Біріккен кәсіпорынның бірігуінің мәні

 Басқа заңды және жеке тұлғалардан сатып алынғанда сатып алынған материалдық емес активтердің келісім құнына (ҚҚС-сыз) Дт-2730  Кт-3310,  ҚҚС сомасына Дт-1420 Кт-3310, ҚҚС-ты есепке алғанда Дт-3130 Кт-1420, ұсынылған шотты төленгенде Дт-3310 Кт-1030,1032,1010, жазулары жазылады.

 Материалдық емес активті кәсіпорынның өзі жасаса (бағдарламалық қамтамасыз ету, интеллектуалды құн объектісін  құру, сауда белгілерін әзірлеу), жұмсалған материалдардың құнына Дт-8111 Кт-1311-1316, әзірлеушілердің  жалақысына Дт-8112 Кт-4230, жалақыдан аударым сомасына Дт- 8113 Кт-3150, материлдық емес активтерді жасау жөніндегі шығындарға Дт-8110 Кт-8111,8112,8113,  жасалған материалдық емес активтің нақты құнына (оны балансқа алған кезде) Дт-2780 Кт-8110 жазулары жазылады.

 Біріккен кәсіпорындарға материалдық емес активтердің жарғылық капиталға салым ретінде түскенде мәлімделген жарғылық капиталдың сомасына Дт-5110 Кт-5020-5030 жазуы, ал келіп түскен материалдық емес активтердің сомасына Дт-2730 Кт-5110 жазуы жазылады.

 Шаруашылық серіктестіктер туралы Қазақстан Республикасының Президентінің Жарлығына сәйкес – шаруашылық субъектілері жарғылық капиталға салым ретінде аластатылған құқықты енгізуге құқылы. Олар кірістік әдіспен немесе капиталындағы жалдық көлемінің бағасы бойынша (жалдық пайызды қоса) қысқартылған түрде бағаланады. Үйлерді, ғимараттар мен жабдықтарды уақытша пайдалану құқы құнының сомасы есепке алынады, бұл сомаға Дт-2730 Кт-5110 жазуы жазылады. Материалдық емес активтердің өтеусіз тегін келгенде Дт-2730 Кт-6230,6280 болады. Жыл соңында Дт-6230,6280 Кт-5610 жазуы беріледі [12].

 Біріккен кәсіпорындардың материалдық емес активтерінің есептен шығарылғанда басқа кәсіпорындардың жарғылық капиталына салынса материалдық емес активтердің баланстық құнына Дт-7410 Кт-2730, бұрын есептелген тозудың  сомасына Дт-2740 Кт - 2730, келісім құнына Дт-2710,2310 Кт-6210, ҚҚС сомасына (айырмашылықтан) Дт-7210 Кт-3130, жыл соңында барлығы жиынтық кірістің кемуіне Дт-5610 Кт-7410, жиынтық кірістің артуына Дт-7410,7210 Кт-5610 жазулары беріледі.

 Моральдық тозуына және кәсіпорынға пайда әкелу қабілетін жоғалтуына байланысты материалдық емес активтердің есептен шығарылғанда материалдық емес активтердің баланстық құнына Дт-7410 Кт-2730 бұрын есептелген тозудың сомасына Дт-2740 Кт-2730 жыл соңында Дт-5610 Кт – 7410 жазулары жазылады.

 Сатуға байланысты материалдық емес активтерді есептен шығарғанда материалдық емес активтердің баланстық құнына Дт-7410 Кт-2730, бұрын есептелген тозудың сомасына Дт-2740 Кт-2730, сатылған активтердің келісім құнына (ҚҚС-сыз) Дт-2110 Кт-6210, ҚҚС сомасына Дт-2110 Кт-3130, ҚҚС бюджетке төленгенде Дт-3130, Кт-1030, сатып алушы шотты төлегенде Дт-6210 Кт-5610 жазулары жазылады [13].

Өтеусіз берілсе баланстық  құнға Дт-7410 Кт-2730, материалдық емес активтердің баланстық құнына Дт-2740,7410 Кт-7210 жазуы көрсетіледі.

Біріккен кәсіпорынның материалдық емес активтері бойынша амортизация бастапқы құнынан есептелген нормалар және МЕА болжамды  ұтымды пайдалану мерзімі бойынша ай сайын есептейді. Амортизация нормасының мерзімін анықтау мүмкін емес. МЕА бойынша мерзім 10 жылға, бірақ кәсіпорынның  жарғыда белгіленген қызметінен аспайтындай болып белгіленеді.

 Мысалы, Субъект ЭЕМ-ге бағдарламалық қамтамасыз ету сатып алды, құны 120 000 ұтымды пайдалану мерзімі 5 жыл (60ай) болып белгіленген.

Ай сайынғы амортизация нормасы 120 000/60 =2 000 теңге немесе 1067 (2 000*100/120 000). МЕА оларды пайдалану мерзімі ішінде кәсіпорынға белгілі бір табыс әкелуге тиіс. Амортизацияны есептеу МЕА құны толық есептелгеннен кейін немесе актив табыс әкелуді доғарған сәттен бастап тоқтатылады. МЕА ұтымды пайдалану мерзімінің дұрыс есептелінуіне олардың амортизациясын өндіріс немесе айналым шығындарына қосу тәуелді, демек оған кәсіпорын қызметінің шынайы қаржы нәтижесі де тәуелді болмақ. МЕА амортизациясының есебі РТ №6-нысанында жүргізіледі. Амортизацияны есептеуді бухгалтерлік есептің шоттарында НҚ бойынша тозуды есептеуге  ұқсас көрсетіледі. Амортизацияны есептеу сомасына Дт-7110,7210 Кт-2730 жазуы беріледі [14].

 МЕА түгендеген кезде кәсіпорынға меншік құқына тиесілі МЕА нақты қолда бары, оларды баланста көрсетудің дұрыстығы мен мерзімділігі, материалдық емес активтердің тозуын есептеудің дұрыстығы, моральды ескірген активтердің бар-жоғы тексереді.

 Бастапқы құжаттамада МЕА объектісінің егжей-тегжейлі сипаттамасы болып, олардың бастапқы құны, ұтымды пайдалану мерзімі, тозу нормасы, объект пайдаланатын бөлімшелер, МЕА түгендеулері көрсетілуі тиіс. Объектінің өзінің бар-жоғын және пайдаланудағы кәсіпорынның құқын растайтын құжаттардың қолда барын анықтау қажет.

 Сатып алушы кәсіпорын активтерінің шынайы құнынан артық 4 200 000 төледі. Дәлелдемелері   сатып алынған кәсіпорын өткізу нарқында  монополияның қайсы бір нысанына ие болған, кәсіпорында сатып алғанда сатып алушы фирма ішкі немесе сыртқы нысанына ие болған, сатып алушы өндірісті бұрынғы атымен жүргізбек, өйткені оның тауарлары кеңінен танымал және сұранысқа ие,  кәсіпорында білікті қызметкерлер бар, кәсіпорында пайда әкелгіш тауар белгілері,  тауардың  шығатын жері, лицензиялар бар, кәсіпорын сатып алынатын материалдық ресурстарды өткізу нарқына жақын орналасқан болып табылады.

Негізгі құралдар есебі №6 БЕС бойынша  кәсіпорынның негізгі құралдары – бұл еңбек құралы ретінде материалдық өндіріс саласында, сондай-ақ өндірістік емес салада (материалдық емес өндіріс саласында) ұзақ уақыт бойы (1жылдан аса) қолданыста болатын материалдық активтер. Біріккен кәсіпорынның негізгі құралдарына мыналар жатады: жылжымайтын мүліктер, көлік құралдары, жабдықтар, аулау аспабы, өндірістік және шаруашылық құрал-саймандар, үлкен және өнім беретін малдар, арнайы құралдар мен басқа негізгі қорлар. Өндіріс процесіне қатысу сипатына қарай біріккен кәсіпорындардың негізгі құралдары өндірістік және өндірістік емес болып бөлінеді. Тиістілігі бойынша негізгі құралдар меншікті, қысқа мерзімге жалданған, ұзақ мерзімге жалданған, қолданыстағы және запаста тұрған, заттық құрамы бойынша негізгі құралдар инвентарлық және инвентарлық емес. Экономика саласы мен қызметі түрлері бойынша негізгі құралдар осы қорлардың қатысуымен өндірілген өнім немесе көрсетілген қызмет жатқызылған экономика саласы мен қызмет түріне жатады. Өнеркәсіп саласына экономикалық барлық салаларында өнеркәсіп өнімдері өндіру процесімен  тікелей байланысты негізгі  қорлар жатады [15].

Біріккен кәсіпорынның  негізгі құралдарының есебін дұрыс  ұйымдастырудың маңызды  шарты оларды бағалаудың қабылданған принципі болып табылады. Негізгі құралдарды ақшалай өлшеммен бағалау олардың көлемін, құрылымын, тозуын анықтап, қайта  өндіруді  жоспарлауға мүмкіндік  береді. №6 БЕС бойынша бастапқы, ағымдағы, баланстық құндарды, сату құнын және жою құнын ажыратуға болады.

Біріккен  кәсіпорынның негізгі құралдар  бухгалтерлік есепте  бастапқы құны бойынша кіріске алу сәтінде көрсетіледі. Оған барлық қажетті нақты өндірістік шығындар, негізгі  құралдарды орнату және сатып алу шығындары,  соның ішінде сатып алу кезінде төленген өтелмейтін  салықтар мен алымдар, пайдалануға қосу жөніндегі шығындар, құрылыс мерзіміне, берілген несие үшін пайыздар, активті жұмыс жағдайына  келтіруге байланысты басқа да шығындар жатады.

Жер уческесінің  бастапқы құнына мыналар шотта көрсетілген сату бағасы, жылжымайтын мүлік жөніндегі агенттерге комиссиялық  сыйақы, сатып алу – сату құжаттарын ресімдеу бойынша заңгердің көрсеткен қызметін төлеу,  салықтар мен алымдар, жерді мақсатты пайдалануға әзерлеу жөніндегі шығындар (үйлерді бұзу, тазалау, тегістеу) кіреді.

Мысалы: «Альтаир» ЖШС-і аумағында 1 200 000 теңгенің құрылысы орналасқан жер учаскесін сатып алды. Жылжымайтын мүлік жөніндегі агенттің көрсеткен қызметінің құны – 23 000 теңге, шарт жасау жөніндегі заңгер көрсеткен құны – 15 600 теңге  құрылысты бұзу шығындары 35 000  теңге, үйді бұзудан алынған табыс 12 300  теңге, учаскені тазалау және тегістеу жөніндегі шығындар 7 000 теңге.

Учаскенің бастапқы құны: 1 200 000 + 23 00 + 15 600 + (35 000 – 12 300) + 7000 = 1 268 300 теңгені құрайды. Дт -2411(жер) Кт – 3310 (жеткізушілер мен есеп айырысу). Сатып алынған жабдықтардың  бастапқы құнына   құнына  сатып алу бағасы,   тасымалдау  шығындары (тасымалдау уақытындағы сақтандыру), монтаждау шығындары, жабдықтың пайдалануға жарамдылығын тексеру мақсатында сынақтан өткізу шығындары қосылады.

Біріккен  кәсіпорынның негізгі құралдардың келіп түсуі  негізгі құралдарды қабылдау - өткізу №1нысанындағы актімен ресімделеді. Есептелген  тозу  сомаларын есепке алуға пассивтік 2421-2425 шоттар арналған [16].

Үйлер мен жеңіл автомобильдерді  сатып алғанда  баланстық құнына Дт – 2412, 2414 Кт-3310, тозу сомасына Дт -2412,2414 Кт-2421,2423, ҚҚС-ты қоса  алғанда, жеткізуге байланысты шығындар Дт-2414 Кт – 3310, жеткізушілер мен мен мердігерлерге алдыңдағы берешек  өтелгенде Дт-3310 Кт-1032,1030,1010,1012 жазуы жазылады, онда бухгалтерлік жазбаны 3310 шотта көрсетпестен жүргізуге болады, яғни Дт-2412,2421 Кт-1032,1030,1010,1012, тозу сомасына Дт-2412,  2414 Кт-2421,2423. Бұл тәртіп бұзу болып саналмайды, өйткені ол қаржы нәтижелерінде көрсетілмейді. Өзге қалалық есеп айырысу жағдайында бухгалтерлік жазбаларды 3310 шот арқылы жүргізуге болады, егер үйлер мен автомобильдер жаңа болса, онда тозу операциялары болмайды. Егер НҚ нарықтық бағасы бойынша сатып алынса, онда ол НҚ бастапқы құны болып саналады. Сатып алынған басқа НҚ ҚҚС-сыз салық шот-фактураларына сәйкес келісім құнына Дт – 2413,2417 Кт – 3310, ұсынылған шот бойынша ҚҚС сомасына Дт-1420 Кт-3310, кіріске алу сәті бюджет алдындағы берешекті кемітуге ҚҚС-ты жатқызу сәті болып табылғанда Дт-3130 Кт1420, жеткізушілерге төленген шоттарға Дт-3310 Кт-1032,1030,1010,  жазуы жазылады. Егер алдын ала төлем жүргізілсе жүргізілген алдын ала төлемнің сомасына Дт-1610  Кт - 1032,1030,1010,1012, НҚ келісім құнына Дт – 2412,2417 Кт 3310, ҚҚС сомасына Дт-1420 Кт  3310, ҚҚС есепке алу Д-3130 Кт-1420, берілген аванстарды есепке алғанда Дт-3310 Кт-1620 жазуы жазылады.

  Инвентарлық объект  НҚ есебінің объектісі болып  табылады, яғни оған тиесілі бейімдеулері  және керек-жарақтарымен бірге аяқталған құрылғы немесе жеке оқшауланған зат (заттар кешені) белгілі бір дербес фунцияларды орындауға арналған. Инвентарлық объектіге инвентарлық нөмір тағайындалады. Объектінің нөмірленуін әдетте реттік – сериялық жүйе бойынша құрады.

          Мысалы, үйлер үшін 0001-ден 0299-ға дейін, ғимараттарға 0300-ден 0499-ға дейінгі нөмірлер бөлінген.

 Инвентарлық нөмірлер НҚ №1 нысанында және НҚ қолда бары мен қозғалысын есепке алу жөніндегі барлық тіркелімдер мен құжаттарда келтіріледі. Оларды тиісті объектілерде темір бетондарды бекіту, бояу жағу немесе басқадай әдістермен белгілейді. Инвентарлық нөмір объектінің пайдалануда болған барлық кезеңінде сақтайды, ал ол шығарылатын болса, жаңадан келіп түскендеріне ұзақ уақыт бойы (5 жылға дейін) қайтадан нөмір қоймайды. Бухгалтерлік есепте НҚ әрбір объект бойыша бүтін теңгеге дейін дөңгелектелген сомамен ескеріледі.

 Нормалар еңбек құралдарының экономикалық мақсатты қызмет мерзіміне орай белгіленеді. Олар негізгі құралдар өтелуінің нормативтік мерзімін көрсетеді. Олардың деңгейі негізгі құралдардың ұзаққа шыдамдылығы мен физикалық тозуына байланысты. Мұның өзі еңбек құралдарының техникалық-құрылымдық және материалдық-заттық ерекшеліктеріне пайдаланудағы негізгі құралдардың нақты жасына, қолданыстағы еңбек құралдарының моральдық тозуына байланысты анықталады. Біріккен кәсіпорындарда амортизацияны есептен шығарған кезде, соңғы жылды қоспағанда, жою құны ескерілмейді. Мұндайда амортизация сомасы қалдық құнның жою құнына дейінгі кемітілуі үшін ішкі қажеттікпен шектелген болады. Біріккен кәсіпорындарда амортизациялық аударымдар әрбір есепті кезеңде НҚ әрбір түріне жұмсалған шығындар ретінде танылады. Амортизацияның әр түрлі әдістерін қолданады және оны субъектінің таңдап алуы есеп саясатында анықталынады [17].

 Біріккен кәсіпорындардағы қолданыстағы заңдарға сәйкес өзіне тиесілі негізгі құралдарды басқа субъектілерге беруге, айырбастауға, жалға беруге, тегін уақытша пайдалануға немесе қарызға беруге, егер заңдарда және субъектінің жарғысында өзгедей көзделмесе, сондай-ақ оларды баланстан есептен шығаруға құқылы. Кәсіпорындардың, цехтар мен басқа объектілердің құрылысына, кеңейтілуіне және техникалық қайта жарақтануына байланысты физикалық және моральды тозуы бойынша таратылған кезде, табиғи апаттардың, аварияның, қалыпты пайдалану жағдайларының бұзылуының нәтижесінде негізгі табынаннан малдарды ақау ретінде шығарып тастағанда, шаруашылық аралық және басқа кәсіпорындар ортақ кәсіпорынға баланстан шығару арқылы өтеусіз бергенде, сыйлағанда, табыс еткенде (сатқанда), өткізгенде және айырбастағанда НҚ шығарылады.

  Негізгі құралдарды жұмыс жағдайында ұстау үшін оларды мерзім сайын жөндеу қажет. Мұның өзі НҚ жекелеген бөлшектерінің тозуы біркелкі еместігіне байланысты болады. Бухгалтерлік есеп орындалған жөндеу жұмыстарының көлемі мен оның құны туралы ақпаратпен, сондай-ақ жөндеуге жұмсалатын қаражаттарға бақылау жасауды қамтамасыз етуге тиіс. Ұйымдастыру-техникалық белгілері бойынша жөндеу, яғни күрделі жөндеу мен шағын (ағымдағы) жөндеу болып бөлінеді. Бір жылдан артық мерзім жүргізілетін, нәтижесінде агрегат толықтай бөлшектелетін, алмастырылатын немесе тозған барлық тетіктері мен жерлері қалпына келтірілетін, агрегат жинақталатын және сынақтан өтетін жөндеу машиналардың, жабдықтар мен көлік құралдарының күрделі жөндеуі болып саналады. Машинаның агрегаттарына күрделі жөндеу машина маркасына байланысты белгіленген жүрістен кейін жүргізіледі. Үйлер мен ғимараттардың күрделі жөндеуі әдетте жөнделетін объектілерді шамалап қайта құрумен ұштасады, мұндай кезде тозған конструкциялар мен тетіктер алмастырылады. Шамалап қайта құру немесе жаңғырту НҚ бастапқы құнын өсірмейді. №6 БЕС-ке сәйкес НҚ объектілерінің бастапқы құнын өсіру кейінгі күрделі салымдардың нәтижесінде объект күйі жақсаратын жағдайларда ғана жүргізіледі. Мұндай кезде оның бастапқы бағалаудың нормативтік көрсеткіштері: қызмет мерзімі, өндірістік қуаты артады. Объектінің техникалық күйін сақтау және ұстау мақсатында НҚ жөндеуге жұмсалған шығындар бастақы құнды өсірмейді, олар пайда болған сәтте ағымдағы шығындар ретінде танылады.

  Мысалы: автомашинаның  бастапқы құны 1 500 000 теңге, ұтымды пайдалану мерзімі 8 жыл, ал 5 жылдан кейін автомашинаға құны 2 900 000 теңге болатын жаңа қозғалтқыш орнатылады, оң жақ қаптағы 45 000 теңгеге алмастырылады. Қозғалтқышты алмастыру нәтижесінде қызмет мерзімі 2 жылға артады, сөйтіп 2 900 000 теңге сомасындағы шығындар бастапқы құнды өсіреді, ал 45 000 сомадағы шығындар ағымдағы шығындар ретінде танылады.

  Ағымдағы жөндеу НҚ жұмыс жағдайында ұстау үшін оның тозған тетіктерін алмастырудан немесе түзетуден тұрады. Оны НҚ пайдалану процесінде жүргізеді. НҚ сақтандыру мақсатымен белгіленген мерзімдерден ертерек жүзеге асырылатын жоспарлы – ескерту жөндеуінің маңызы зор болмақ. Жөндеудің есебі барлық жұмыстардың құжатпен рәсімделуін, жұмыстардың көлемі мен өзіндік құнын анықтауды, жөндеуге арналған қаражаттардың мақсатқа сай пайдалануына бақылау жасауды қамтамасыз етуге тиісті [18].

  Өндірістік негізгі  қорларды жөндеуге жұмсалатын  шығындарды есепке алу үшін 8210 – шот қолданылады. Жалпы шаруашылық мақсаттағы НҚ жөндеу шығындары 7210-шотта, тауарларды сататын жерінде сақтауға арналған НҚ жөндеу шығындары 7110 – шотта көрсетіледі. Қажет болған жағдайда жөндеуге жұмсалған шығындарды өнімнің, жұмыстың және қызметтің құнына біркелкі енуін қамтамасыз ету үшін кәсіпорындар жөндеудің барлық түрлері мен оның ұзақтығына жұмсалатын шығындардың жылдық сметасына орай ай сайын аударымдар жасап, жөндеу қорын құра алады.