Аудиттің пайда болуы және қалыптасуы

Заңмен  талап етілетін сыртқы аудитті жүргізетін аудитор үшін кәсіпорында ішкі аудитгің атқаратын ролін зерттеу маңызды, себебі бұл жұмыстың қайталануын  азайтады. Бұл ішкі аудит қаржылық жүйені қамтитынына немесе тауар-материалдық  құндылықтар, не болмаса қаржылық менеджмент қозғалысын басқару сияқты сфераларды қамтитынына қарамастан мүмкін болады.

Сыртқы және ішкі аудиттің ортақтығы  — белгіленген стандарттар шеңберінде қызмет етеді, тексеру нәтижелері бойынша  есептерді құрастырады және т.б. сонымен қатар ерекшеліктері  де бар:

• түрлі міндеттерді орындау;
• сәйкес көрсеткіштер үшін есептерді құру;
• көрсетілген қызмет көрсетулер көлеміндегі айырмашылық;
• күнделікті шаруашылық-қаржылық операцияларға мүдделік дәрежесі;
• есеп беруді құру нысандарындағы айырмашылық.

 

4. Аудиттің  негізгі қағидалары

1. Ғылыми. Аудиттің бүл методологиясы ақикат шындықты объективті, неғұрлым бейнелейтін экономикасы Ғылыми басқару тұрғысынан алғанда аудиторлық көрсетуде   ғьлыми   зерттеу  жүмыстармен болады, өйткені ол ақиқат болып шығатын иемденетін ғылым әрекет етеді. Дағдыны жекеше емес, керісінше жан-жақты өзара байланыста қалыпты жеткізу барысында  ашық   сипаттамасы   мен  режимі  іс  жүзінде   бұзылмайтындай болуға тиіс.

4. Бақылаудың  белгілі бір участкеге жұмылдырылуы. Аудиторлық тексеруде көл жағдайда кәсіпорын қызметінің барлық жағын, оған әсер ететін факторлар мен байланыстарын түгелдей зерттеу ақылға қонымсыз, әрі өте қиын. Сондықтан да бақылауды кәсіпорын қызметінің белгілі бір учаскесіне жүмылдыру қағидасының маңызды методологиялық мәні бар.

5. Объективтілік.  Объективтілік — бұл берілген іске ғана қатысты фактілерді назарға алатын ойлау түрі. Аудитор өз жұмысында шыншыл, адал әрі тура ойын ашық айтатын болуы тиіс. Кәсіпорынның қаржылық қорытынды есеп беруінің дүрыстыгы жайлы өз пікірін көрсететін қорытындысында аудитор оның қаржы жағдайын дәл көрсетуі тиіс. Шаруашылық субъектінің әрекетінің нәтижесін дәл, объективті бағалау — мәліметті пайдаланушылардың дурыс шаруашылық шешімдерін қабылдау үшін  қажетті   алғы  шарт.   Объективтілік   -  интеллектуалдық шыншылдықты көрсетеді, жай ғана жалпы мағынада шын-шындық емес, іске бүтіндей адал, әрі объективті қарау. Өйткені сыртқы аудиторлар ешкімге тәуелсіз емес табуға, өз мүддесін ойлауға тиісті емес.

6.   Адалдық. Аудитор өзі шындығына сенбейтін нәрсені растауға тиіс емес және ешқандай азғыруларға ермеуі тиіс, көрсе қызарлыққа пайда табуға, өз мүддесін ойлауға тиісті емес.

7.   Тәуелсіздік.  Аудиторлар қаржылық есептер  мен өзге мәліметті ешқандай алдын-ала пайымдаусыз зерттеп, қаржылық мәліметтерді үсынушылар мен оны қодданушыларға әділ болуы тиіс. Аудитор статусын қоғамдық мойындау — оның тәуелсіздігін мойыңдауга негізделген, Әрбір аудитор өзінің пайымдауын өз бетінше қалыптастыруы тиіс және оның әділдігіне еш нәрсе ықпалын тигізуге тиіс емес. Аудитор, ол сырт жақтан әлдекімнің бақылауынан немесе әсерінен бос болғанда ғана тәуелсіз болады. Ол қандай да бір басшы, әкімшілік құрылымға бағынуға тиіс емес және оның ешқандай мүддесі болмауы тиіс.

• тәуелсіз зерттеулер. Аудиторлар бухгалтерлік регистрлер, жай қолжазбалар, іскер корреспонденциялар мен өзге мәліметтерді еркін пайдалана алуы тиіс. Кәсіпорьш басшысымен бірлесіп қызмет істеу мәліметті бұрмалауға немесе жасыруға әкелуге тиіс емес.

- тәуелсіз есеп беру. Аудиторлардың  клиентке немесе тексерілетін  объектіге бейтараптылығы олардың  тексерулерінің нәтижелеріне өсер етпеуі тиіс. Соңдай-ақ тексерілуші кәсіпорын басшьшарына аудитор қорытындысының жайьш өзгертуге жол беруге болмайды. Ал кәсіпорын басшысымен келісіп, оған түзетулер енгізген аудиторларға тәртіпке келтіру шаралары қолданылуы тиіс. Осылай, тәуелсіздік аудиттің маңызды қағидасы болып табылады. Аудитор тәуелсіздігі мынадай жағдайлардан азаяды, егер аудитор:

1)   кәсіпорын - клиенттің акциясын (немесе  облигациясын) иемденсе;

2)   клиент - кәсіпорыннан қарыз алса  немесе онан қарыз алатын болса;

3)   кәсіпорын     басшысымен     туысқаңдық     қатынаста болатын болса;

4)   клиент   -   кәсіпорынның  штатында  жұмыс   істейтін болса;

5)   клиент - кәсіпорыннан сыйлық алатын  болса;

6)   бір кәсіпорынды көп жыл қатарынан  тексеретін болса. 

Аудитордың  тәуелсіздігі артады, егер аудитор:

1)  клиенттен қаржы жөнінен тәуелсіз  болса: ақы төлеу өзге көздерден  түсіп және бір клиенттің үлесі  аудиторлық қызмет көрсетуден  түскен жалпы табыстың ішінде  елеусіз болса:

2)   берілген клиентпен тек белгілі  бір жылдар көлемінде ғана  жүмыс жасайтын болса, бұл клиентпен  тым жақын таныстықтан қашуына  мүмкіндік береді;

3)   көзқарастар  қақтығысынан  қашқақтауына  мүмкіндік беретін өзге қызметтерді  көрсетуді шектесе;

4)  клиенттің кез-келгенін жоғалтып  алудан қорықпаса.

Аудитордың  тәуелсіз көзқарасын қорғау үшін кейбір процедуралар мен ұйымдар бар: аудитор  ротациясы, аудиторлар соты, аудиторларды үкіметтің немесе үкімет үйымдарының  тагайындауы, аудитордың мемлекеттік  департаменті, аудиторлық комитеттер.

1) Аудиторлар ротациясы, егер бір аудитор жыл сайын сол бір ғана фирманы тексеретін болса, онда ол жекелей немесе толығымен өзінің тәуелсіздігін клиент-компания жұмысшыларымен немесе басшысымен тығыз қарым-қатынас орнатуы нәтижесінде жоғалтады деген ұйғарымға негізделген. Аудиторлық тағайындау ротациясы бірнеше жылда бір рет болуы тиіс.

2) Аудиторлар соты, аудиторлардың тәуелсіздігін жоғалту жағдайларының алдын алу үшін құрылған, әсіресе, егер клиент аудиторға акция иемденушісі болып, жеке негізде кеңес беру қызметін көрсетуді ұсынатын болса.

3)  Аудиторды тағайындау негізінен үкімет тарапынан жасалуы керек. Бұндай жағдайында клиенттің әр уақытта өздері көздеген мақсаттары орындала бермеуі мүмкін.  Бірақ аудитордың тәуелсіздігі артады.

4)   Мемлекеттік департамент кәсіпорындар туралы жаңа заңға әсер етуі ұлттық және аудиторлық саясатты қалыптастыруы, бұл жұмыста жалпы еуропалық ұйымдармен бірігуі және өмірге ұлттық, халықаралық есеп құрылымдарын еңгізуі және ең соңында аудиторларды тағайындауды бақылауы мүмкін.

5)  Аудиторлық комитеттер - американдық жаңалықтардың бірі. АҚШ-та ірі компаниялардың 80 %-ке жуығының осындай комитеттері бар. Мұнан да өзге құнды қағаздар және айырбастау комиссиясы құнды қағаздар нарығында акциясы жүретін компанияларға мұңдай комитеттердің болуын мызғымайтындай, талассыз шарт етіп қояды.

 

 

3-Тақырып.  Аудиттің теориялық негіздері. Аудит стандарттары. Аудит постулаттары

1. Аудит компоненттері

2. Аудит постулаттары

3. Аудит стандарттары

 

 

1. Аудит компоненттері

ТМД мемлекеттерінде  шыққан арнайы әдебиеттерде "аудит" жөнінде әртүрлі анықтамалар кездеседі. Авторлар канша болса, сонша анықтама бар. Біреулері өте қысқаша түрде анықтама берсе, баскалары керісінше ұзақтау және қиындау түрінде береді, ал үшіншілері оның да, бұның да анықтамаларының қосындысынан айтылады.

Осыған орай аудит женіндегі  анықтама, Қазақстан Республикәсының өз ерекшеліктерін ескере отырып, "Қазақстан Республикасындағы аудиторлық қызмет туралы" заңында "Аудитке" темендегідей анықтама береді. Аудит - бұл қаржы есеп беруді, шаруашылық жүргізуші субъектілердін берген есебінің дүрыстығын анықтау мақсатында олардың қаржы-шаруашылық қызметі туралы алғашқы құжаттар мен басқа да ақпаратының есебін, оның толықтығын және қолданылып жүрген заңдар мен белгіленген нормативтерге сәйкестігін тәуелсіз түрде тексеру.

Аудитті шаруашылық жүргізуші субъектілермен (тапсырыс берушілермен) жасалған шарт негізінде тәуелсіз жеке адамдар (аудиторлар), аудиторлық ұйымдар (фирмалар) жүзеге асырады.

Аудиторлық  тексерулер мемлекеттік органдар тарапынан  Қазақстан Республикасының қолданылып жүрген заңдарына сәйкес жүзеге асырылатын кәсіпорымдар шаруашылық қызметінің заңдылығына бақылау жасауды жоққа шығармайды.

Егер  белгіленген тәртіп бойынша тіркелмөген  және Аудиторлық қызметпен айналысу қүқығы біліктілік комиссиясының аттестациясынан өтпеген болса, бірде-бір заңды ұйым немесе нақты адам аудитор деп атала алмайды немесе өздерін аудиторлық қызметпен айиалысушы ретінде көрсете алмайды. Аудиттің маңызын анықтау шеңберінде олар төмендегідей негізгі компоненттердің қажеттілігін анықтау қажет.

Оларға жататындар:

1. Шаруашылық жүргізуші субъектілер
2. Ақпараттар
3. Аудиторлардың кәсіби мамандылығы
4. Материалдарды жинау және оларды бағалау
5. Стандарттар мен критериялар (белгілер)

 

2. Аудит постулаттары

Егер  аудиттің әдістері, міндеттері және пәні оның теориялық сұрақтарының негізі болып есептелінсе, онда онымен қатар бірнеше теориялық проблемаларын қарастыру қажет. Олар аудиттің пәні мен мазмұнын одан әрі қарай дамытады.

 Міне, осыларға жататындар:

1. Концепциялар (бірдеме туралы негізгі пікір)
2. Постулаттар (сипаттауды керек ететін жорамалдар)
3. Стандарттар

 

Концепция дегеніміз - әртүрлі құбылыстарды түсіну, көзқарастыру жүйелерін анықтау. Концепция белгілі ғылымның теориялық бағытын анықтауға көмектеседі. Аудиттің теориясы 5 концепциядан тұрады:

1. Тәртіп этикасы
2. Тәуелсіздік
3. Кәсібилік (профессионалдық)

4. Айғақтық (дәлелдеулік)

5.  Дәлдікті көрсету.

Аудит теориясының екінші негізгі элементі болып постулаттар есептелінеді.

Постулат дегеніміз бастапқы жағдайды дәлелсіз түрде бекіту немесе қабылдау. Постулаттар ғылыми пәннің және ғылымның негізіне жатады. Ол әрбір ғылымның дамуына әсер етеді. Әрбір постулаттар немесе аксиомалар білімнің даму процестерінде өзгеріп отырады.

Аудиттің постулаты - аудиторлық теорияның аксиомалық ережесі, ол арқылы аудиторлық стандарттың мазмұнын тұсінуге болады және бағытын дамытуға көмектеседі.

 Постулатгарға мыналәр жатады:

1. Қаржы отчеты мен қаржы көрсеткіштері тексерілуі қажет, бұл постулатты қателік деп айтуға болмайды, өйткені зан бойынша қаржы отчетының дүрыстығын және объективтілігін аудиторлардың анықтап беруі қажет.
2. Аудиторлар мен әкімшілік арасында мақсаттары жөнінде шарасыз тартыс болуы міндетті емес.
3. Верификацияның мүмкіндігі (анықтығын тексеру, дұрыстығын анықтау).
4. Отчет дұрыс жасалмаған. Бұл постулат аудиттің рөлі мен манызын анықтайды,
5. Ешкімде кателіктен құтылмайды.
6. Аудитордың пікірі оның қажеттілігімен байланысты.
7. Отчет көрсеткіштерінің объективтілігі ішкі тексерудің тиімділігіне тікелей пропорционалды болып келеді.
8. Қаржы отчеты тәуелсіз пікір ретінде тексерілген жағдайда, аудиторлардың қызметі оның өкілдігіне байланысты.
9. Әрбір сонғы тексеру алдынғы тексерудің құнын төмендетеді.
10. Аудитордың әрбір қорытындысы белгілі бір мөлшерде оның дұрыс екендігін дәлелдейді.
11. Бастапқы ақпараттардң құндылығы
12. Жалпы қабылданған бухгалтерлік принциптерді жүйелі түрде іске асыру.

Постулаттарды зерттей отырып төмендегідей қорытындыға келуге болады біріншіден, постулаттар міндетті түрде аудиторлардың жұмыстарына қажет; екіншіден, шет мемлекеттер пайдаланып жүрген постулаттардың бәрін бірдей тәжірибе жүзінде пайдалануға болмайды. Постулаттарды білу және оларды күнделікті жұмыста пайдалану аудиттің техникасы мен бағытын жақсартуга әсер етеді.

 

 

3. Аудит стандарттары

Аудит стандарттары дегеніміз - аудитке қойылатын  бірегей талаптарды және аудит өткізу тәртібін анықтаушы принциптерді белгілейтін нормативтік құжаттар.

Аудит стандарттары аудиторлар палатасының  Республикалық конференциясында қабылданады және оларды мемлекеттік өкілетті органдар бекітеді. 2000 жылғы наурыз айында өткізілген аудиторлардың бесінші Республикалық конференциясында Қазақстан аудитін халықаралық стандарттарға көшіру және оларды ұлттық стандарттар ретінде қабылдау туралы шешім қабылданды. Ол стандарттар аудит өткізудің жалпы тәсілдерін, аудиторлық тексеру жүргізудің ауқымен, аудиторлық қорытынды есептің түрлерін, аудит методологиясы мәселелерін, сондай-ақ аудиттің өткізілу шартына қарамастан, осы кәсіптің барлық өкілдері қолдануға тиісті базалық принциптерді анықтайды.

Аудит стандарттарының  маңызын төмендегілер айқындайды:

• жоғарғы сапалы аудиторлық тексеруді қамтамасыз етеді;
• аудит өткізудің барлық кезеңдері (сатылары) бойынша регламентті анықтайды;

• аудиторлық тексеру нәтижелері дұрыстығының құқықтық кепілдігін қамтамасыз етеді;

• Қазақстан аудитінің деңгейін көтереді және оны халықаралық экономикалық қатынастар саласында танымал етеді;
• аудит өткізу және оның нәтижелерін рәсімдеу мәселелеріне қатысты тәсілдерді, терминдерді, анықтамаларды, мәліметтерді бір ізге салу міндеттерін шешеді;

Қандай  да шаруашылық жұмысы болмасын, олар белгілі  бір шеңберден және белгіленген ережелерден аспауы қажет. Бірнеше ғасырлар бойы жинақталған тәжірибелер аудиторлық қызметке жататын нормаларды, ережелерді жинақтап, оларды іске асыруға әсерін тигізеді. Осыған орай аудиторлық қызмет шет елдерде болсын, бізде болсын ол норматив және стандартпен реттеліп отырады.

Егер  постулаттардың көмегімен аудиттің мазмүны мен маңызы анықталса, онда стандарт арқылы аудиторлық жұмысты анықтауға болады. Бірақта оларды аудиторлық процедурамен шатастыруға болмайды. Стандарт жағдайға қарамай тәуелсіз түрде орындалады және аудиторлық тексеру жұрген кезде олардың жүргізу уақытысына қарай өзгермейді, ал процедура әртүрлі болуы мүмкін. Өйткені олар (процедуралар) есеп жүмыстарынын қиындығына, тексерілетін кәсіпорынның түрлеріне және де басқадай жағдайларға байланысты. Сол себепті аудиторлық қорытындыда (отчетта) былай деп жазылады: тексеру жұмысы жалпы қабылданған аудиторлық стандартқа сай орындалған деп.