Аудиттің пайда болуы және қалыптасуы

*    ақшаның толық және өз уақытында  кіріске алынуын тексеру;

* ақшаның шығысқа есептеп шығарылуының (жұмсалуының) дұрыстығына аудиторлық тексеру жүргізу;

* операциялардың бухгалтерлік  есеп шоттарында көрсетілуінің  дұрыстығын тексеру.

Тексеру жүргізу жоспарын құру кезінде  ақша қаражаттарының және кәсіпорын кассасындағы басқа құндылықтардың қозғалысы мен сақталуына ішкі бақылаудың тиімділігін бағалау керек. Тестілеудің көмегімен аудитор кәсіпорынның касса операцияларын жүргізуіне алдын-ала баға береді, осалырақ участоктарды анықтайды, негізгі бақылау процедураларының құрамын жоспарлайды, есеп жүргізу ерекшеліктерін анықтайды. Аудиторға мүмкіндігіне қарай касса операцияларына ішкі бақылаудың жағдайы туралы толық ақпарат алуы қажет. Ол үшін ең бірінші оған алдын-ала дайындалған сұраунама бойынша тест жүргізу керек.

 

Касса операцияларының аудиті бойынша  ішкі бащіау құралдарының тиімділігін сипаттаушы тест сұрақтары

 

1 .    Кәсіпорында   жасалынған және  басшылар    бекіткен    касса    операцияларын жүргізу_Ережесі бар ма?

2.     Кассирмен   жасалынған  толық   материалдық    жауапкершілік     туралы келісім-шарт бар ма?

3.    Касса операцияларын жүргізу Ережелерімен кассир таныстырылған ба?

4.     Кассирлерді ауыстыру кезінде  түгелдеу жүргізіле ме?

5.    Тұрақты   жұмыс   істейтін   түгелдеу комиссияеын тағайындау  туралы кәсіпорын басшысының бұйрығы шыққан ба?

6.    Кассаға күтпеген жерден ревизия  жиі тоқсан сайын жүргізіле ме?  

7.   Кассада  ақшаның кем шығуы анықталған жағдайда кассирден жазбаша түсініктеме алына ма?

8. Касса  бөлмесі күзеттік сигнал беру жүйесімен жабдықталған ба?

9.   Кәсіпорында    қанша    бақылау-кассалық,  бақылау-салық машиналар бар?       

10.   Бақылау-кассалық машиналар салық органдарында тіркелген бе?

11.    Кассалық   кіріс  және  шығыс ордерлерін бухгалтер осы мақсаттар үшін пайдаланылатын журналда тіркеп отыра ма?

12.    Кәсіпорында   ақшаны   ұрлау   және жұмсап қою жағдайлары болды ма?

13.   Касса  кітабын толтыру оған  қойылатын талаптарға сәйкес келе ме?    

Кассаға түгелдеу жүргізу  және ақша қаражаттарын сақтау жағдайларын тексеру. Тексеру орнына келгеннен кейін, аудитор кассада сақтаулы ақша қаражаттарына түгелдеу жүргізеді.

Кассир түгелдеу жүргізу сәтіне кассаның есебін жасауға және касса кітабы бойынша ақшаның қалдығын шығаруға тиісті. Кассирден барлық кіріс және шығыс құжаттары есепке кіргізілгендігі және кіріске алынбаған, есептен шығарылмаған сомалардың кассада жоқ екендігі жөнінде қолхат алынады. Аудитор кассадағы ақшаның қайта саналуына бақылау жасайды, ал содан кейін кассадағы нақты бар ақша сомасы бухгалтерлік есепке тіркелген олардың қаддықтары жөніндегі мәліметтермен салыстырылады.

Түгелдеу нәтижесі кассир мен кәсіпорынның бас бухгалтері қол қоятын актімен рәсімделеді. Акт жазбаша аудиторлық дәлелдеу болып табылады және оның мәліметтері ары қарайғы тексерулер үшін қажет.

Түгелдеу жүргізу уақытында  ақша қаражаттарының сақталу жағдайына тексеру жүргізіледі. Тексеру жүргізу барысында аудитор төмендегілерді анықтайды:

* банкген жеткізу кезінде және еңбек ақы төлеу уақытында ақшаның сақталуының қамтамасыз етілуін;

* кассада ақшаны және  басқа құндылықтарды сақтау үшін  сейф немесе жанбайтын шкафтардың бар-жоқтығын;

• кәсіпорын кассасының сақтандырылуын, сейфтің (жанбайтын шкафтың) кілттерін сақтау ережелерінің орындалуын.

Операцияларды құжаттық рәсімдеудің  дұрыстығын тексеру кезінде төмендегілерге мұқият тексеру жүргізіледі:

* төлем ведомостарында  — ақша алушылардың қойған  қолдарының сенімділігіне, себебі бір ақша алушы ведомоста бірнеше адам үшін қол қоятын жағдайлар орын алады;

• кассалық кіріс және шығыс ордерлерін тіркеу журналында -реттік номерлеу мерзімі мен сомалардың кіріс және шығыс ордерлеріндегі, касса кітабындағы сондай мәліметгермен сәйкестігіне;

* кассалық шығыс ордерлеріне  — алынған сомалардың жазылуының және ақша алушының қолының, сонымен бірге кәсіпорынның штатында жоқ ақша алушылардың төл құжаттарының мәліметтерінің жазылуының дұрыстығына;

* барлық құжаттарда - басшылардың қолдарының бар екендігіне.

Кәсіпорын басшысы барлық кассалық шығыс кұжаттарына  өзі қол қоятындығына назар аударылады. Тек басшының кәсіпорында болмаған және өзінің міндетті қызметін бұйрық арқылы басқа тұлғаға (уақытша орнында қалатын тұлғаға) берген кезеңді (іс-сапар, кезекті еңбек демалысы, ауырып калған кез) қоспағанда;

* касса кітабында — оның жүргізілуіне, енгізілген түзетулердің дұрыстығына.

Жиынтық айналымдардың есептелінуінің және күннің аяғында нақты ақша қалдықтарының есептен шығарылуының дұрыстығына ерекше назар аударылады.

Аудитор әрбір чек бойынша банктен  алынған ақшаның толық және өз уақытында кіріске алынуын чек түбіршектеріндегі және банк үзінділеріндегі бірдей сомалармен салыстыру жолымен тексереді. Чек кітапшалары, пайдаланылған чектердің түбіршектері, сонымен бірге пайдаланылмаған чектер кәсіпорынның бас бухгалтерінде олардың жоғалып кетуі мүмкіндігін болдырмау мақсатында сақталады. Бүлінген чектер "жойылды" деген жазу арқылы жойылуға және чектердің түбіршектеріне желімдене отырып сақталуға тиісті. Уақытында алынбаған еңбек ақы және басқа есептеулер бойынша депоненттелген сомалардың төленуін тексеруге ерекше назар аудару керек. Мұндай кезде ең болмағанда берілген сомаларды депоненттелген сомаларды есепке алу кітабында (картотекасында) есепте тұрған тура сондай сомалармен ішінара салыстыру қажет.

Ақшаның есептен шығарылуының (жұмсалуының) дұрыстығына аудиторлық тексеру жүргізу. Ақшаның есептен шығарылуы бойынша касса операциялары мүмкіндігінше тексерілуге жататын барлық кезең ішіндегі касса есебіне тіркелген құжаттар арқылы тексеріледі. Мұндай кезде касса құжаттарының рәсімделуіне де назар аудару қажет, яғни, әрбір құжатта алушылардың қолхаттарының болуы, касса құжаттарының жабылуы: кіріс құжаттары "алынды" деген, ал шығыс құжаттары — "төленді" деген штамптармен мерзімін көрсете отырып, расталуға тиісті. Сонымен бірге құжаттардағы өшірулердің немесе түзетулердің бар-жоқтығы тексеріледі.

Ақша қаражаттарының кассаға қабылдануы және есептен шығарылуы бойынша  барлық операцияларды кассир барлық беттері номерленуге, баулықталуға және мөрмен расталуға тиісті касса кітабына жазады. Ондағы парақтардың саны кәсіпорын басшасы мен бас бухгалтердің қойған қолдарымен расталуға тиісті. Иеленіп кету мақсатында кассадан ақшаның артық есептен шығарылуы әдетте арамдық жасау жолымен жүзеге асырылады. Бір құжатпен касса бойынша ақша сомасын қайталап есептен шығару пайдаланып кетудің аса қауіпті нысаны болып табылады.

Аудитор тәжірибесі көрсеткендей, касса бойынша пайдаланып кетудің көбісі еңбек акы төлеу кезінде және есеп берілуге тиісті сомалармен болады. Бұл жерде ведомостардың қайта пайдаланылуы оған "жалған" тұлғалардьщ енгізілуі, сомалардың жиынтығының тым көтеріліп кетуі орын алуы мүмкін.

Клиенттің шоттарды салыстыру тиімділігін  аудитордың бағалауы кассадағы нақты (колма-қол) ақшаға қатысты жүргізілген көптеген тексерулердің сипатын, уақыт бойынша бөлінуін және дәрежесін анықтайды. Есеп жүйесінің бірдейлігі, салыстыруды орындаушы жұмыскерлердің терең білімділігі және міндеттердің бөлінуі негізгі факторлар болып табылады. Клиенттің шоттарды салыстыруының тиімділігі жоғары болған сайын, яғни, бақылау тәуекелдігінің бағалану деңгейі төмен болған сайын, аудитордың шоттарды салыстыру процедураларының толықтығы да аздау болады. Бұл процедуралар жылдың аяғында шоттардың салыстырылуын қарапайым қарап шығудан, кассадағы ақша қаражаттарының нақты барын дәлелдеудің тиісті нысанын пайдалана отырып, жыл бойғы шоттарды тәуелсіз салыстыруды орындауға дейін (жаппай тексеру жүргізу) өзгеруі мұмкін. Ол ерекше жағдайларда, яғни аудитор ақшаның ұрлануы, ысырап болуы мүмкін деген болжам жасаған кезде ғана қажет. Сондай-ақ, еңбек ақы беру кезіндегі, өндірістік шығыстарды төлеу кезіндегі, есеп берілетін сомаларды беру және пайдалану кезіндегі қолма-қол ақшамен орындалатын операциялардың міндетті жаппай тексеруді талап ететіндігін атап айту керек.

Аудитордың  кәсіпорында заңды түрде рұқсат етілген жағдайда шет елдік валютамен  касса операцияларының орындалуы  мүмкін екендігін ескеруі қажет. Шет елдік валюта түріндегі кассадағы қолма-қол (нақты) ақшаның есебі бухгалтерлік есептің 9 "Шетеддік валютамен орындалатын операциялардың есебі" деп аталатын ұлттық стандартына сәйкес  "Кассадағы шет елдік валюта түріндегі нақты ақша" шотында жүргізіледі. Валютаның әрбір түрі бойынша кәсіпорында орындалған операциялар шет елдік валютамен көрсетілетін жеке касса кітабы жүргізілуге тиісті екендігін есте ұстау керек. Шет елдік валютадағы операциялар бойынша жазулар бухгалтерлік есеп шоттарында Қазақстан Республикасының ұлттық валютасы теңгеге айналдырып көрсетіледі. Шет елдік валютаға қатысты ұлттық валюта теңгенін бағамы өзгерген кезде бағамдық айырмашылық ескерілуге тиісті. Егер шет елдік валютаның теңгеге қатысты бағамы өсетін болса, оң бағамдық айырмашылық сомасына: "Кассадағы шет елдік валюта түріндегі нақты ақша" шоты дебеттеліп, "Бағамдық айырмашылықтан алынған табыс" шоты кредиттеледі, ал егер шет елдік валютаның теңгеге катысты бағамы төмендейтін болса, онда теріс бағамдық айырмашылық сомасына: "Бағамдық айырмашылық бойынша шығыс" шоты дебеттеліп, "Кассадағы шет елдік валюта түріндегі нақты ақша" шоты кредиттеледі.

Касса операциялары бойынша  бухгалтерлік есепте болуы мүмкін бұрмалаушылықтар:

* кассирдің міндетін атқарушы тұлғамен толық материалдық жауапкершілік туралы келісім-шарттың жоқ болуы;

*     бастапқы касса құжаттарының жоқ болуы;

*    касса құжаттарының  белгіленген талаптарды бұза  отырып рәсімделуі;

*    кассаға түгелдеудің формалды  түрде жүргізілуі;

* айналымдар  мен қалдықтарды есептеу кезінде  арифметикалық қателердің болуы.

 

 Меншікті  капиталдардың аудиті

 

1. Меншікті капиталдың сәйкестігіне  тексеру жүргізу

2. Жарғылық капитал аудиті

3. Резервтік капитал аудиті

4. Бөлінбеген табыс (жабылмаған  зиян) аудиті

 

Кәсіпорын капиталының қозғалысына  бақылауды жүзеге асыру үшін аудиторларға ірі қаржылық олерациялардың жағдайы  және олардағы шектеулер туралы білу жеткілікті. Құжаттардың көлемі үлкен  емес, олар стандартталмаған және бәрі дерлік басшылық тарапынан бақылау  мен бекітуді талап етеді. Бұл  операциялардың есебін жүргізу кезінде, әдетте, екі жақты бақылау жасаудың және қателерді тексерудің сондай бір  кең жүйесі керек емес. Бірінші  кезекте капиталдың қозғалысы бойынша  операцияларға қаржы талдаушылары талдау жасайды және басшылық бақылау  жүргізеді, содан кейін акционерлердің, директорлар кеңесінің жиналыстарында бекітіледі. Кәсіпорын капиталының жағдайы туралы ақпараттар ресми хабарландыруларда, директорлар кеңесі мәжілістерінің хаттамаларында және бағалы қағаздарды сатып-өткізу кезіңінде жасалынатын басқа да құжаттарда болады.

Басшылықтың пікірлерін (пайымдауларын) тексеру  үшін аудиторда шаруашылық олерацияларының  орындалуының заңдылығын қарастыруға  мүмкіндік беретін ақпараттардың  болуы қажет.

Аудиттің  алдына қойылған мақсаттарды ашып көрсету  үшін кәсіпорын басшылығының қаржылық қорытынды есептің «Меншікті  капитал" бөлігі баптарының дұрыстығы  категориялары толықтық, бағалау, құқықтар мен міндеттемелер, тапсыру және қызмет көрсету бойынша пікірлерін қарастырамыз

меншікті  капиталдың өзгеруі, сатьш алу, бөлінбеген таза табысқа шектеулер қою немесе басқа да елеулі шаруашылық операциялары капиталдың тиісті шоттарында көрсетіледі.

шығарылған акциялардың қорытынды  есепте көрсетілген саны шындыққа сәйкес келеді;

жинақтаушы (синтетикалық) есеп шоттары  бойынша айналымдар мен қалдықтар  талдамалық (аналитикалық) есеп шоттары  бойынша айналымдармен және қалдықтармен бірдей, сондай-ақ Бас кітап пен  балансқа толық көшірілген;

акционерлік капиталға қатысты  барлық операциялар Директорлар  кеңесінің рұқсаты бойынша орындалады.

сыйақымен (үстемемен), кепілдіктермен акциялар шығару жоспарларының дұрыс  есебі жүргізіледі және соған  парапар тиісті ашьш көрсетулер тапсырылады;

табыстардың алынуы және резервтердің құрылуы нормативтік-құқықтық актілерге және қабылданған бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес шығарылған.

опционды  акцияларға кепілдіктер, құқықтар беру, дивиденттер капитал шоттарында көрсетіледі.

шығарылған акцияларды бағалау  есеп принциптеріне сәйкес келеді.

Тексеру жүргізу процедураларын қабылдамас бұрын аудиторға қарастыруға  қандай құжаттардың алынатындығын  анық білу қажет.

Сәйкестікке тексеруді аудиторлар төмендегі бағыттар бойынша жүргізеді:

 жарғылық капитал туралы  мәліметгерді, олардың дұрыстығына  көз жеткізу үшін құрылтай  құжатгарымен және Жарғымен салыстыру.  Мүмкіндігі болған жерде барлық  өзгерістерді хаттамалармен және  жалпы жиналыстардың шешімдерімен  салыстыру;

 хабарланған борыштар бойынша  мәліметтерді әлі салынбаған  сомалармен салыстыру, төленбеу  себептерін зерттеу;

 акционерлік капиталдың акционерлер  тізімдемесі (реестрі) бойынша  сомаларының баланста көрсетілген  сомаларға сәйкестігін тексеру;

 акционерлер - әкімшілік мүшелерінің  тізімдемелерін (реестрлерін) зерттеу,  бастапқы және ақырғы сальдоларды  акцияларды сатып алу бойынша  операциялардың нәтижелерімен салыстыру;