Біріккен кәсіпорынның бірігуінің мәні

            Жұмыс түгендеу комиссияның отырысы хаттамасымен рәсімделеді, онда  қойма шаруашылығының жағдайын инвентарлық тексеру нәтижесі және ТМҚ-дың сақталуын қамтамасыз ету жағдайы көрсетіледі.

            ТМҚ-дың бүлінуі себептері, пайдаланылмайтын және жарамсыздарының қалыптасуының себептері келтіріледі, оған кінәлі адамдар көрсетіледі, сондай – ақ қорытынды жасалып, анықталған кемшіліктерді жою жөніндегі ұсыныстар жасалады. [22].

2.2 Қаржы инвестициясының есебі

         Біріккен кәсіпорындарда инвестицияның көзі болып жаңадан жасалған қосымша, яғни таза табыстың пайдаланылмай сақталған бір бөлігі саналады. Басқаша айтатын болсақ, инвестиция көзі – жаңадан жасалынған құн немесе таза табыстың сақталатын бөлігі болып табылады. Шаруашылық субъектілері немесе кәсіпкерлер инвестицияны өзінің таза табысының есебінен, өзін-өзі қаржыландыру немесе ол үшін сырттан несие алу арқылы жасайды.

            Біріккен кәсіпорындарда инвестицияның нарықтық және қаржылық деп аталатын екі түрін бірімен – бірі бәсекелесуші емес, керісінше оларды бірін – бірі толықтырылатындар деп түсінген дұрыс. Бұған, яғни бұл айтқанымызды нақтылай түсу үшін мынадай мысалды қарастырайық.

            Қандай да бір кәсіпкер құрылысты салу үшін қаржы керек етеді. Мұндай жағдайда құрылыс нақты инвестицияның объектісі болып табылады. Кәсіпкер бұл құрылысты қаржыландыру үшін өзінің акцияларын шығарып, басқа  біреулерге сату мүмкін. Сөйтіп, бұл мысалда кәсіпкердің құрылысқа салған салымы нақты инвестиция, ал қатысушының акцияны сатып алуға жұмсалған шығыны қаржылық инвестиция болып саналады. Жоғарыда аталған инвестицияның қай түрін болмасын алдына қойған мақсаты салым салған саланы, өндірісті дамыту, ондағы өндірілетін өнімдердің, дайындалатын бұйымдардың сапасын барынша жақсарту, яғни оларды халықаралық стандартқа сай етіп  сыртқы нарықта сата алатын дәрежеге жеткізу, өндіріске жаңа техникалар мен технологияны қолдану арқылы табыс табу болып табылады.

            Қаржылық инвестициялар иелену мерзіміне қарай қысқа мерзімдік және ұзақ мерзімдік категорияларға жіктеледі:

            Еншілес, тәуелді және бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың инвестицияларының есебі №13 Қазақстан Республикасы бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес инвестициялар есебі 2210-«Үлестік катысу әдісімен есепке алынатын инвестициялар», 2310 - «Жылжымайтын мүлікке инвестиция» 2320 - «Жылжымайтын мүлікке инвестициялардың амортизациясы», 2330 - «Жылжымайтын мүлікке инвестициялардың құнсыздануынан залал» шотттарында жүргізіледі.

            Бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың таза активіндегі инвестордың үлесін қайта бағалаудан өзгеруінен байланысты инвестицияның өсуі 2210, 2310 – шотының тиістісінде дебетелініп, 5430-шоты кредителінеді.            Инвестиция сатылғанда немесе басқа да жағдайларға байланысты есептен шығарылғанда оның алдағы уақыттардағы құны 2210, 2310 – шоттарының тиістісінде кредителініп, 7410 дебетіне жазылады. Егер субъект өзінің нақтылы құнынан төмен бағамен сатып алса, онда ол өзіне тиісті табысты әрбір есептеген сайын акцияның сатылып алынған құнымен нақтылы құнының арасындағы айырмасының тиісті бөлігі акцияның баланстағы құнына қосылып отырады. 

            Жоғарыдағы екі жағдай да субъектінің  акциядан алынатын табыстарын  есептеген уақытында акцияның сатылып алынған құнына қосылатын немесе одан кемітілетін акцияның сатылып алынған құнымен нақтылы құнының арасындағы айырмашылық табыс әкелінетін мерзімге қарай анықталады. Құнды қағаздардың өтелетін мерзімінде олардың 2210 – шотындағы құны нақтылы құнға сәйкес келуі керек. Акцияларды сатқаннан алынатын табыс 2800, 3340, 1032, 1050, 1051, 1011, 1012 және т.б. шоттарында дебителініп 6210– шотты кредителінеді [23].

2.3 Меншікті капитал, табыстар мен шығыстар есебі

  Меншікті капитал есебі Жалпы біріккен кәсіпорынның есебін жүргізу барысында жұмыс істеп тұрған, қызмет атқарушы, яғни қолданыстағы капиталды және оның құрамы мен құрылымы бухгалтерлік баланстың активінде көрсетілсе, ол капиталдың қаржыландыру көздері баланстың пассивінде көрсетіледі. Кәсіпорынның мүлкі оның негізгі құралдары мен айналымдағы қаржыларының құнынан құралады. Біріккен кәсіпорынның меншікті капиталының көздері болып мыналар саналады: жарғылық капитал, резервтік капитал және бөлінбеген пайда. Біріккен кәсіпорындарының өздерінің меншікті қаржыларынан басқа қарыз қаражаттарында пайдаланылады. Ал олардың қатарына қысқа және ұзақ мерзімді несиелер, қарыздар, аванстар және кредиторлық  борыштар жатқызылады.

            Жарғылық қор меншікті иесі  кәсіпорынның жарғысында қаралған  қызметтерін қамтамасыз ету   үшін инвестицияланған қаржыларының  сомасы болып саналады. Жарғылық қорының қамтамасыз ету үшін инвестицияланған қаржыларының сомасы болып саналады.

            Жарғылық қорының мөлшері кәсіпорынның  жарғысында және басқа да құрылтайшылық  құжатарында белгіленген, өкіметтің атқарушы органдарында тіркеледі. Оның мөлшері құрылтайшылық құжаттарға тиісті өзгерістер енгізгеннен кейін ғана өзгеруі мүмкін.

            Жарғылық капиталдың жалпы мөлшері,  шығарылған түрлері бойынша акциялардың  сандары, бір акцияның номиналдық  құны, біріккен кәсіпорындардың  жалпы жиналысында бекітіледі. Жарғы тиісті мемлекеттік органдарда тіркеуден өткізіледі. Кәсіпорынның акцияны сатып алатын мүшесіне ол акцияларды кәсіпорынға немесе үшінші тұлғаға сатуға ұсыныс жасауға құқығы бар.

            Біріккен кәсіпорындардағы жарғылық капиталдың есебі: 5010 – «Артықшылығы бар акциялар», 5020 – «Жай акциялар», 5030 – «Салымдар мен пайлар», - деп аталатын 5000 – «Жарғылық капитал» бас шотының бөлімше шотында есептелінеді.

            Акционерлердің акцияға жазылған  сомасына жарғылық қорды құрғанда, сондай-ақ қосымша эмиссия жасау арқылы жарғылық қор мөлшерін өсіргенде немесе акциялардың номиналдық құнын өсіргенде жарғылық қордың өскен сомасына 5110 – шот дебеттелініп, 5020, 5010 – шоттары кредителінеді.

            Егер үлес қосушылар мен акционерлер  қоғамға өз үлесін ақшалай түрде салатын болса: 1032, 1050, 1051, 1011, 1012 – шоттардың тиістілері дебеттелініп, 5110 – шот кредителінеді.

            Ал егер үлес қосушылар мен акционерлер қоғамға өз үлесін материалды емес актив, негізгі құрал, материалдық құндылықтар және т.б. салатын болса: 10, 12, 20 және т.б. бас шоттардың тиісті бөлімше шоттары дебеттелініп, 5110 – шот кредителінеді.

            5210 – шоты акционерлік қоғамның сатып алынған акцияларының есебін жүргізу үшін арналған. Бұл жағдайда, яғни субъект акционерлерден өз акцияларын сатып алған уақытында бухгалтерлік есепте 5210 – шот дебетелініп, 1000 «Ақша қаражаттары» бөлімі шоттары және басқа да шоттардың тиістілері кредителінеді.

            Егер акционерлік қоғам өз акцияларын айналымнан алып тастаған уақытта 5020 немесе 5010 – шоттарының тиістісі айналымнан алынған акцияның құнына дебеттелініп, 5210 – шот кредителінеді [24].

            Осы айтылғандар мен қатар біріккен кәсіпорындарында 2040 – шоттында қоғамның өз акцияларын номиналдық бағасынан жоғары бағамен сату барысында пайда болған сомалары, ал 2110-бшотында ақшаның құнсыздануына және т.б. жағдайларға байланысты кәсіпорынның «негізгі құралдарын», инвестицияларын, сондай-ақ басқа да активтерін қайта бағалау нәтижесінде пайда болған капиталдың осы сомалары есептелінеді. Бұл шоттың кредитіне 5210-шоттың дебитіне акционерлерден акцияларды олардың номиналдық бағасынан төмен бағамен сатып алудан пайда болған айырма сома жазылады. Кәсіпорынның негізгі құралдарын, инвестицияларын және басқа да активтерін қайта бағалағаннан алынатын сомаларға тиісті шоттарға дебеттелініп, 5420,5430 және 5440-шоттарының тиістілері кредиттелінеді.

         Сонымен қатар 5420-шоттың кредитіне, 2421,2425-шоттарының дебитіне  бұрынғы  негізгі құралдарыда қайта бағалау  кезінде өскен тозу сомасы шегінде  кейінгі негізгі құралдарды қайта бағалау кезіндегі кеміген тозу сомасы жазылады.

          5420-шотының дебетіне жазылатындар:

• 2421,2425-шоттардың кредитінен негізгі құралдарды қайта бағалау кезінде өскен тозу сомасы;
• 5110-шотының кредитінен негізгі құралдардың пайдалануына қарай оларды қосымша бағаланған сомалары және есептен шығарылған негізгі қорлардың пайдаланылған мерзімі ішінде бөлінбеген табысқа апарылмай қалған қосымша бағасының сомасы;
• 2421,2521-шоттарының кредитінен негізгі құралдарды бұрынғы қайта бағалау кезіндегі анықталған қосымша құны шегінде келесі қайта бағалау кезіндегі оның құнының азаю сомасы;
• 5420-шотының дебетіне;
• 1150,1150-шоттарының тиістілерінің кредитінен қаржылық инвестицияларды бұрынғы қосымша балағанда алынған сомасы шегінде инвестициялардың кейінгі кездегі құнының төмендеу сомасы;
• 5510 немесе 6210-шоттардың тиістілерін кредитінен қабылданған есеп саясатына қарай есептен шығарылған ұзақ мерзімді қаржылық инвестициялардың бұрынғы қосымша бағаланған сомасы.

          Акционерлік қоғамдар мен басқа  да біріккен кәсіпорындар өздерінің  таза пайдасы есебінен жоғарыда  айтылғандай резервтік капитал  құрады. Бұл резервтік капиталдың  мөлшері қоғамның жарғысында  белгіленеді, бірақ-та ол субъектінің  жарғылық капиталының 10% кем болмауы тиіс. Ақшаның құнсыздануына, өндірістік өркендеуіне, сондай-ақ басқа да жағдайларға байланысты біріккен кәсіпорынның жарғылық капиталы көбейген уақыттарда  резервтік капиталда соған сәйкес артып отыруға тиіс. Резервтік капиталдағы жинақталған сома алдын ала болжамдалған, төтенше жағдайлардан болатын шығындарды жабу үшін жұмсалынады. Жалпы резервтік капиталдағы жинақталатын сомаларды жасау тәртібі акционерлік қоғамның жарғысында бекітіледі.  Резервтік капиталдың жасалуына байланысты азаюы келесі есепті кезең ішінде қоғамның жарғысында көрсетілген мөлшерге тән етіп қайта қалыптастыруды қажет етеді. Біріккен кәсіпорындарда резервтік капиталдың есебі 5400-бас шотының: 5410,5460-бөлімше шоттарынесептеледі.

          Резервтік капитал субъектінің таза пайдасы есебінен қалыптасқан уақытта бухгалтерлік есепте: 5510-шот дебеттелініп 5410 немесе 5460-шоттар кредиттелінеді. Ал біріккен кәсіпорынның резервтік капиталындағы жинақталған сомасы жұмсалынғанда бухгалтерлік  есепте: 5410 немесе 5460 шоттарының тиістілеріне дебеттелініп, 5510,5420 немесе т.б. шоттарының тиістілері кредиттелінеді. Акционерлік қоғамда немесе басқадай субъектілер өздерінің тапқан таза  пайдасының есебіне әртүрлі бағыттарға байланысты қорлар құруына болады. Бұндай бағытта құрылған қор сомаларын керекті уақытында босағаннан кейін қайта қалыптастыру кәсіпорын үшін міндетті болып саналынбайды. Ол аталған қорлардың есебін 5460  шотта жүргізіледі.

          Біріккен кәсіпорынның қорытынды табысынан бюджетке төленетін салықтарын және табыстың есебінен өтелінетін басқадай шығындарды төлегеннен қалған сомасы есепті жылдың «Бөлінбеген пайдасы» болып табылады. Біріккен кәсіпорында «Бөлінбеген табыстың» есебі 5500-бас шоттың:

          5510 шоттарында жүргізіледі. Бөлінбеген  пайда көбейгенде 5510 – шоты кредиттелінеді. Ал, керісінше  бөлінбеген пайданың жұмсалуы немесе осы жылғы шеккен зияны 5510-шотының дебетіне жазылады.

    Мысалы: 5510-шотының дебетіне:

• 5610-шы қорытынды табыс шотының кредитінен есеп беретін жылғы біріккен кәсіпорынның шеккен қорытынды зиянының сомасы;
• 5410 және 5460 – шоттарының тиістілерінің кредитіне біріккен кәсіпорынының жасаған резервке тиісті қордың  сомасы;
• 3510 немесе 3390 – шоттарының тиістілерінің кредитінен акционерлерге төленетін немесе төлеген дивидендтер сомасы жазылады.

Акционерлерге дивидендтерді  төлегеннен есеп беретін жылдың бөлінбеген табысының сомасы 5510-шотының дебитінен 5300-шотының кредитіне апарылады.

Жалпы акционерлік қоғамның немесе субъектінің құрылғаннан  бастап жұмсалған таза пайдасы оның капиталы болып саналады. Кез-келген біріккен кәсіпорын меншікті капиталының жалпы сомасы яғни барлық активтері сомаларының қосындысынан міндеттемелері  сомаларының қосындысын алып тастағандағы қалған сомасы субъектінің немесе акционерлік қоғамның жарғысында көрсетіліп белгіленген жарғылық капиталының сомасынан кем болмауы тиіс. Егер баланс активінің нетто сомасы қоғамның жарғысында белгіленген жарғылық қордан кем болған жағдайда субъекті қызметінің рентабельділігі төмен екендігін көрсетеді. Мұндай жағдайда біріккен кәсіпорын жарғылық қорының мөлшері қайта қаралуға тиісті [25].

Есепті жылдың соңында  барлық біріккен кәсіпорындардың бухгалтериясында жетінші «табыстар» және «шығыстар» деп аталатын бөлім шоттары 5610-шотпен жабылуы тиіс, яғни бұл шоттарда қалдық қалмайды. Жоғарыда аталған жетінші бөлім шоттарын жабу барысында бухгалетерлік есепте 6010 немесе 6130 аралығындағы шоттар дебетелініп 5610-шоты кредиттелінеді. Ал  сегізінші бөлім шоттарын жабу барысында бухгалтерлік есепте 5610-шот дебеттелініп, 7010 мен 7450 аралығындағы шоттар кредиттелінеді.  Осы операциялардың қорытындысы бойынша 5610-шотының дебеті мен кредитіндегі сомалар салыстырылып,егер дебитіндегі сома артық болған жағдайда біріккен кәсіпорынның ағымдағы жылы зиян шеккендігі, ал кредиттік сома артық болған жағдайда біріккен  кәсіпорынның  ағымдағы жылы өзінің істеген жұмысының қорытындысы бойынша пайда тапқандығы болып табылады.

 Егер біріккен кәсіпорын  зиян шексе жылдың аяғында  – 5510-шот дебеттілініп, 5610-шот  кредиттелінеді. Ал егер пайда тапса: 5610-шот дебеттілініп, 5510-шоты кредиттелінеді.

Табыстар есебі Біріккен кәсіпорындардың табыстарына: дайын бұйымдар мен тауарларды сатудан алынатын табыстар, қызмет көрсетуден алынатын табыстар және пайыз түрінде алынатын және тағы да  басқа алынатын табыстар. Бұл аталған табыстар қатарына біріккен кәсіпорындарға  келіп түскен, кіріс етілген және кәсіпорындардың төленген сомалары алдын ала аванс ретінде  алынған табыстар, алынған несиелердің және қарыздардың қайтарылу жағдайлары жатқызылмайды. Біріккен кәсіпорындардың негізгі және негізгі емес қызметтерден алынған табыстардың қосындысы оның жиынтық табысын құрайды. Ал бұл табыс сатылған өнімнен, көрсетілген қызметтен алынған немесе алынуға тиісті өткізу құны бойынша бағаланады. өткізу құны шаруашылық субъектісімен активті сатып алушының немесе пайдаланушының арасындағы келісімшарт бойынша анықталады.  Біріккен кәсіпорындардың табыстары табыс сомасы дұрыс бағаланған жағдайда, субъектінің экономикалық пайдалары алу ықтималдығы болған жағдайда, кәсіпорын, сатып алушыға меншік құқығын берген жағдайда, мәмле бойынша нақтылы жұмсалған немесе күтіліп отырған шығындар дұрыс бағаланған жағдай шарттары қанағаттандырылған кезде танылады. Ұқсас тауарлар мен қызметтерді айырбастау кезінде мәмле бойынша табыс танылмайды. Ұқсас тауарлар мен қызметтерді айырбастау кезінде табыс алынған тауарлар мен қызметтердің  өткізу құны бойынша танылады және бағаланады. Егер алынған тауарлар мен қызметтердің өткізу құны дұрыс бағаланбайтын болса, табыс берілген тауарлардың немесе көрсетілген қызметтердің өткізу құны мөлшерінде танылады.