Туристік өлкетану негіздері

                                           Мерке.

Орта ғасырлық қалашық орны.Жамбыл облысы Мерке ауданы Мерке аулының батыс жағында,Алматы-Тараз автодаңғылының солтүстігіне қарай орналасқан 1893-1894ж В:В:Бартольд экспидициясы 1936ж Жетісу археологиялық экспидициясының Луговой отряды қазба жұмыстарын жүргізді.1986-1987ж Меркені Қазақ КСР тарихи және мәдени ескерткіштер жылнамасының тарихи экспидициясында зерттелген.Бұл Жетісуда орта ғасырлық атауын сақтап қалған аздаған қалашықтардың бірі Мерке 7Ғасырдан бастап белгілі ол 9-10 ғасырларда Құдам мен ИВН Хордадбектің жол жазбаларында үлкен елді мекен деп аталып өтеді.Қалаға неғұрлым дәл сипаттама берген Әл Макдиси «Мирки орташа аумақты,бекемділігі,ішкі қамалы бар қала» деген.Меркенің орта ғасырдағы қираған орны шығыстан батысқа қарай созылған бұрышты төбешік.Солтүстік жағы 380метр,шығысы 275метр,батыс бөлігінде қамалдың қалдықтары көтеріңкі көрінеді.Ол ішкі қаладан қазіргі кезде мүжіліп шымға айналған биіктігі 1,5-2метр қорған дуалмен бөлінген.   

                                                      Айқожа Имам күмбезі.

Күмбез 18-19ғ ғасыр сәулет өнер ескерткіші ол Қызылорда облысы Жаңақорған ауданында орналасқан.Күмбезді Айқожа имамның басына үлкен ұлы Ибадулла Бұхаралы Хамит деген шеберге салдырған.Кірпішін жергілікті  халық құйған.Айқожа халыққа білім беріп,имандылыққа тәрбиелеген кісі,ол 1778-1858жж Арал өңірінде өмір сүрген.Күмбез шаршы пішіндес болып келген.Ауданы 9х9 м,биіктігі 8м,күйдірілген кірпіштен қаланған 8қырлы барабанды күмбезде жарық түсетін төрт терезелері бар.Маңдайшасын бөренеден құйған ішінде сағана тұр.Құлыптас салып,үстіне арқардың мүйізі құйылған қабырғасы сыртынан тепкішекті қалаумен бекітілген,іргетастың биіктігі 4 м,1989ж жергілікті тұрғындардың көмегімен күмбез қайта жаңартылды.Айқожа имам күмбезіне қатысты құжаттар Алматыдағы Қазақ жобалау,қалпына келтіру институтының музейінде сақтаулы.Күмбез Республикаға маңызы бар тарихи және мәдени ескерткіш тізіміне алынған.

                                               Ақтас мешіті.                                                                                    Сәулет өнер ескерткіші Қызылорда  облысы Жаңақорған ауданы Сырдария  өзені жағалауында 1984ж салынған.Мешіт 16-18ғғ сәулет өнеріне тән,пішіні төрт бұрышыты етіп салынған күмбезді мешіттің жалпы биіктігі 10-12м.Қасбеті шығыс жаққа қараған күйдірілген кірпішпен салынған мешіт.Мешіт күмбезіне төрт қырлы, 2-қабатты шойындық арқылы көтерілуге болады.Қабырғалары сәнді өрнекпен әшекейленген кіреберіс жағында үш биік сәнді аркасы бар,ортаңғы аркада мешітке кіретін есік жасалған.Солтүстік және оңтүстік жақтағы қабырғаларына әшекейлі терезелер орнатылған,солтүстік терезенің астыңғы жағында бір есік бар.Мешіт михрабы батыс жағындағы қабырғаның орта тұсында орналасқан.Солтүстік іргесінде жүргізілген қазба барысында төрт бұрышты шағын бөлмелердің іргесі ашылды.Осыған қарағанда мешіт жанында медресе болғанға ұқсайды.1982ж Республикаға маңызы бар тарихи,мәдени ескерткіштер тізіміне енгізіліп,мемлекет қорғауына алынған.1984ж мешітті қайта өңдеп жаңартты.

                                    Абдул Әзиз баб күмбезі.

Қарахан дәуірінде(9ғ)Сайрамда тұрғызылған көне ескерткіш.Кейін қайта жөнделген.Сайрам қаласы туралы баяндайтын Рисама атты қолмен жазылған кітапта Абдул Әзиз баб Мұхаммед Пайғамбарымыздың жолына алғаш түсушілердің бірі екені айтылады тарихи мағлұматтарға қарағанда,ол Талас,Сайрам өлкелерін билеген Қарахан әулеті өкілдерінің бірі,шын аты Ербозай Қарахан оның баласы Әулие(Әулиеата),немересі Шахмансұр Баласағұн,Талас,Сайрам,Отырар өлкелерін қала мен,бау-бақша мен гүлдендіруде аты шыққан адамдар.Тарихи деректер Абдул Әзиз бабтың қабірі Баласағұнда деп көрсетеді.Сайрамдағы күмбездердің көбі соның ұрпақтарынікі.Бұлардың ең соңғысы Әбу-Маштах Сайрам елі оны Маштах ата деп кеткен.Абдул Әзиз баб ұрпағы Сайрамда Ибраһим ата мен Қ.А.Яссауидің әкесі және Отырардағы Арыстан бабпен аталас халық «Балокардан»(бәледен сақтаушы)деп атаған.Бұрын қираған күмбезді қайта тұрғызушы 16ғ Қазақ ханы Наурызахмет (Барақ,лақап аты Алашахан).Ең соңғы жөндеу 20ғ басында жүргізілген Абдул Әзиз күмбезі-Сайрамдағы ең үлкен кешен.Ол 3бөлмеден тұрады.Қабір қазылған ортадағы бөлмесіне екі жақ бүйірімен 2-бөлме қосылады бұлардың құрылыс тәсілі Қарахан заманындағы архитектура үлгісін көрсетеді.Кешеннің күмбезі-3,ортаңғы бөлменің сопақ күмбезі қос барабанға орнатылған.Кірер ауыз сәулетті пештақпен,арнамин тізіліп,оның екі жақ босағасы бағаналармен әшекейленген.20ғ басында кешенді қайта жөндегенде құрылысшылар әуелгі жобаны сақтауға тырысқан.

                                                 Баба ата.

Қыпшақ Қарахан дәуіріндегі(9-12ғ) ескі кент Қаратаудың етегіне таман,Шолақорған селосынан оңтүстік шығысқа қарай 15км жерде.Бабата Түркістан мен Сайрамнан кейінгі Әулие бабтардың көп жиналып,қыпшақ даласына Ислам дінін алғаш таратуда үлкен роль атқарған кенттердің бірі.Оны ең алғаш өркендетуші Ахмет Яссауи мен Едіге бидің аталары Ысқақ баб деген кісі (Отырар қамалындағы Арыстан бабтың туысы әрі замандасы).Халық аузында лақап болып кеткен аты-Бабата,Ысқақбабтың ағасы Ибраһим Қожа Ахмет Яссауидің туған әкесі оның күмбезі Сайрам қаласында Ибраһим ата деген атпен белгілі бұл бабтардың ұлы атасы Баба Түкті Шашты Әзіз Қорқыттың замандасы(9ғ).Ол Ислам дінін алғаш рет қабылдап,Мойындалада,ескі тәңірге табыну салты басым болғандықтан «Шашты Әзіз» атанған.

Бабата кенті әдебиетте көптен белгілі орта ғасырлардағы жазуларда ауық-ауық кездесіп отырады.Орыс ғалымының бір рет келіп көруші Г.И.Спасский.Совет дәуірінде Бабата толық зерттеліп,оның кенттік құрылысы,мәдениеті,архитектурасы жайлы бірталай дерек жарыққа шықты.Сол зерттеулерге  қарағанда мың саты жер астында жатқан қала ескі замандағы бекініс сарайлар үлгісімен салынған.Қаланың алпауыт ханзадалар тұрған қамалмен қоршалған,оның айналасынан тағы да саудагерлер,шеберлер,егіншілер тұратын қарапайым үйлер тұрғызылған ішкі қамалдардың сыртқы бүйірлері тегіс мықты болғанмен бекітілген.Сыртқы қамалдың 4жағында керуен өтетін 4қақпасы болған.Ең үлкен қақпасы түстік бетке қаратылған,оның мұрасының сақталған биіктігі 25м кенттің жалпы аумағы 450-250м,қамалдың биіктігі кейде 15метрге дейін жетеді.Сыртқы қамалдың ішкі іргелерінде сақшылар тұратын үйлер болған.Кентке суды  тастан құйып жасаған жарнауа мен келтіріп,іштегі үйлерге қыш құбырлардың тармақтарымен қорап тәрізді бүрме еңсемен өріп шығарған.  тартып отырған.Үйлерді тік бұрышты жобамен жасаған, төбесін күмбезбен,не қорап тәрізді бүрме еңсемен өріп шығарған.

                                                         Отырар.

ОҚО-ның,Отырар ауданының  теміржол станциясынан солтүстіктен-батысқа қарай 7км жерде орналасқан.Отырар8ғасырдың басында Тарбант (Тарбан) деген атпен белгілі.Бұл атау Күлтегін мен Білге қаған құрметіне арналған көне түркі жазбаларда кездеседі.8ғ.географы Якуд,Тарбант,тұрар,Тұрарбанд пен Отырар бір қала деп жазады.Араб тарихшысы Табаридің Отырар патшасын Әл-Мамун Хамефтің жауларының бірі деп атағанына қарағанда Отырар 9ғасырдың өзінде –ақ ірі қала болған.Х-ғасырдың жазбалардың Кедер деген орта ғасырлық қаласы бар Фараб аймағы аталады.Ал Фараб Кедерден көне қала екенін Әл-Мағдисидің(Хғасыр аяғы) еңбегінде жазылған,оың айтуынша бас қала аймақ есімімен Фараб аталған.Х ғасырдан кейін Кедер тарихи және географиялық жазбаларда аталмайды делінген.Отырар V-XVғғАрал бойындағы көшпелі тайпалар мен сауда жасайтын Иран мен Орта Азиядан Сібірге,Моңғолияға және Қытайға қатынайтын сауда жолындағы маңызды қала болды.Кейбір зерттеулердің пікірінше қалада сол кезде әлемдегі аса ірі кітапхана және көптеген ммешіт,медреселер болған.1218ж Хорезмшах Мұхаммедтің Отырардағы билеушісі Қайырханның өмірімен Шыңғысхан керуенінің саудагерлері өлтіреді.Бұл Шыыңғысханның Орта Азияға шапқыншылық жасауына сылтау болды.Тарихи әдебиеттерде бұл қырғын «Отырар апаты» деген атпен белгілі.Қазіргі уақытта Отырар 5-бұрыш тәріздес төбе.Өлшемдері:оңтүстік жағы 380м,батысы 400м,солтүстік шығысы 380м,шығысы 350м,төбенің ең биік жері  іргесінен 18м,жалпы аумағы 200га.Қала дуалмен қоршалған,оның солтүстік-шығысы және шығыс жақ құрылысы жақсы сақталған.Негізгі төбені айналдыра қазған орлардың орны бар.Қаланың 3 қаңқасы болған.Олардың қай уақытта болғанын орындардың кезеңге бөліп таңдау жасауға мүмкіндік береді.Отырарда археологиялық қазба жұмыстары әлі де жүріп жатыр.

                                             Қазақстанның қорықтары.

Қорық-бүкіл табиғат кешені,табиғи күйінде сақталатын аумақтар,табиғатты қорғау формаларының бірі,онда шаруашылық жұмыстары жүргізілмейді.Қорықтарды құрудың мақсаты-әр түрлі географиялық зоналардың жекелеген учаскелерін табиғи күйінде сақтау,жануарлар мен өсімдіктердің сирек кездесетін және құрып бара жатқан түрлерін қорғау.

• Қазақстан жерлерінде 10 қорық бар (9)
• Қазақстанның ең алғаш ұйымдастырылған қорық Ақсу-Жабағылы қорығы(1927ж)
• 2002ж.Қаратау қорығы ашылды.

                                              Ақсу-Жабағылы қорығы.

Жер көлемі-85,4 мың га,

Құрылған жылы-1926ж.Еліміздегі ең алғаш ұйымдастырылған қорық.

Орналасқан аумағы-Оңтүстік Қазақстан облысы,Талас және Өгем жоталарының аралығында,батыс Тянь-Шяньда орналасқан.

Өсімдіктері мен жануарлары:ағаш тәрізді арша,арқар,сібір тау текесі,ақ тырнақты аю,бұғы, елік,ілбіс,ала мысық,борсық.Қаратау жотасында полеонтологиялық филиалы бар.

Обь:Талас және Алатау ландшафт.

                                              

 

 

                                            Наурызым қорығы.(1934ж)

Жер көлемі:87,7мың га,

Орналасқан аумағы:Қостанай облысы,Наурызым ауданы.

Өсімдіктер мен жануарлары:малиус боката алмасы,қайың,қабан,елік,кеміргіш,суыр,ақ қоян.Сор топырақта қарағай өседі.

Обь:Қарағайлы орман.

                                             

 

                                                   Алматы қорығы.

Жер көлемі:73,3 мыың га,

Құрылған жылы 1961ж,

Орналасқан аумағы:Алматы облысы,Іле Алатауында орналасқан.Сонымен қатар Іле өзені бойындағы «Әнші құм», «Аққұм-Қалқан» жатады.

Өсімдіктер мен жануарлар:Тянь-Шяньшыршасы,бұғы,елік,Тянь-Шянь сексеуілі,барыс,борсық,түлкі,

қасқыр,тиын,сасық күзен,бизон өсірілетін болды.

Обь:Іле Алатауы.

                                                Қорғалжың қорығы.

Жер көлемі:258,9 мың га,

Құрылған жылы:1958ж.Қорғалжың қорығы ЮНЕСКО-ның ерекше тізіміне сулы батпақты,шөлді ландшафт ретінде енген.

Орналасқан аумағы:Ақмола облысы,Дала зонасында орналасқан.

Өсімдіктері мен жануарлары:Қызғылт қоқиқаз,сұқсыр құсы,үйрек,қаз,суыр,дала алақоржыны,су егеуқұйрық,т.б.Қорық аумағындағы теңіз көшінде қызғылт қоқиқаз,ұя салып балапан шығарады.Теңіз көлі қызғылт қоқиқаз тоқтайтын солтүстіктегі ең соңғы нүкте болып табылады.

Обь:Көл ЭКО жүйесі.

                                          Марқакөл қорығы.

Жер көлемі:75 мың га.

Құрылған жылы:1976ж

Орналасқан аумағы:Шығыс Қазақстан облысы,Алтай Күршім мен Азутау жотасы аралығында орналасқан.

Өсімдіктері мен жануарлары: Қорықтың дәрілік өсімдіктері арамит,алтын тамыр(женьшень),аю,сілеусін,бұғы,арқар,эндемик балық-мөңке,теңге,талма бар

Обь:Оңтүстік Алтай ландшафты

                                            Үстірт қорығы.

Жер көлемі.223,2 мың га.

Құрылған жылы:1984жыл.

Орналасқан аумағы:Маңғыстау облысы.

Өсімдіктері мен жануарлары:жабайы қой-муфион,қарақұйрық,қарабауыршие,кекілік,ителгі.

Обь:Дала ландшафты.

                                            Батыс Алтай қорығы.

Жер көлемі:56,1 мың га.

Құрылған жылы:1992жыл.

Орналасқан аумағы:Шығыс Қазақстан,Глубокое ауданы.

Өсімдіктері мен жануарлары:Қылқан жапырақты ормандар,марал оты,алтын тамыр,бұғы,аю,құндыз.

Обь:Тау ландшафты.

                                            Алатау қорығы.

Жер көлемі:12,7мың га.

Құрылған жылы:1998жыл.Қазақстандағы ең жас қорық.

Орналасқан аумағы:Алматы облысы,Алакөл ауданы.

Өсімдіктері мен жануарлары:Аққу,реликт шағала,қаз,т.б.

Обь:Су ЭКО жүйесі.

                                         Барсакелмес қорығы.

Құрылған жылы:1939жыл.

Орналасқан аумағы:Арал теңізінің Солтүстік-батыс  бөлігінде ұйымдастырылған.Мақсаты-ақбөкен мен қарақұйрықты қорғау.

Алмарасан-Республикалық дәрежедегі больнеологиялық санаторий.Іле Алатауының солтүстік баурайынд,теңіз деңгейінен 1850м биіктікте,Алматыдан оңтүстікке қарай 26км жерде орналасқан.Мұндағы минералды жылы судың шипалы қасиеті 14ғ белгілі.Санаторий 1931ж ашылған.Оның айналасы шыршалы орман,ауасы дем жеңіл,жыл бойы жұмыс ісиейді.160 емдеу орны бар(1998),орташа ауа температурасы -40С,шілдеде 150С,жауын-шашын мөлшері 900мм.Емге аз минералданған кремнийлі,гидрокарбонат-сульфаты,натрийлі су(қ.Алмаарасан минералды суы),сондай-ақ климат факторы (таза ауа,әсем табиғат),физиотерапия,массаж т.б. пайдаланады.Алмарасан санаториінде нерв жүйесі,әйел аурулары,аяқ-қол,буын,тері және асқазан аурулары емделеді.

Арасан-(моңғ:аршан-бұлақ) шипалы су-емдеуге қолданатын жылы жер асты су көздері,ол суының температурасына қарай:жылы және субтермальді((20-370С),термальді(37-420С),ыстық немесе гипертермальді 420С-тан жоғарыболып бөлінеді.Су жер қыртысының тереңіндегі жоғары температуралы тау жыныстарының арасынан өткен кезде ысып,тектоник жарықтар арқылы жер бетіне шығады.Арасан сулары,негізінен жанартаулы жерлерде артезиан алаптарында және тектоник қозғалмалы аймақтарда пайда болады.Арасан сулары химиялық құрамына қарай және шипалы қасиеттеріне қарай көмірқышқыл газды,көмірсутекті,құрамында темір,мышьяк,марганец,мыс,алюминий,органикалық заттар болатын сулар,бромды,йодты,радонды және кремнийлі сулар болып бірнеше топқа бөлінеді.Құрамында тұздар ерітіндісі аздау болатын Арасан сулары асқазан ауруларын емдеуге,ішуге,ал тұз ерітіндісі көп сулар сүйек,буын,жүйке жүйесімен қантамырлары сырқаттарын (Алмарасан,Қапаларасан,Жаркентарасан)т.б.минералды суларды емдеуге пайдаланады.Қазақстанның Арасан сулары емдік қасиеттері бойынша дүние жүзіндегі шипалы сулардан (нарзан,боржоми,ессентуки.т.б.)кем түспейді.) «Арасан» термині Кавказдан Қиыр Шығысқа,Сібірден Тибетке дейінгі халықтар тілінде жиі кездеседі.Шипалы суға байланысты жер-су,елді-мекен,емдеу орындарының атауларын білдіретін бұл термин түрлі өзгерістергі ұшыраған:арман,арашан,арасан,нарзан,назрань,арзни.т.б.