Аудиттің пайда болуы және қалыптасуы

Егер  де алынуы тиісті шоттар алғашқыда  шетел валютасымен, содан соң  теңгемен көрсетілсе, онда олардың  есептік кезеңнің соңына пайда болған оң айырмасы 1210 шоттың дебетінде  және 6250 шоттың кредитінде көрсетіледі, ал теріс айырмасы 7430 шоттың дебетінде  және 1210 шоттың кредитінде көрсетіледі.

Берешек қарыздар соларға байланысты түсетін  табысты салыстырғаннығ нәтижесінде  ғана танылады, бірақ табыстан баға бойынша да,  сату бойынша да берілген жеңілдіктермен қоса, сатудан қайтарылған  тауарлардың құны шегеріледі.

Айдың аяғында 1210 шоты бойынша сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің  өздеріне келген тауарлы-материалдық құндылықтар  және орындалып, қабылданған жұмыстар мен қызметтер үшін өтелмеген  борыштың қалдығын көрсетеді.

Берешек қарыз айналыстан қаражатты айыратындығын  көрсететін болғандықтан, мекемелер  бірінші кезекте олардың айналымдылығын талдайды. Әдетте, берешек қарыздың айналымдылығы 30-дан 90 күнге дейін  тең болады, егер осы мерзімнен  асып кетсе, онда оны мерзімі өтіп кеткен деп санайды.

Басқалай  берешек қарыздар аудиті

Басқалай  берешек қарыздардың аудиті мыналарда  жүреді:

- Өтелуі тиісті қосылған құн  салығы;

- Есептелінген пайыздар;

- Қызметкерлердің және басқа да  тұлғалардың қарыздары;

- Басқалай берешек қарыздар.

Өтелуі  тиісті қосылған құн салығы мекеменің  сатып алынған негізгі құралдары, материалдары тағы да басқалары бойынша  жабдықтаушыларға төленген қосылған құн  салығы сомасы жайлы ақпараттарды жинақтауға арналған. Салықтың бұл түрі барлық тауарлар мен қызметтерді қамтитын жанама салық болып табылады. Осыған орай ол тауардың құнына қосылып, оның бағасын көтереді. Сондықтан бұл  салықты сатып алушылар төлейді. Жанама салықтар бюджетке тауарларды сатып алатын заңды және жеке тұлғалардан  түспейді, осы тауарлар сатушылардан түседі. Неғұрлым баға жоғары болса, неғұрлым салық сомасы да жоғары болады. Бюджетке төленетін қосылған құн салығы сатылған тауарлар (жұмыстар мен қызметтер) үшін сатып алушылардан алынған салық  пен материалдық ресурстар үшін жабдықтаушыларға төленген қосылған құн  салығы сомалары арасындағы айырмашылық  ретінде анықталады.

Алынған тауарлар мен материалдық құндылықтар  және орындалған жұмыстар мен қызметтер  бойынша есептелінген қосылған құн  сомасына 1420 шот дебеттелініп, 3310 шоттары  кредиттеледі.

Аудиторлық  тексеру есеп тіркемелері бойынша  қосылған құн салығының дұрыс  есептелгенін, уақтылы жүргізілгенін  анықтайды.

Есептелінген  пайыздарды аудиторлық тексеру –  мекеменің шартта қаралған жалға  берген негізгі құралдары, берген несиелері  мен қарыздары, алған вексельдері  үшін  пайыз түрінде алатын сомасы, сондай-ақ салынған инвестициядан алатын дивиденттерінің сомасын тексеру  жатады.

Қызметкерлер  мен басқа да тұлғалардың берешегін  тексеру – қызметкерлер мен басқа  да тұлғалардың берешек қарыздары  жайлы ақпараттарды талдап, тексеру  жатады. Сонымен қатар, бұл тексеруде  қызметкерлер мен басқа да тұлғаларға қарызға қызметтегі іс-сапарлары  және басқалай шығындары үшін берілген сомалар, сондай-ақ жұмысшылар мен қызметкерлерден  олардың мекемеге тигізген зияндары үшін ұсталынатын сомалар тексеріледі.

Сонымен қатар, 1280,2180 шотбйынша төленуге тиісті жал төлемдері жайлы ақпараттар, бюджетке және бюджеттен тыс ұйымдарға  артық төленген сомалар, жабдықтаушылар мен мердігерлерге, көлік ұйымдары мен басқа да заңды тұлғаларға деген шағым талап сомалары, тауарлы-материалды қорлардың жетіспеушілігі, өсімақылар, тағы да басқалар құжат бойынша тексеріледі.

Есеп  айырысуды бақылаудың ықпалды тәсілі берешек қарыздардың,  кірістік құжаттарды тіркеудің дұрыстығына функционалдық  аудитті уақтылы өткізу, тіркелген  құжаттарды төленген құжаттармен салыстыру  болып табылады. Бұл тұрғыдан қарағанда, кірістік ордерлер бойынша алынған  ақшаны сіңіріп кетуді жеңілдететін жағдайларды анықтау қажет. Кассалық ордерлерді төлегенде және төлеушінің қолына құжат беруді тіркеудің жоқтығы немесе шоттардың төленбеуін атап өту маңызды.

Берешек қарызда көбіне теріс пайдаланулар жасалады. Берешек қарыз көбінесе, мекеме еңбеккерлерінің берешегін  жедел өндіріп алу  тері пайдалануға  кедергі келтіретін маңызды шара болып табылады. Ордерлерді дұрыс  тіркеу мен түбіртекті тікелей кассаға  беру, бухгалтерияға төленбеген кірістік ордерлер қайтаруды бақылау жазбалардың  анық сенімділігін арттырады және теріс  пайдалануды болдырмайды. Ақшаны сіңіріп  кетумен күресу ең алдымен барлық мүмкін жағдайларда қолма-қол ақшасыз  есеп айырысу жүзеге асуын талап  етеді.

Мекемелер арасындағы есептесулер әдетте қолма-қол  ақшасыз аударым тәртібімен банктер  арқылы жасалады. Банктер арқылы жасалатын  есептік және кредиттік операциялар  арнайы ережелермен реттеледі. Алайда есеп айырысудың іс жүзіндегі жүйесі мекеменің (банктің қатысуымен және қатысуынсыз) теріс пайдалануды  жасау мүмкіндігін толықтай болдырмайды. Оларды негізінен басшылар, бухгалтерия  мен мекеменің қаржы қызметкерлері  жасайды. Заңсыз іс-әрекеттер банк шотынан  көшірмені өңдеуде жалған жазумен  және бұл операцияларды есептік  регистрде жазу сипатында болады.

Тексеру мен соттық-бухгалтерлік сараптау материалдары бойынша мұндай теріс пайдалануларды тексеру оларды мынадай сызба  бойынша  жіктеуге мүмкіндік береді.

1. Банктен алынған қолма-қол ақшаны  иемдену (сіңіріп кету).

2. Түскен ақшаны жасыру мен иемдену  үшін ағымдағы шот бойынша  операцияларды есепте толық көрсетпеу.

3. Есеп регистрлерінде жиынтықты  дұрыс есептемеу.

4. Анық емес мәтіндегі шоттар  негізінде жабдықтаушыларға ақша  аудару.

5. Жасанды заңды мен жеке тұлғаларға  ақша аудару және т.с.с.

Сонымен қатар мекемелердегі берілген аванстар есебін тексеру жүргізіледі.

 

Кесте 1 - Берешек қарыздар мен алашақ қарыздар аудитінің бағдарламасы

 

№	Аудит процедуралары	Ақпарат көздері	Ескертулер
1	Келісім-шарттың міндеттемелерін  орындау мен берешек қарыздардың  шынайылығын тексеру	Жабдықтау келісім-шарттар, шарттарды, жабдықтаушыларды, шот-фактураларды, нарядтарды, тапсырыстарды тіркеу журналдары
2	Берешек қарыз есебі, жабдықтауды  және оларға төлеуді бақылау функцияларын орындауды талдау	Есеп, аудит және ішкі бақылау стандарттары, нұсқаулықтар, бұйрықтар, өкімдер, бастапқы құжаттар
3	Мәліметтерді жинау мен берешек  қарыздар түрлері, көлем және мерзімдер  бойынша жіктеу	Сатып алушылармен, есеп беретін адамдармен, ұйым қызметкерлерімен және басқа дебиторлармен  есептеуді түгендеу материалдары
4	Берешек қарыздың жағдайын дебиторлармен  есеп айырысуды түгендеу, өткізу жолымен  тексеру	Бас кітап, 10 журнал-ордер
5	Берешек қарызды уақтылы өтеудің  заңдылығы мен шынайылығын талдау	11 журнал-ордер, сатып алышылармен  және тапсырыс берушілермен есеп айырысудың есебі жөніндегі тізімдеме
6	Тауарлы-материалдық қорларды алуға  арналған құжаттарды рәсімдеудің дұрыстығы  мен бар екендігін тексеру	Шарттар, шот-фактуралар, төлем тапсырмалары, кірістік құжаттар мен т.с.с.
7	Тауарлы-материалдық қорладың саны мен  сапасы жөніндегі тілек-талаптарды рәсімдеудің дұрыстығын тексеру	Тиісті құжаттарды (коммерция-лық  акт, теміржол станциясы түбіртектері, салыстыру тізімдемесі т.б.) жабдықтаушыға, темір жолға немесе кеме шаруашылығына  талап-қуанымдар, 8журнал-ордер, Бас  кітап және т.б.
8	Алынған құндылықтарды кіріске алудың немесе орындалған жұмыс пен көрсетілген  қызмет есебінің толықтығы мен уақтылығын тексеру	Қабылдау актілері, жүкқұжаттар, шот-фактуралар, кірістік ордерлер, қойма есебі карточкалары, материалдар есебі тізімдемесі, 6 журнал ордер, Бас кітап,  баланс және т.б.

 

 

 Ақша  қаражаттарының аудиті

1. Кассадағы ақша қаржыларының  аудиті

2. Банк операцияларының аудиті

3. Төлеу цикілінің және ақша  қаржыларының аудиті

 

Ақша қаражаттарымен операциялар  жүргізу жеткілікті түрде заңдық, ведомствалық және басқа нормативтік құжаттармен реттелген. Сонымен бірге, оларға елеулі қателер жіберуге алып келуі мүмкін басқа да циклдар әсерін тигізеді. Себебі, шаруашылық операциялары циклдарында барлық уақытта дерлік шоттарды төлеу жүзеге асырылып отырады. Баланстағы ақша қаражаттарының шоттары бойынша сальдо үлкен болмайды, бірақ олардың келіп түсуі мен шығуы бойынша үлкен айналымдар орын алады. Ақша қаражаттары өтімді (ликвидті) активтерге жататын болғандықтан, олардың ұрлану ықтималдығы жоғарырақ болады (ішкі тәуекелдік). Демек, бухгалтерлік есептің  "Кассадағы ұлттық валюта түріндегі нақты ақша", "Ағымдағы корреспонденттік шоттардағы ұлттық валюта түріндегі нақты ақша", "Ағымдағы корреспонденттік шоттардағы шетелдік валюта түріндегі нақты ақша" шоттары объектіге қатысты тексеру жүргізілетін категорияға жатады.

Ақпарат көздері қаржылық қорытынды  есеп баптары дұрыстығының белгіленген категориялары бойынша аудиторлық дәлелдеулер алу мақсатында зерттелуге тиісті. Төменде ақша қаражаттары аудитін жүргізу процессінде тексерілуге жататын негізгі пайымдаулар келтірілді.

Құқық және міндеттемелер категорияларына  сәйкес келетін мәліметтерді анықтау:

- ақша қаражаттарының төленуі  және келіп түсуі заң негізінде  жүзеге асырылады;

- шет елдік валюта түріндегі  ақшаның қозғалысы ҚР "Валюталық реттеу туралы" заңын сақтау жолымен жүзеге асырылады;

- кассирмен толық материалдық  жауапкершілік туралы келісім-шарт жасалды;

- ішкі  ереже-нұсқауларға сәйкес ақшаның  жұмсалуына өкілетті тұлғаның санкциясы (рұқсаты) берілген;

- жеке  тұлғалармен есеп айырысу белгіленген  тәртіп бойынша тіркелген бақылау — кассалық аппараттарды қолдану арқылы жүргізіледі;

- касса  операцияларын жүргізу есеп саясатында  қарастырылған касса операцияларын  жүргізу Ережелерін сақтай отырып, ұйымдастырылған;

- ақшамен орындалған операциялар құжаттармен расталған және белгіленген нормативтік актілердің талаптарына сай;

-    банк және касса құжаттарында  түзетулер жоқ.

Толықтык категориясына сәйкес келетін мәліметтерді анықтау:

* қаржылық қорытынды есепте  кәсіпорындағы бар барлық ақша  қаражаттары көрсетілген;

* ақша қаражаттарының келіп  түсуі жоне шығысқа шығарылуы  (жұмсалуы) бойынша барлық операциялар  бухгалтерлік есеп шоттарында көрсетілген;

* ақша қаражаттарының синтетикалық (жинақтаушы) есебі бойынша шоттардың айналымдары мен сальдолары аналитикалық (талдамалық) есеп шоттары бойынша айналымдар мен сальдоларға сәйкес келеді, Бас кітапқа және қаржылық қорытынды есепке дұрыс көшірілген;

Дәлдік категориясына сәйкес келетін  мәліметтерді анықтау:

* операциялар бастапқы есеп  құжаттарында, бухгалтерлік есеп  регистрлерінде көрсетілген және қаржылық қорытынды есепке дәл көшірілген;

* теңгеге айналдыру үшін шетелдік  валютаның дұрыс және дәл бағамы қолданылады.

Нақты бар  болу категориясына сәйкес келетін  мәліметтерді анықтау:

* бухгалтерлік баланста көрсетілген  ақша шоттары бойынша сальдо кәсіпорында шын бар ақшаны сипаттайды;

* кассадағы және банкте ашылған  шоттардағы ақша қаражаттарының қалдықтары жүргізілген түгелдеудің нәтижесімен расталған;

* ақшаның келіп түсуі және  шығысқа шығарылуы бойынша операциялар тиісті құжаттармен рәсімделеді.

Тапсыру және ашып керсету  категорияларына сәйкес келетін  мәліметтерді анықтау:

* ақша  қаражаттары жіктелген және қаржылық  қорытынды есепке дұрыс енгізілген;

* ақша қаражаттары туралы ақпараттар  ұлттық валютамен де, шет елдік валютамен де қабылданған бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес ашып көрсетілген.

Бағалау категориясына сәйкес келетін  мәліметтерді анықтау:

*  ақша қаражаттары қаржылық  қорытынды есепте тиісті бағамен берілген;

* шет елдік валюта түріндегі ақша қаражаттарын қайта бағалау өз уақытында және дұрыс орындалады.

Ақша  қаражаттарына ұтымды тексеру жүргізу  мақсатында оларды кәсіпорындағы ақшаның пайдаланылуын сипаттаушы негізгі шоттарға бөліп қарастырамыз:

*    кассадағы нақты ақша;

*     ағымдағы корреспонденттік шоттардағы  ақшалар;

*    есеп берілуге тиісті сомалардың  шоттары.

 Касса операцияларының  аудиті

Касса операцияларына аудиторлық тексеруді  объектіге қатысты төмендегі реттілікпен жүргізуге болады:

* кассаға түгелдеу жүргізу және  ақша қаражаттарының сақталу жағдайын тексеру;

*     операциялардың құжаттық рәсімделуінің  дұрыстығый текееру;