Қылмыс құрамы

Практикада  мұндай бөлу шартты түрде ғана болады, себебі заң қолданушы қылмыстың нақгы құрамдарына тап болады, ал оған қылмыстық-заң нормаларында көрсетілген белгілердің барлығы бірдей әркашанда міңдетті болып табылады. Мысалы, ұрлық үшін бөтеннің мүлкін жасырын әдіспен ұрлау міндетті нышан болып саналады.

Кейбір жағдайларда арнаулы нышандар қылмыстың негізгі құрамында емес сараланған немесе артықшылығы бар құрамыңда қарастырылады және ол саралау әрекетінде ескерілуге тиісті.

Егер арнаулы  нышан қылмыс құрамына тікелей кірмейтін болса, онда ол қылмысты саралауға ықпал етпейді жөне жаза тағайындағанда ескеріледі.

 

1.3 Қылмыс   құрамдарының  түрлері

Қоғамға қауіпті әрекетті қылмыс ретінде сипаттайтын элементтер жиынтығы қылмыс құрамының жалпы түсінігін береді, ол жасалған әрекетті қылмыстық немесе қылмыстық емес деп тануға және оны дұрыс саралауға негіз бола алады. Бірақ осы қарастырылған теориялық баптарды іс жүзінде қолдану үшін қылмыстық құрамдарды жіктеудің, яғни оларды белгілі бір түрлерге бөлудің маңызы зор.

Қылмыс құрамдарын саралаудың негізіне, өдетте, әрекеттің қоғамға қауіптілік деңгейі, қылмыс құрамын заңда бейнелеу тәсілі және қылмыстың объективтік жағының құрылысы сияқты критерийлері алынады.

Әрекеттің қоғамға қауіптілік дәрежесіне байланысты қылмыс құрамдары негізгі, сараланған (ауырлататын, саралаушы белгілері бар) және артықшылығы бар (жеңілдететін белгілері бар) болып бөлінеді.

Қылмыстың негізгі  құрамы — ол белгілі бір түрдегі әрекеттің негізгі, тұрақты нышандарының жиынтығы бар құрам, ол жасалған әрекеттің қоғамға қауіптілік деңгейін көтеретін немесе төмендететін қосымша нышандарды қарастырмайды. Мысалы, ҚК-тің 96 бабының бірінші бөлігінде көзделген адам өлтірудің құрамы осындай болып табылады.

Егер қылмыс құрамында осы түрдегі әрекеттің негізгі нышандарымен қатар жауаптылық пен жазаны ауырлататын мән-жайлар да көрсетілсе, онда мұндай қылмыс құрамы сараланған деп аталады.

Мұндай саралайтын әртүрлі мән-жайлар болуы мүмкін: неше рет қайталануы, тәсілі (аса қатыгездік, зорлық, т.б.) соттылық, ұйымдасқан топ, бас пайданы ойлау, т.б.

Қылмыстың сараланған құрамы, әдетте, ҚК-тің Ерекше бөлімінің тиісті бабының әртүрлі бөліктерінде болуы мүмкін. Оған мысал — ҚК-тің 96 бабының екінші бөлігіңде көзделген адам өлтірудің сараланған құрамы.

Негізгі нышандармен  қатар жауаптылық пен жазаны жеңілдететін мән-жайлар бар қылмыс құрамы артықшылығы бар құрам деп аталады.,Ол не ҚК-тің Ерекше бөлімінің бір бабының әртүрлі бөлігінде, не бөлек бапта болуы мүмкін, мысалы, адам өлтірудің артықшылықты құрамы жаңа туған баланы шешесі өлтіргенде (ҚК-тің 97 бабы), ондай қылмысты жанкүйзеліс жағдайында жасағанда (ҚК-тің 98 бабы), қажетті қорғаныс шегінен асып жасағанда (ҚК-тің 99- бабы), қылмыс жасаған адамды ұстау үшін қажетті шараларды асыра қолданғанда (ҚК-тің 100 бабы).

Қылмыс құрамының нышандарын заңда суреттеу тәсіліне байланысты қылмыс құрамдары жай және күрделі болып бөлінеді.

Қылмыстың жай құрамы дегеніміз құрамның қандай да бір элементінің күрделенуі болмайтын құрам. Онда бір әрекеттің көрінісі баяндалған, оның бөліктері немесе кезеңдері өзінше бөлек қылмысты құрамайды, яғни құрамның элементтерінің өрқайсысы бір данада берілген.

Күрделі құрам дегеніміз құрамның қандай да бір элементінің (объектінің, объективтік жағының, субъективтік жағының) күрделенуі орын алатын қылмыстық құрам. Мысалы, қарақшылық жасағанда (екі объектіге қастандық жасалады — меншікке және адамның өз басына), зорлағанда (бірнеше әрекет жасалынады — психикалық әсер ету немесе күш көрсету не жәбірленушінің дәрменсіздігін пайдалану және жыныстық қатынас жасау), айыптың екі нысаны болса (алып жапсыру үшін немесе басқа қажетке адамның органдарын немесе тінін еріксіз алу нәтижесінде оның абайсызда қаза табуы) құрам күрделі болады.

Күрделі кұрамның басқа бір түрі — қылмыстың балама құрамы, онда қылмыстық әрекеттің (өрекетсіздіктің) бірнеше варианты болады, олардың әрқайсысы қылмыстық жауаптылыққа  негіздеме бола  алады, мысалы, занды кәсіпкерлік қызметке тосқауыл жасау, заңсыз кәсіпкерлік, тұтынушыларды алдау.

Объективтік жағының  құрылысына байланысты қьшмыс құрамдарын жіктеудің практикалық маңызы зор. Осы критерийлер бойынша қылмыс құрамдары материалдық, формальды жөне    қиылған болып бөлінеді.

Қьшмыстың зардабы оның аяқталуының қажетті нышаны болып келетін құрамдар қылмыстың материалдық құрамдары деп аталады. Егер әрекет жасау нәтижесінде қьшмыстың мұндай құрамында қарастырылған зардап болмаса, онда өрекет не қылмыс деп танылмайды ( мысалы, абайсыз деликтте), не қылмыс жасауға дайындық немесе оқталу деп сараланады (көрсетілген салдарға жетуге бағытталған қасақана әрекет).

Қьшмыстың формальды құрамдары дегеніміз — қылмысты аяқталған деп санау үшін қылмыстық занда көзделген әрекетті жасау жеткілікті болатын құрамдар, бүл жерде зардап қылмыстың міндетті түрдегі нышаны бола алмайды. Мысалы, мемлекеттік сатқындық, шпионаж, зорлау формальды құрамға жатады. Егер, қоғамға қауіпті зардап іс жүзінде туындаса, онда ол формальды құрамда не саралаушы нышандар рөлін (мысалы, зорлау нөтижесінде жәбірленушіге соз ауруын жұқтыру) атқарады, не жаза тағайындағанда ескеріледі.

Кейбір  жағдайларда заң шығарушы қылмыстың аяқталу кезін алдын ала қылмыстық әрекет кезеңдерінің біріне — қылмысқа дайындық немесе оқталу кезіне аударады. Мұндай қылмыстың жасалғандығын мойындау үшін қылмыстық зардаптың болуы да, оны тудыратын әрекетті аяғына дейін жеткізу де қажет емес. Қылмыстың мұндай құрамдары қиылған деп аталады (қарақшылық, бандитизм және басқалар).

 

2 Қылмыс объектісі

 

2.1 Қылмыс  объектісі  ұғымы  және  оның  маңызы

Объект құрамның міндетті элементтерінің (жақтарының) бірі, сондықтан да объектісіз қылмыс жоқ. Қылмыстық занда қылмыс деп қарастырылған кез-келген қоғамға қауіпті әрекет белгілі бір объектіге бағытталады.

Қылмыстық озбырлық жасалғанда сол объектіге елеулі нұқсан келеді немесе ондай қауіп төнеді.

Объектіні дұрыс анықтау  қылмыстық әрекеттің әлеуметтік және заңдық түп-тамырын, нысанын және жасалған қылмыс үшін қарастырылған қылмыстық жауаптылықтың мөлшерін айқындауға көмек етеді.

Объектіні анықтау қылмыстың өзара ұқсас құрамдарын бірінен-бірін, қылмыстық әрекетті қылмыстық емес әрекеттен ажыратуға мүмкіндік береді.

Сонымен қатар, әрекеттің  қоғамға қауіптілік деңгейі қандай объектіге қастандылық жасалатындығына көп байланысты, сондықтан да қазіргі күшіндегі қылмыстық заңда былай деп көрсетілген: «қылмыстық занда көзделген қандай да бір әрекеттің формальды болса да нышандары бар әрекет немесе әрекетсіздік қылмыс болып табылмайды, егер оның қоғам үшін қауіптілігі елеусіз болса». Объект рөлі мұнымен шектелмейді.

Қылмыс объектісінің нышаны бойынша заң шығарушы қылмыстық-заң  нормаларын жүйелеу және кодификациялау сияқты күрделі жұмыстар жүргізеді.

Бұрынғы Одаққа кіретін елдердің көптеген теоретиктерінің пікірінше қылмыс объектісіне қоғамдық қатынастар жатады.

Қоғамдық қатынастар — қатынас деген жалпы ұғымның ең күрделі түрлерінің бірі. Әдістемелікте қатынасқа «барлық құбылыстардың өзара байланыс сәті» деп анықтама берілген.

Қоғамдық  қатынастарда ерекше сипат бар, мұнда адам әлеуметтік тұлға ретінде өзекті буын болып саналады. Адам өзі жасаған заттармен, объективтік әлеммен және басқа адамдармен белгілі бір қатынаста болады. Нәтижесінде ол өзі игерген әлемде өз ісіне өзі адам ретінде есеп береді (ақылға келіп), басқа адамдарға өзіндей қарайды. Адам санасының қоғамдық жаратылысын жөне таным процесіндегі қоғамдық қатынасты зерттеудің қажеттігін осы жағдайлармен түсіндіруге болады.

Қоғамдық қатынастар адамдар  арасында, олардың күнделікті іс-әрекетінде, танымдық жөне рухани өмір тірлігі барысында қалыптасады. Сондықтан да қоғамдық қатынастар жүйесінде, бірінші кезекте, өндірістік қатынас қарастырылады, олар басқа қоғамдық қатынастардың сипатын (саяси, заңдық, діни, т.б.) анықтайды.

Қоғамдық қатынастар өзінің сипаты жағынан да, құрылымы ,жағынан да өте күрделі құбылыс. Дегенмен ^қоғамдық қатынастардың басты элементтері: қоғам, мемлекет және оның қалыптасуы, құрылуы жөне олардың өкілдері; өртүрлі бірлестіктер мен адамдар ұжымы, жеке адамдар; материалдық заттар және қоғамдық қатынасқа қатысушылар арасында әртүрлі нышанда, оның ішінде заңдық нышанда көрініс табатын өзара байланыс.

Қандай да бір қылмыс жасағанда адам қоғамдық қатынастың қандай да бір элементіне озбырлық жасайды, оладың өзара байланысын бұзады, қоғамдық қатынасқа қатысушылардың мүддесіне тікелей немесе жанама нұқсан келтіреді.

Қылмыстық заң қоғамдық қатынастардың барлығын бірдей қорғамайды, оладың ішіндегі заң шығарушының ойынша, ең құнды дегендерін ғана қорғайды, олар өзгеріп тұрады. Олардың өзгеруі көптеген мән-жайларға байланысты, мысалы: ерекше тарихи кезеңге, қандай да бір нақты жағдайға, уақытқа, белгілі бір қоғамға қарсы әрекеттердің (әрекетсіздіктің) қоғамға қауіптілік деңгейіне байланысты.

Қылмыстық озбырлықтан  қорғалатын аса маңызды қоғамдық қатынастар шеңбері қылмыстық заңда анықталған. Мысалы, Каз. ССР Қылмыстық кодексінің (1959) 7- бабында айтылғандай, қылмыстық заң бойынша қоғамға қауіпті әрекет (өрекетсіздік) қылмыс деп танылады, егер ол әрекет қоғамдық құрьшысқа, саяси және қоғамдық жүйеге, меншікке, адамға, оның саяси, еңбек, мүліктік және басқа құқықтары мен бостандығына, сондай-ақ қоғамдағы құқық тәртібіне қарсы бағытталса. Қоғамдық тәртіптің бұл маңызды салаларын қорғау қылмыстық заңның алдында тұрған міндеті (ҚК-тің 1 бабы).

Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 2 бабында: «Осы Кодекстің міндеттері: адам мен адамзаттың кұқықтарын, бостандықтары мен занды мүдделерін, қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздікті, қоршаған ортаны, Қазақстан Республикасының конституциялық  құрылысы мен аумақтық  тұтастығын, қоғам мен мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерін қылмыстық қолсұғушылықтан қорғау, бейбітшілік пен адамзаттың қауіпсіздігін қорғау, сондай-ақ қылмыстардың алдын алу болып табылады» делінген. Бұл нормадан байқағанымыз — қылмыстық озбырлықтан қорғалатын объектілер біршама айқындалған жене кеңейтілген (бейбітшілікті және адамзат қауіпсіздігін, қоршаған ортаны, т.б. қорғау). Әрине, келешекте Ерекше бөлімнің тарауларында көрсетілген жеке, ұжымдық, қоғамдық, мемлекеттік және халықаралық мүдделерді қорғау сияқты қылмыстық-заң   объектілерін   жеке,   дербес нормаларға  бөлген дұрыс.

Қылмыс  объектілерін ары қарай нақтылау қандай әрекетті қылмыс деп тануды және қылмыстық жазалау шараларын белгілейтін Қылмыстық кодекстің Жалпы бөлімінің баптарында да орын алуға тиіс.Қылмыс объектісін қылмыстық заңды реттеу объектісінен ажырата білу қажет (қылмыстық-заң қатынастары).

Қылмыстық заң, заңның басқа  да салалары сияқты, бәрінен бұрын заңдық реттеу объектісі бойынша өзінше дербес салага бөлінген. Бұған өзінің өкілетті органдары арқылы мемлекеттің және есі дұрыс, белгілі бір жасқа жеткен, қылмыстық жаза қарастырылған әрекет жасаған азаматтың арасындағы қоғамдық қатынас жатады.

Аталып өткендей, қоғамдық қатынастар қылмыс объектісі болып табылады, олар қоғамдық және мемлекеттік құрылыстың әртүрлі салаларында, адамдардың өндірістік, қоғамдық, рухани және жеке өмірінде қалыптасады.

Кейде қылмыс объектісі  мен қылмыстық заңмен қорғалатын объекті ұғымдарының ара қатынасы жайында мәселе туындайды. Мұның бір-ақ жауабы бар: бұл ұғымдар нақты өмірде біріне-бірі сай келеді, сондықтан да оларды синоним ретінде пайдалануға болады және тиістіміз де.

Қылмыс объектісінің жалпы ұғымының сипаттамасы объектілерді топтастыру мәселесін қарастыруға мүмкіндік береді.

 

2.2 Қылмыс объектілерінің  түрлері

Бұрынғы Одақтың қылмыстық заңында қылмыс объектісінің жүйесі жете қарастырылған деп саналатын. Атап айтқанда, объектілерді үш сатыға топтастыру теориясы ұсынылған, олар: жалпы, текті немесе арнаулы және «тікелей» деп аталатын.

Қылмыстың жалпы объектісіне бұзғандық үшін қылмыстық жауаптылық қарастырылған барлық қоғамдық қатынастар (жиынтығы) жататын, ал тектік немесе арнаулы объектіге — біртектілік немесе белгілі бір салада ғана болу нышаны бар қоғамдық қатынастардың бір бөлігі немесе тобы жататын.

Бірақ «қоғамдық қатынастардың» жалпы санатын «тікелей» деп аталатын объектіге қолдану істің басын ашпады, түсініспеушілік тудырды. Мысалы, «кейбір жекелеген қылмыс өзіне қарсы бағытталған нақты қоғамдық қатынастарды. «тікелей» объект деп түсіну қажет деген барлық қылмыстық заң оқулықтары мен курстарындағы (1926 жылдан 1995 жылға дейін) тұжырымдар осыған мысал. Мұндай анықтаманың формальдық екенін байқау қиын емес. «Бір немесе бірнеше қылмыс өзіне тікелей немесе жанама қарсы бағытталған заңмен қорғалатын нақты қоғамдық қатынастарды» қылмыстың «тікелей» объектісі деп ұғыну қажет деген тұжырымдар да кездеседі. Сонда, «тікелей» объект — нақты қоғамдық қатынас емес, қоғамдық қатынастардың жиынтығы болып шығады. Тектік немесе арнаулы объект пен «тікелей» объект арасындағы айырмашылық неде деген сұрақ өзінен-өзі туындайды.

Жалпы, ерекше, жеке (жалғыз) диалектика санатын пайдалануға дұрыс методологиялық әдістеме болмағандықтан осы күнге дейін ғылыми әдебиеттерде де, оқулықтарда да «тікелей» объекті ұғымына дәл түсініктеме берілмей келеді. Мұның басты себебі, кейбір авторлар қылмыстың «тікелей» объектісі ретінде жалғыз деген ұғымды көреді, бірақ өздері жекелеген деген ұғымды пайдаланады. Ал жекелеген деген жалғыз деген емес. Жалғыз - жекелеген ұғымының нақгы көрінісі, ол нақты жағдайларда нақты түрде анықталады.

Бұл түсініспеушілік  қоғамдық қатынастардың мүдде деп аталатын нақтырақ атауын пайдаланғанда өз шешімін табады.