Сезіктіні ұстаудың процессуалдық тәртібі

 

Жоспар

 

 

КІРІСПЕ...........................................................................................3

 

 

І-тарау. СЕЗІКТІНІ ҰСТАУДЫҢ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ........................................................................................6

 

1.1. Қылмыстық процесте сезік деген ұғымның мәні..................................................................................................6

1.2. Сезіктіні ұстау – мәжбүрлеу шарасы ретінде.....................10

1.3. Сезіктіні ұстау – тергеу  әрекеті ретінде.............................23

 

 

ІІ-тарау. СЕЗІКТІНІ ҰСТАУДЫҢ НЕГІЗДЕРІ МЕН ПРОЦЕССУАЛДЫҚ ТӘРТІБІ...............................................28

 

2.1. Сезіктіні ұстаудың негіздері................................................28

2.2. Сезіктіні ұстаудың мотивтері..............................................36

2.3. Сезіктіні ұстаудың процессуалдық  тәртібі.........................43

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ...........................................................................46

 

 

  ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР....................................48

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

КІРІСПЕ

 

Қазақстан Республикасының нарық экономикасына өтуімен біздің қоғам күрделі мәселелерге тап болды. Соңғы кездердің әлеуметтік-саяси, экономикалық өзгерістері заңдардың түп негізінен өзгертуін кажет етті. Қазақстан Республикасында жүріп жатқан процестер демократиялық, зайырлы, құқықтық және   әлеуметтік  мемлекеттің   бекітілуі жөніндегі конституциялық ережелердің  қамтамасыз етілуіне бағытталған. Ал, мұндай мемлекеттің негізгі құндылықтары болып адам, оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары табылатындығы белтілі.

Қазақстан Республикасынын Президенті Н.Ә. Назарбаев өзінің "Қазақстан 2030" атты халықка жолдауында: "Бізге заңдарымыздың жарты кештігіне және тұрлаусыздығына көңіл   бөлу  қажет. Үйдің   ірге тасын қалау жеткіліксіз — оның қабаттары, қабырғалары мен шатыры болуы қажет" — деп көрсетеді.1

Басымды міндеттердің ішінде мемлекет Президентімен келесілерді белгілеп көрсетеді:

- Сот билігі мен құқық қорғау органдарының реформасының 
белсенді түрде жалғасуы;

- Заңның абсолютті билігін бекіту  және заңды құрметтейтін 
азаматтарды қылмыстылықтан  қорғау2.

Қазақстан Республикасының Конституциясы өзінде адамның ажыратылмайтын   құқықтарын, тұлғаның қауіпсіздігі мен құқықтық тұрғыдан   қорғаушылығын алып жүреді.

Қазақстан   Республикасының   Конституциясына 2007 жылы 21 мамырда қабылдаған толықтырулар мен   өзгерістер   негізінде №   254 Заңы бойынша    16-баптың  2-  тармағына    сәйкес  заңда   көзделген    реттерде ғана  және  тек   қана   соттың   санкциясымен      тұтқындауға   және  қамауда ұстауға болады, тұтқындалған адамға шағымдану құқығы беріледі.  Соттың санкциясынсыз адамды жетпіс екі сағаттан    аспайтын мерзімге   ұстауға болады.Осы заңның 2-бабының  4-тармағына сәйкес  Конституцияда көзделген соттың тұтқындауға санкция беруі тиісті заңнамалық актілер қабылданғаннан кейін қолданысқа енгізіледі. 

Сезікті мәселесі  қылмыстық сот     өндірісінің тез және   толық ашу, кінәлілерді әшкерелеу және заңды дұрыс қолдану сияқты міндеттерімен тікелей    байланысты. Сезікті мәселесінің   өзектілігі тұлғаның   қылмыстық процестегі   құқықтары мен заңи  мүдделерін қорғау    қажеттілігінен шығады; оны шешу құқық қорғау органдарына   процессуалдық мәжбүрлеу шараларын, соның ішінде ұстау мен қамауды занды және негізді түрде қолдануға мүмкіндік береді.

Осы мәселенің шешілуі қылмыстық процестің әрі қарай жетілуін қамтамасыз етуге, алдын ала тергеу міндеттерін шешуге, тергеу әдістемесінің дамуына мүмкіндік береді.

Терең ғылыми зерттеуді қажет ететін мәселелердің маңыздылығы жөнінде айта отырып,    қылмыстық процесте қылмыс жасады деп сезіктелген тұлғалардың қатысуымен байланысты сұрақтар көп көңіл аудартады. Бұл назар (интерес) сезіктінің алдын ала тергеудегі процессуалдық жағдайы мен сезіктіні іс бойынша өндіріске тарту тәртібі заңмен толық анықталмағандығымен, ал заң әдебиеттерінде бұған байланысты әр түрлі көзқарастардьң болуымен түсіндіріледі.

Қылмыстың жауаптылыққа нақты тұлғаны тарту әр кезде де тұлғаның кейінгі тағдырын анықтайтын, сондай-ақ қылмыстық-процессуалдық қатынастардың дамуын анықтайтын объективтік және субъективтік факторлардың суммасы.

ҚР-да С.Т. Тыныбековтың және Қ.Бековтың жұмысынан басқа сезікті мәселесін қарастырған монографиялық зерттеу болған жоқ С.Т.Тыныбеков сезікті мен айыпталушының қорғануға құқығын қамтамасыз ету кағидаларын зерттеді. Ал Бековқа болса сезіктінің алдын ала тергеудегі процессуалдық жағдайын қарастырды. Сезікті мәселесі көптеген ғалым-заңгерлердің назарын аудартты. Сұрақтардың кең шеңберін немесе кейбір жекелеген аспектілерін шешумен байланысты сезікті мәселесіне Ж. Алексееванын, А. А. Альперттің, А. А. Александровскийдің, Д.Н.Беляковтың, П.Бекешконың, А.Я. Дубинскийдің, Н.А.Козловскийдің, Л.Д. Кудиновтың, А.М. Лариннің, М.М. Михеенконың, М. Строговичтің, В.И. Шпиляевтың, А.А. Чувилевтың және т.б. көптеген ғалымдардың еңбектері арналған. Осы мәселенің теориялық өңделуіне бағаланбас үлесін танымалы қазақстандык ғалымдар: Н. А. Абдиканов, А. Н. Ақпанов, 3. О. Ашитов, А. А. Әлдекеев, Қ.А. Бегалиев, Л.Ш. Берсугурова, Т. К. Биятов, А. Я. Гинзбург, Б. X. Төлеубекова т. б. қосты.

1997 жылы 13 желтоқсанда ҚР-ның ҚІЖК-нің қабылдануымен сезіктінің кылмыстық процестегі мәселесі шешілгенімен, сезіктінің пайда болу негіздерін бекіту мәселесі шешілусіз қалды. Тәжірибеде әлі күнге дейін сезікті туралы мәселені бірыңғай түсінушіліктің әлі де жарық екендігін айта кеткен жөн. Тергеушінің, анықтаушының пікірі бойынша қылмыстық жауаптылыққа әлі мұндай шешім қабылданғанға дейін тартылған азамат ол әлі ұсталмағанымсн және әлі бұлтартпау шарасы қолданылмағанымсн, одан жауап сезікті ретінде алынады. Мұндай тәжірибе заңсыз, өйткені ол заң бойынша сезікті болып табылмайтын тұлғаны сезікті жағдайына қояды.

Зерттеу пәнінің аспектілері болып келесілер көрініс табады: алдын ала тергеуде сезіктінің процессуалдық жағдайын қамтамасыз етудің нақты тәжірибесі; сезікті ретінде ұстауды жүзеге асыру; сезіктінің процессуалдық жағдайының құқықтық реттелу жағдайы және бұл  мәселенің  заң  әдебиеттерінде   көрініс  табуы. Бітіру жұмысының зерттеу объектісі кұқықтық нормалардың жүйесі, сондай-ақ уақытша ұсталған тұлғаларды ұстау үшін тергеу органдарының, прокурордын, изолятор қызметкерлерінің, кезекші бөлімдердің сезіктінің құқықтары мен заңды мүдделерін қамтамасыз ету бойынша және оларға жүктелген міндеттерді орындау бойынша кызметтері.

Диплом жұмысын дайындау процесінде ҚР Конституциясы, ҚР ҚІЖК- сі, ҚР Президентінің жарлықтары, "Қылмыс жасалуына сезіктілер және айыпталушыларды күзетте ұстаудың тәртібі мен шарттары туралы " ҚР Заңы, 15 қыркүйек 1999 жылғы "ҚР-ның жедел іздестіру қызметі туралы" ҚР Заңы, Ішкі істер министрлігінің, Ұлттық қауіпсіздік комитетінің, Қаржы полициясының, Кіріс министрлігінің нормативтік қүкықтык актілері, ҚР Прокуратурасының бұйрықтары мен нұсқаулары және т. б. нормативтік құқықтық актілері қолданған.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. – тарау. СЕЗІКТІНІ ҰСТАУДЫҢ МӘНІ ЖӘНЕ МАҢЫЗЫ

 

1. ҚЫЛМЫСТЫҚ ПРОЦЕСТЕГІ «СЕЗІК» ДЕГЕН ҰҒЫМНЫҢ МӘНІ

 

Өзімізге мәлім, зерттеу негізінде бірқатар авторлар "сезік" түсінігін қолданады. Осыған сәйкес ғалым-процессуалистер сезіктің мәнін ашуға тырысқан еді. Л.В. Франк бұл мәселені ең алғаш "Кеңес қылмыс процесіндегі сезіктіні ұстау және камау" деген қызықты әрі тиімді еңбегінде атап, сезікке анықтама береді.

Л.В. Франктың пікірінше, "сезік — ол тергеушінің шынайы фактілерге, тәрбиелік-ғылыми ережелермен ой-тұжырымдарға, сондай-ақ қандай да бір деңгейдегі болжаммен осы тұлғаны қылмыс жасады деп әшкерелеуге болатын тексерілмеген деректерге негізделген істің белгілі жағдайы мен белгілі бір тұлғаның арасындағы өзара катынас, байланыс және сәйкестігі туралы ойы (суждение)" 3

Біздің ойымызша, бүл анықтаманың аргументтелгенінс қарамастан, бірқатар кемшіліктер де бар. Л.В. Франк сезікті накты тұлғаның кінәлігі жөніндегі болжаумен ұксастырады. Біз Л.В. Франктың ой - тұжырымы даулы деп есептейміз, өйткені сезік пен қылмыс субъектісі жөніндегі жекелеген болжамдар әр түрлі ұғым болып табылады. Біздің ойымызша, жорамалдардың қандай да бір процессуалдық салдары болмайды, себебі ол криминалистикалық категория ретінде орын алады. Сезік, біздің ойымызша, тек қылмыстық - процессуалдық тұрғыда, қылмыстық процесте сезікті фигурасының пайда болу негізінде қарастырылуы керек.

Қылмыстық процессуалдық әдебиетте авторлар «сезік» деген түсінікті көптеген мағынада саралайды.

Л.И. Корнеева сезіктіні 3 аспектіден қарастырады:

       Біріншіден, тергеушінің зерттеп отырған фактіге оның субъективтік қатынасын анықтайтын оның ақыл - есінің психологиялық сипаттамасы;

      Екіншіден,   тергеу    мен   болжамдар    келтіруге  негізделіп пайдаланатын криминалистикалық ұғым ретінде;

      Үшіншіден, пайда болған сезікпен қатар заң белгілі бір құқықтық салдардың пайда болуымен байланысты процессуалдық категория".4

А.М. Ларин сезік деген түсінікті екі мағынада түсіну керек деп есептейді:

1. криминалистикалық;
2. қылмыстық процессуалдық

Оның тұжырымы бойынша "арнайы криминалистикалық мағынадағы сезік — ол қылмыс субъектісі ретіндегі болжамның нәтижесі".5

Көптеген авторлар криминалистикалық және қылмыстық процессуалдық сезіктің арасынан ерекшелейтін шекті жүргізуге болады деп есептейді. Пищак Я.6, Васильев А.Н.7, Ларин А.М., Арцашевский Г.В., Образцов В.А.8 "Криминалистикалық сезік-процессуалдық мәні жөніндегі, қылмыстық процессуалдық кодексте оның негіздері көзделген болжамның тұжырымы деп есептейді. Жоғарыда аталған ғалымдардың анықтамаларын біз тавтологиялық деп есептейміз. Өйткені, болжамның өзі өзінің сыртқы көрінісінде тұжырым ретінде көрініс табады және оны басқадай етіп елестету мүмкін емес.

Жалпы болжамдар (версиялар) бір деректерге негізделуі мүмкін, ал кез келген болжам әр кезде де жалғыз емес, қарастырылып отырған мүмкін түсіндірмелердің біреуі болғандықтан, тергеушіден бар бір  фактілі  деректер  квалификациясы  бойынша  әр  түрлі қылмыстардың жасалуы туралы болжамдарға жалпы негіз ретінде қызмет етеді.

Козловский Н. А. сезікті тек бір мағынада, яғни қылмыстық процессуалдық мағынада ғана түсінген дұрыс деп есептейді. Біз оның көзқарасымен толығымен келісеміз, аспектіде қарастыру керек деп есептейміз.

 Тәжірибеден мәлім, қылмыстық істі тергеудің бастапқы кезеңінде тергеушіге қылмыс субъектісі жөнінде өте аз ақпарат мәлім болады. Қылмыс жасаған тұлға жөнінде барлық дәлелдемелер жиналғанға дейін тергеушіде орын алған нақтылық жөнінде сенім қалыптаспайынша, кез келген баска білім мүмкін болады. Бұл мәселенің маңыздылығы заң актілерінде де, теорияда да атап өтілген. М. С. Строгович: "Сезікті жөніндегі азаматты сезікті ретінде шақырту мен жауап алу мүмкін болатын шарттар мен жағдайлар туралы сұрақ ол тек теория мен терминологиялық мәселе ғана емес, ол азаматтық тұлға мүдделерімен жанасатын үлкен тәжірибелік маңызы бар мәселе" деп жазған9.

Біз қылмыстық - процессуалдық қызмет сапасына сезікті тұлғаларды тартудың негізімен, тәртібімен байланысты мәселелер (сұрақтар) мәнді, азаматтардың құқықтарымен заңды мүдделерін жанап өтетін, қылмыстық процестің міндеттерінің дұрыс шешілуіне тікелей әсер ететін және жалпы қылмыстылыққа қарсы күреске бағытталған деп есептейміз.

Козловский Н. А. сезікті ұғымы мен оны қылмыстық процессуалдық қызметке тартудың негіздері мәселесіне процессуалдық әдебиеттерде қарама- қайшы позициялары да бар деп есептейді. Оған сәйкес тұлғаларды қылмыстық процессуалдық қызметке тартудың негізін сезікті ретінде тарту деп қарастыру керек деп ойлайды. Козловский Н. А., 10 Ермаков Г., Кобликов А. сезікті деп соларға қатысты алдын ала тергеу жүргізілетін тұлғаларды білу керек дейді11. Боровский Э. тұлға сезікті деп есептеле алады, егер оған қатысты ұстау немесе бұлтартпау шарасы қолданғаннан кейін ғана емес, сонымен қатар тінту, корреспонденцияға қамау салу және т.б. с.с. шаралар қолданған кезден бастап деп есептейді.12 Кузнецова Э.Ф. тұлғаны сезікті ретінде тану үшін келесілер қажет деп есептейді:

а) нақты осы тұлға қылмысты жасады деуге негіз беретін 
деректердің болуы;

б) мүндай тұлға сезікті жағдайына түсетін процессуалдық актіні шығару.

Мұндай актілердің қатарына Чувилев А.А., Линагор И.А. келесілерді жатқызады: ұстау хаттамасы, бұлтартпау шарасы туралы қаулы, сезікті ретінде жауап алу хаттамасы, сезіктінің қызметіне байланысты сараптама тағайындау туралы қаулымен танысу туралы хаттама, тінту, куәландыру немесе мүлікке тыйым салу өндірісі туралы қаулы, тану үшін көрсету хаттамасы.13

Тәжірибедегі қызметкерлердің осындай позициясымен келісетіндігін айта кеткен жөн. Сұрау салу көрсеткендей, сұралған 110, қаржы полициясы, әскери полиция органдарының, әділет органдарының қызметкерлерінің 92%-ті тұлғаны сезікті деп танудың негіздерін кеңейту кажеттілігін білдірген. ҚР ҚІЖК-де сезіктінің пайда болуын тек нақты адамға қатысты қылмыстық іс қозғаумен, не міндетті ұстауды қолдану, не айып тағылғанға дейін бұлтартпау шарасын қолдануымен ғана байланыстырмау керек. Бұл көзқарасты Михайленко А. Р.,14 Осташенко В. Г.,15 Берсугурова Л. Ж...16 Тыныбеков С. Т.,17 Қоғамов М. Ч.,18 Төлеубекова Б. Х.19 Леви А. А.20 ұстанады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2. СЕЗІКТІНІ ҰСТАУ - МӘЖБҮРЛЕУ ШАРАСЫ РЕТІНДЕ

 

Сезіктіні ұстау — дәстүрлі түрде қылмыс жасағаны үшін сезік келтірілген тұлғаға қысқа уакытқа қамауда ұстауды білдіретін қылмыстық іс жүргізудің мәжбүрлеу шарасы ретінде сипатталады.21