өнімді өткізуден түскен табыс (ҚҚС-сыз)	76915	100	99167	100	+22252	-
Өткізілген өнімнің, қызметтің, жұмыстың өзіндік құны	50088	65,12	68403	68,98	+18315	+386
Өткізуден түскен нәтиже	26827	34,88	30764	31,02	+3937	-3,86
Қаржылық-шаруашылық қызметтен  түскен нәтиже	26967	35,06	25982	26,2	-985	-8,86
Есеп беру жылының  нәтижесі	26967	35,06	25982	26,2	-985	-8,86
Табысқа салынатын салық	2778	2,96	2077	2,09	-201	-0,87
Басқа салымдар	1653	2,55	5074	5,12	+3121	+2,57
Кәсіпорын қарамағында  қалатын табыс	20503	26,66	23904	24,1	+3401	-2,56

 

        2012 жылы табысқа салынатын салық пайызы 0,87 пунктке азайған. 2010 жылмен салыстырғанда басқа аударымдар бойынша пайыз 2,7% көбейген, бұл табыс мөлшеріне әсер ететін қолайсыз фактор. Кәсіпорынның қарамағында қалатын табыстың жалпы құрылымында есеп беру жылы 2,56 пунктке азаю байқалған, бірақ абсолютті көрсеткіштер бойынша 2012 жылы табыс сомасы 3401 мың теңгеге өскен.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3. ДЕБИТОРЛЫҚ  БЕРЕШЕКТІ ЕСЕПКЕ АЛУ

 

 

3.1. Сатып алушылар мен  есептесуді есепке алу

 

         Қазақстан Республикасында қабылданған  бухгалтерлік есеп бойынша нормативтік  актілер жүйесіне өзіне айтылып  кеткеннен басқа ұйымдастыру  және әдістемелік аспектілерді кіргізеді, негізінен алдағы қойылған мақсаттарды орындауға қамтамасыз етілуімен, негізгі ережелерді және принциптерді орындаумен байланысты.

        Есепшінің есептік жұмысымен  және негізінен, дебиторлық берешекпен  айналысуды көбінесе қабылданған  есеп формасынан, пайдаланатын автоматтандыру жолынан, топтастыру және бағалау әдісімен байланысты және құжат айналымыұйымдастырудан, активтердің құнын өтеуден, түгендеуден (инвентаризациялаудан), пайдаланатын есептік регистрлерден, сондай-ақ шаруашылық операцияларды тіркеу әдістерінен тәуелді.

        Қазақстан Республикасының қаржы  Министрлігінің бухгалтерлік есеп  және аудит әдістемелік департаментімен  концептуалдық негізбен сәйкес  қаржылық есеп берулерді дайындау  және жасау үшін бухгалтерлік  есептің журнал-ордерлік регистрлердің пайдаланылуы ұсынылған, олардың тізбегіне талдамалық кестелер, журнал-ордерлерге он екі ведомость, 14 журнал-ордер және Бас кітап кіреді.

        Журнал-ордерлер және журнал-ордерлердің  ведомостері алғашқы құжаттар  деректері негізінде түскен кезі еске алына отырып толтырылады. Алғашқы құжаттардағы тіркелген шаруашылық операциялар келесі топтарға бөлінеді:

  1.    Экономикалық  мәні бойынша

  2. Өзара синтетикалық  шоттардың дебеті немесе кредиті  бойынша байланыстылар.

        Активті және пассивті шоттарға бөлінетін Бас жоспардың барлық синтетикалық шоттарын журнал-ордерлер және журнал-ордерлердің ведомостерін қамтиды.

        Ал негізінен «Қарлығаш-ТС» ЖШС-те дебиторлық берешекті есепке алу үшін пайдаланады:

  Журнал-ордер №7 2150 шоттың «Қызметкерлердің және басқа адамдардың берешегі» кредиті бойынша

  Журнал-ордер №7 1420 «Қосымша құнға салық», 332 «Аударылған пайыздар»,334 «Басқалар» шоттардың кредиті бойынша.

        1280 бөлімше «Басқа қысқа мерзiмдi дебиторлық берешек» және 2180 «Басқа ұзақ мерзiмдi дебиторлықберешек» шоттары 1620 «Берілген қысқа мерзiмдi аванстар» және 2910 «Берiлген ұзақ мерзiмдi аванстар», 1911 шоттары «Тауар-материалдық қор алу үшін берілген аванстар», 1912 «Қызметті, жұмысты орындауға берілген аванстар», 1913 «Басқалар».

  №8 Журнал-ордерінің ведомосі – берілген аванстар бойынша

  Журнал-ордер №10 1290 «Күмәнді қарыздар бойынша резерв», 1620 «Келешек кезең шығындары»  шоттарының кредиті бойынша

  Журнал-ордер №11 1210 «Сатып алушылардың және тапсырыс  берушілердің берешегі» шоттарының кредиті бойынша

  Мердігерлер мен  жабдықтаушылардың есептесуін есепке  алу бойынша ведомосі.

        «Қарлығаш-ТС» ЖШС-тің есеп саясатына қарағанда 1280 «Алынуға тиіс шоттар» пайдаланбайды, бұл дұрыс емес, оның орнына 3540 «Өзге қысқа мерзiмдi мiндеттемелер» және 4430 «Өзге ұзақ мерзiмдi мiндеттемелер» шоты пайдаланады.

        Осыған байланысты есеп регистрларды  толтырудың алғашқы пункті болып,  шаруашылық операцияның мазмұнын  көрсететін бухгалтерлік хаттамасын анықтау. «Қарлығаш -ТС» ЖШС-тің есеп саясатына негізделіп «Дебиторлар және кредиторлармен есептесу» шоты есебі бойынша негізгі бухгалтерлік хаттамаларды терең қарауда тоқтаймыз.

Сатып алушыларға және жабдықтаушыларға өткізілген өнім,   көрсетілген  қызмет, жұмыс құны бойынша есептік  құжаттар берілген

Дебет 3540 «Өзге қысқа  мерзiмдi мiндеттемелер» және 4430 «Өзге ұзақ мерзiмдi мiндеттемелер» 

Кредит 6010 «Өнiмдердi сатудан  және қызмет көрсетуден алынатын кiрiс»

Өнімді, көрсетілген қызметті, жасалған жұмысты сатумен байланысты қосымша құнға салық есептелген

Дебет 3540 «Өзге қысқа  мерзiмдi мiндеттемелер» және 4430 «Өзге ұзақ мерзiмдi мiндеттемелер»

Кредит 3130 «Қосымша құнға  салық»

Өткізілген негізгі  құралдар бойынша дебиторлық берешектің пайда болуы

Дебет 3540 «Өзге қысқа  мерзiмдi мiндеттемелер» және 4430 «Өзге ұзақ мерзiмдi мiндеттемелер»

Кредит 6210 «Активтердiң  шығуынан түскен кiрiс»

Өткізілген негізгі  құралдар бойынша қосымша құнға  салықты есептеу

Дебет 3540 «Өзге қысқа  мерзiмдi мiндеттемелер» және 4430 «Өзге ұзақ мерзiмдi мiндеттемелер»

Кредит 3130 «Қосымша құнға  салық»

Өткізілген өнім, жасалған жұмыс, көрсетілген қызмет бойынша  сатып алушылардан төлемдердің  түсуі