Аудиттің пайда болуы және қалыптасуы

• сәйкестігін тексеру;
• ішкі бақылау, тест жүргізу (бақылау кездерін);
• мән бойынша бақылау;
• талдамалық реттемелер.

Сәйкестігін тексеру ішкі бақылау жүйесінің  сапасына тест жүргізуге бағытталған.

Сәйкестігін тексеру мақсаты -- елдегі нормативтік-құқықтық актілерге сай құрылған қаржылық есеп беруді дәлелдеу кезінде дәлелдердің өңтайлы санын жинау үшін клиенттің ішкі бақылау жүйесін түсінуге қол жеткізу. Клиенттің ішкі бақылау жүйесімен танысудың реттемелері:

• клиент қызметкерлеріне сұрақ қою;
• құжттар мен жазбаларды тексеру;
• лауазымды нұсқаулар, ішкі аудит туралы ереже және т.б.
• осы клиентпен жұмыс істеген алдыңғы аудиторлық тәжірибесі.

Ішкі бақылауға тест жүргізу (бақылау  кездерін) ішкі бақылау жүйесін түсінгеннен кейін аудитор кателіктер мен нормадан ауытқуды және оны болдырмауға болатын не болмайтындығын бағалайды. Мұндай бақылау қателіктер мен нормалардан ауытқуы туындауы мүмкін, бірақ анықталмайды деген ықтималдылықты төмендететін нақты бақылау көздерін анықтауды қамтиды. Бұл процедураны бақылау тәуекелдігін бағалау деп атайды.

Мән бойынша  тексеру

Мән бойынша  шаруашылық операцияларын тексеру  мақсаты шаруашылық операцияларының қажетті түрде мақұлданғанын, тіркелімдерде дұрыс ескеріліп, жинақталғанын және Бас кітапқа нөмірленгенін анықтауға болады. Егер аудитор шаруашылық операциялардың шотта дұрыс тіркеліп, көрсетілгеніне сенімді болса, онда ол Бас кітаптағы қорытындылар дұрыстығына сенімді болады.

Мән бойынша тест жүргізу кезінде  баланс үшін де, табыстар мен шығыстар туралы есеп беру үшін де Бас кітаптың соңғы сальдосына басты назар аударылады. Осы тексерулер көлемі бақылау кездеріне тест жүргізу, мән бойынша операцияларды жүргізу кезінде алынған нәтижелерге байланысты болады.

Мәні бойынша операцияларды  тексеру талдамалық реттемелерге қарағанда қиын және қымбат.

Мәні бойынша тестілер әдетте бүкіл  жоспарлау процессінің ең күрделі  бөлігі болады. Бүл елеулі дәрежедегі кәсіби пікірді қажет ететін субъективті процесс.

Егер аудитор қаржылық есеп берудің  жеткілікті түрде әділ ұсынылғанына сенімді болса және оның сенімділігі ішкі бақылау жүйесін түсінуге, бақылау тәуекелдігін бағалауға, бақылау кездері тестілеріне негізделсе баланстың жекелеген баптары мен қаржылық есептеменің басқа нысандарын тексеруді едәуір құрастыруға болады. Сонымен бірге қаржылық есеп берумен жұмысты жеңілдету және аудиторлық комаңда мүшелері арасында аудиттің нақты учаскелерін рационалды бөлу үшін он сигменттерге немесе элементтерге бөледі.

 

3. Аудит жүргізудің тәсілдері

Экономикалық ақпарат категориясы  ретінде есепке алу ақпараты түрлері иерархиялық құрылымға ие жөне ол былай көрсетілген: реквизиттер (деректемелер), көрсеткіштер, құжаттар.

Реквизиттер — ары қарай логикалық бөлуге жатпайтын қарапайым ақпараттық бірліктер. Олар объект, процесс, құбылыстардың белгілі бір қасиеттерін көрсетеді және белгілі бір мағыналық мәнге ие.

Реквизит  былай бөлінеді: объект, процесс, құбылыстардың  сандық жағын сипаттайтын реквизит-негіздері және суреттеліп отырған объект немесе процесстің (әрекет уақыты мен орны, орындаушылардың аты-жөні, жұмыс атауы және т.б) сапалық жағын сипаттайтын реквизит-белгілері. Мысалы, түскен материал саны — бұл реквизит-негіздері.

Өңдеу кезінде реквизит-негіздерде арифметикалық операциялар, ал реквизит-белгілерде логакалық операциялар (топтау, сортгау және т.б)

Жеке алынған реквизит-белгілерде экономикалық мағына болмайды. Сондықтан олар тіркестіріле қолданылады. Олардан күрделірек ақпараттық конструкция — ақпараттық кұрамдас бірліктері жасалады.

Көрсеткіш — бұл бір реквизит-негіздер және бір немесе бірнеше реквизит-белгілерді қамтитын ақпараттың кұрамдас бөлігі болады. Басқа жағынан, бұл ақпаратқа толы және құжат құруға қабілетті ақпараттың минималды кұрамдас бөлігі. Мысалы, кез келген бір жолдық құжат бір көрсеткішті қамтиды. Бірақ құжаттарға бірнеше көрсеткіштер де енуі мүмкін. Сонымен бірге кез келген құжатта жазылған ақпарат жауапты адамның нұсқауы болады.

Ақпарат арнайы жасалған әдістеме бойынша сандық және сапалық деңгейлерде бағалануы мұмкін. Мұндай бағалау ақпаратты және сапалық технологиясын сақтауды ұйымдастыру кезінде аса маңызды.

 

 

 

Ұзақ мерзімді активтер аудиті

 

1. Материалды емес активтер аудиті

2. Негізгі құралдар аудиті

3. Ұзақ мерзімді инвестициялар  аудиті

 

Үлкен кәсіпорындарды санамағанда, өндірістік қызметпен айналысатын көптеген кәсіпорындар азғантай негізгі кұралдар мен материалдық емес активтерді пайдаланады. Сондықтан ұзақ мерзімді активтер мен оларға сәйкес шаруашылық операцияларға ішкі бақылау процедуралары жеке көлемді жасалмайды, өйткені арнайы бақылауға кететін шығындар көлемі өзін-өзі ақтамайды. Мысал үшін үлкен өндірістік кәсіпорындағы ұзақ мерзімді активтерге аудит жасау әдістемесін келтірейік.

Ұзақ мерзімді активтердің ішкі бақылауы туралы жалпы  түсінік алу мақсатында, аудитор лауазымды тұлғалар арасындағы ақпарат қозғалысындағы құрылымдық жүйесін есеп ақпараттарын көрсету үшін зерттеуі немесе өзі құрастырған ішкі бақылау жайлы сауалнама сұрақтарына жауап іздеуі тиіс. Бұл қүжаттар аудиторға клиентті бақылау тиімділігін тестілеуге және тәуекелділік деңгейін көрсетуге мүмкіндік береді. Шаруашылық операциялар есепте нормативтік-құқықтық актілерге, бухгалтерлік есеп саясатына, есеп саясатының ережелеріне т.б. сәйкес көрсетілуі тиіс. Бақылау процедураларын зерттеу алдында аудитор тексеру жүргізгенде жүгінетін ақпараттарды білуі тиіс

Ақпарат көздері қаржылық есептілік баптарынын бекітілген дұрыстық категориялары бойынша аудиторлық дәлелдемелерді алу үшін зерттелуі тиіс. Ұзақ мерзімді активтер бойынша аудитор тексеруі тиіс:

• Есепте көрсетілген ҰМА бар, өндірісте  қолданылады және кәсіпорын меншігі  болып саналатындығын.

• ҰМА қалдығы түгелдеу қортындыларында көрсетілгендігін.

• Барлық ҰМА кәсіпорын меншігі болып табылады және олар бухгалтерлік есеп принциптеріне сәйкес есептелгендігін.

• ҰМА кірісі мен шығысы бойынша барлық операциялар бухгалтерлік есеп шоттарында есептелгендігін.
• ҰМА синтетикалық есебінің шоты бойынша айналымы және сальдосы аналитикалық есеп шот сальдосы мен айналымымен салыстырғанда тең болады. Олар Бас кітап пен қаржылық есепке дұрыс көшірілуін.

• Алынған ҰМА құнына оларды сатып алу бағасы, қою, монтаждау, жеткізу шығындары кіргендігін.

• ҰМА-ді   қайта   бағалау   нормативті   құжаттарға   сәйкес жүргізілгендігін.

• Амортизация қабылданған әдісі бойынша дұрыс есептелгендігін

• Болған операциялар бастапқы есеп құжаттарында тіркелуі тиіс және қаржылық есептілікке тура көшірілгендігін.

• Қаржыландыруға жататын бір де бір бап шығындарға жатқызылмағандығын.

• Кәсіпорын мүлікке иелік етуге заңды құқығы бар екендігін

• Мүлік тірлік мақсатында салымға салынбағандығын

• ҰМА-дің сыныпталғандығын және қаржылық есеп беруге тура көшірілгендігін.
• ҰМА жайлы   ақпаратың бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес ашылғандығын.

Ұзақ мерзімді активтерге байланысты шаруашылық операцияларды бақылауды тестілеу тек операциялардың өте көп болуынан және бақылау тиімсіздігіне әкелетін тәуекел көлемі үлкен болғанда қолданылады.

Тест  сұрақтары:

1. Материалдық жауапкершілікті тұлғалармен толық материалдық жауапкершілік     жайлы келісім-шарт жасалды ма?

2 Ұйым басшысы негізгі құралдардың  бүтіндігін тексеру мен түгелдеу жүргізу мақсатымен арнайы тұрақты комиссия құрды ма?

3 Негізгі   құралдардың  сақталуын тексеру  және түгелдеу өз уақтысымен жүргізіле ме?

4 Ұйым    басшысы    тексеру    қортындыларымен  танысып,   негізгі   құралдардың   жетіспеушілігі болған уақытта кіналы тұлғаларға тиісті жаза қолдана ма ?

5 Бастапқы  құжат     реквизиттері     белгіленген тәртіппен рәсімделе ме?

6 Негізгі   құралдар   объектілерінің  тиісті  техникалық төлқұжаты бар ма?

7 Техникалық  құжаттар негізінде негізгі құралдарды тиісті  қасиеттеріне  байланысты жіктеу жұмыстары жүргізіле ме?

8 Негізгі  құралдарды  қайта бағалау жұмыстары негізді түрде жүргізіле ме?

9 Арнайы    ұйыммен        бекітілген        негізгі құралдардың      нарықтық      құны бойынша  эксперттік қортындысы бар ма?

10 Бухгалтерлік   есепте   қайта   бағалау   қорытындылары дұрыс көрсетіле ме?

11 Негізгі   құралдарды  қабылдау   өз  уақытымен  және сапалы түрде жүргізіле ме?

12 Әр   қабылданған   объект   бойынша   түгелдеу карточкалары ашыла ма және оларға түгелдеу номері беріле ме?

13 Түгелдеу   карточкаларының   тізімдемесі   және негізгі құрал объектілерінің орналасқан жері, пайдаланылуы  бойынша  түгелдеу тізімі жүргізіле ме?

Бұл тест арқылы бақылау тиімсіздігі тәуекелін  анықтау және ұзақ мерзімді активтерді есептеу жүйесі аяқталады. Тексеру процессінде шыққан бақылаудың әлсіз жақтарын аудиторлар басшысы тереңірек шолу керектігін анықтау мақсатыңда бағалау керек. Сондықтан әлсіз ішкі бақылау болған кезде шаруашылық операциялар мен ұзақ мерзімді активтерде әртүрлі өзгерістердің болуына қарамай, әр шаруашылық операцияны тексеріп отырған жөн. Ол үшін аудит мақсаттарына жауап беретін шыншыл ақпарат жинау керек

Бухгалтерлік есептегі ұзақ мерзімді активтердің мүмкін бұрмалаушылықтары. Ішкі бақылау құралдары арқылы шаруашылық операциялар жасалу барысында барлық мүмкін бұрмалаушылықтардан айырылу мүмкін болмағандықтан, аудитор өз тәжірибесі мен ұйым бизнесі жайлы білімдарлығына сүйеніп, тиісті процедураларды қолдануы керек. Бухгалтерлік есепте ҰМА-дің бұрмалаушылығы болып мыналар табылады:

• Негізгі құралдарды уақытынан тыс кірістеу;
• НҚ объектілерінің бастапқы құнын дұрыс анықтамау;
• Амортизация толық есептелген НҚ объектілеріне тозу есептеу;
• Капиталға жөндеу жүргізу үшін ақау актілері мен сметалардың жоқтығы;
• НҚ объектілерінің нарықтық құнын дәлелдеу құжаттарысыз қайта бағалау;
• ҰМА-ді өз меншігіне алу мақсатымен есептен шығару;
• Есептеу негіздеріне дұрыс емес пайдалану мерзімі көрсетілгенде;
• Бастапқы құжаттарының жетіспеушілігі;
• Дұрыс емес есеп жүргізу;
• ҰМА- ді түгелдеуді тек формальді түрде жүргізу;

Аудит мақсаттарына жету үшін мына мәселелерге  көңіл бөлі керек:

• ҰМА-ді сақтау және пайдалану шарттарын зерттеу;
• ҰМА қозғалысы бойынша операциялардың есептегі дұрыс рәсімделуіне көз жеткізу;
• ҰМА бойынша есептелген амортизацияны растау;
• НҚ-ға жасалған жөндеу жұмыстарының көлемін және таңдалған әдісіне байланысты есепте көрсету заңдылығын анықтау;
• Қаржылық есеп беруді құру алдындағы ҰМА—ге жүргізілген түгелдеудің сапасын бағалау.

Шот-фактура, келісім-шарт, жалдау туралы келісім, сақтандыру полистары, белгілер, салық комитетінің актілері сияқты құжаттарды қатыстыру аудиторға объект туралы маңызды ақпарат алуға көмектеседі. Егер аудиторларға одан да дәйекті ақпарат алу қажет болса, онда ол жалға берушілерге бағытталған, сақтандыру компанияларына бағытталған және мемлекеттік мекемелерге бағытталған хаттармен танысуы керек. Бухгалтерияда негізгі құралдардың талдамалық есебі әр түгелдеу объектілеріне ашылатын түгелдеу карточкаларында жүргізіледі. Ұқсас (бір) типті құралдарды бір түгелдеу карточкаларында есептейді.

Ұзақ мерзімді акгивтердің сақгалуына, пайдаланылуына тексеру жүргізу

Ұзақ мерзімді активтердін пайдаланылуна, сақталуына тексеру жүргізу, олардың бөлек объектілердің кімге бекітілгені, олардың пайдаланылуы мен күзетуі қалай ұйымдастырылғаны туралы мәлімет алуды көздейді. Ол үшін өндірістік ғимараттарды қарап шығу керек немесе кәсіпорын жұмысшыларына сұрау жүргізу қажет.

Аудитор, есеп мәліметтерін зерттеу процессінде  негізгі құралдар объектілерінің барын және оларды бөлек топтар бойынша жіктелуін анықтайды (өндірістік, өндірістік емес меншікті, жалдағы т.б.) орналасқан орындарына қарай (бөлімшелер, материалды жауапкершілігі бар тұлғалар).

Ұзақ мерзімді активтердің талдамалық есебін дұрыс ұйымдастыруын анықтағаннан кейін, олардың инвентарлық нөмірі барлығын, және техникалық құжаттарының түсу мерзіміне тексеру жүргізу.

Осы алынған  мәліметтердің барлығы, типтік шоттар жоспарының 10,12 бөлімшелерінің жазуларымен және инвентарлық карточкалардың мәліметтерімен салыстырылады. Талдамалық және жинақтық есептердің мәліметтері бірдей болмаған жағдайда, олардың себебін, және айыпты тұлғалар мен оның экономикалық салдары анықталады.

Ұзақ  мерзімді активтердің қозғалысы  бойынша операцияларды тексеру

Негіз құралдар объектілерінің түсуін есепке алудың заңдылығы, тиімділігі және дұрыстығы тұрғысынан тексерілуі қажет. Бұл кезде жүргізіліп отырған процедуралар көлемін аудитор операциялардың қайталануы, кәсіпорынды құру мақсаты және оның қызмет етуі, салық салу қиындығынан шыға отырып, өзінің ұзақ мерзімді активтермен операцияларын типтік және типтік емес деп субъективті жіктеу негізінде дербес анықтайды.