Туристік өлкетану негіздері

Табиғаттың әр бір нақты компонентін зерттегенде, жалпы тәсілдермен қоса, арнайы тәсілдер пайдаланады.

Геологиялық құрылым (тау жыныстардың орналасу формалары)  - жер қабығының жеке бір бөлігі нің тектоникалық формаларының жиынтығы. Өлкетануда бір жергілікті орынды бейнелеген кезде сол жердің геологиялық құрылымының жалпы сипаттамасы жеткілікті, себебі ол жер бедерінің негізгі түрлерін, тау жыныстарының құрылымын, және пайдалы қазбаларын анықтайды.

Геологиялық құрылымы туралы мәліметті атластардың тектоникалық және геологиялық карталарынан, және жарыққа шыққан арнайы регионалдық монографиялар мен картадан алуға болады.

Тау жыныстары - құрамы өзгермейтін минерлдар агрегаты. Жаратылысы бойынша магмалық, метаморфоздық және шөгінді болып бөлінеді.Тау жыныстары туралы мәліметтерді екі этапқа бөліп жинауға болады: дайындықкезінді және дала зерттеулері кезінде. Дайындық кезінде мәліметтер әдебиет және картографиялық деректерден алынады. Екінші этапта, зерттеулерді маршрутта жүргізген кезде, өлкетанушылар сипаттамасына немесе картаға қалыптасқан тау жыныстардың орындарын нақты белгілейді

Жер бедері –жер бетінің тегіс емес формаларының жиынтығы. Олар көлемі, геологиялық жасы, пайда болуы, және даму тарихы бойынша әр түрлі болады.

Метеорология элементтерін бақылау үшін тәулігіне 4 немесе 8 рет метеорологиялық аспаптарының көрсеткіштерін алады. Ол үшін халықаралық мерзімдері белгіленген: 1, 4, 7, 10, 13, 16,  19,  және 22 сағат кездерінде.

Көрсеткіштер арнайы журналға белгілі түрде жазылады.

Гидрологиялық

Жануар және өсімдік әлемін қорғауын қарастырудан бұрын осы саланың түйінді терминдеріне тоқталып кеткен жөн. Ең бастасыареал деген түсінік, жануар, өсімдік әлемі. Ареал деп жануардың не болмаса өсімдіктің бір түрі таралған жерді, аймақты атайды

Өсімдік дүниесі ол өсімдік жамылғысы, жер бетінің, немесе бір регионның фитоценозының жиынтығы.Өсімдік тек қана түрлілік құрамымен ғана емес, санымен, түрлі тірі ақзалардың формаларының ұйқасымен, олардың динамикасымен және кеңістік кұрамымен сипатталады.

Жануар әлемі ө ол тарихи құрылған жануарлардың бір немесе бір неше ,

Туристік-өлкетану саласының жұмысшылары табиғатты қоргаудағы келесі екі аспектіге көңіл аудару керек:

Біріншісі – гидтерге және туристерге ұйымдастырушы мекеме мен (фирма мен)жорық немесе саяхат кезінде табиғатты қорғаудың негізгі ережелері жайлы ақпарат беру.

Екінші аспект – туристік мекемелерінің табиғатты қорғау жұмысының материалдық базасы (маршрутты белгілеу және жабдықтау,бивактар үшін, табиғатқа кедергі жасамайтын құрал жабдықтардың жаңа түрлерін пайдалану) Жорық кезінде ботаникалық бақылауларды көбінде шипалы, жабайы және декоративті шөптерді анықтауға пайдаланады.

Зоологиялық бақылаулар туристер үшін екі мәселеге бөлінеді:

1. танымдық (номенклатура жайлы және жануарлардың ареалдары туралы ақпарат)
2. сақтау (маршрутты қауыпсыз өту жайлы ақпарат)

Өлкетанулық ақпаратты жүйелеу үшін фенологиялық бақылаулар жәйлі ақпарат қажет.

 

 

 

 

Лекция № 5

 

Туристік-өлкетану жұмысындағы өсімдік және жануар дүниесін қоргау мәселелері

Лекция жоспары

 

1. Табиғатты қорғау ісінің түйінді түсініктері
2. Қазақстанның қорғалатын территорияларына сипаттама
3. Өсімдік дүниесі
4. Жануар дүниесі
5. Қызыл Кітап, оған кіргізілген өсімдіктер мен жануарлар

 

Жануар және өсімдік әлемін қорғауын қарастырудан бұрын осы саланың түйінді терминдеріне тоқталып кеткен жөн. Ең бастасыареал деген түсінік, жануар, өсімдік әлемі. Ареал деп жануардың не болмаса өсімдіктің бір түрі таралған жерді, аймақты атайды

Өсімдік дүниесі ол өсімдік жамылғысы, жер бетінің, немесе бір регионның фитоценозының жиынтығы.Өсімдік тек қана түрлілік құрамымен ғана емес, санымен, түрлі тірі ақзалардың формаларының ұйқасымен, олардың динамикасымен және кеңістік кұрамымен сипатталады.

Жануар әлемі ө ол тарихи құрылған жануарлардың бір немесе бір неше ,

Туристік-өлкетану саласының жұмысшылары табиғатты қоргаудағы келесі екі аспектіге көңіл аудару керек:

Біріншісі – гидтерге және туристерге ұйымдастырушы мекеме мен (фирма мен)жорық немесе саяхат кезінде табиғатты қорғаудың негізгі ережелері жайлы ақпарат беру.

Екінші аспект – туристік мекемелерінің табиғатты қорғау жұмысының материалдық базасы (маршрутты белгілеу және жабдықтау,бивактар үшін, табиғатқа кедергі жасамайтын құрал жабдықтардың жаңа түрлерін пайдалану) Жорық кезінде ботаникалық бақылауларды көбінде шипалы, жабайы және декоративті шөптерді анықтауға пайдаланады.

Зоологиялық бақылаулар туристер үшін екі мәселеге бөлінеді:

3. танымдық (номенклатура жайлы және жануарлардың ареалдары туралы ақпарат)
4. сақтау (маршрутты қауыпсыз өту жайлы ақпарат)

Өлкетанулық ақпаратты жүйелеу үшін фенологиялық бақылаулар жәйлі ақпарат қажет.

 

 

 

Қазақстан Республикасының өлкетанудың негізгі  мәні мен мақсаттары

Өлкетанудың түрлері мен формалары. өлкетану жұмыстарының мағынасы, және танымдық рекреациялар жұмыс өткізү.

Өлкетанудың орындары және туристік-экскурсиялық мамандарды дайындау. Курстың мақсаттары: өлкетану білімінің әдебиет қайнар қөзі және мағынасы. Картотеканы және өлкетанудың әдебиетінің тізімін құру. Әйгілі-ғылыми жұмыстардың ерекшелігі. Хабарлық шығармалар және олардың мағыналары өлкетану жұмысында.

Физико-географиялық зерттеу

Негізгі әдістерімен кешендік физико-географиялық өлкетанудың негіздері. Геодинамикалық процесінің негізгі зерттеуі және туристік индустрияға әсер етуі. Орографиялық схемасының құру. Климатты зертеу және климаттың көрсеткіштер материялын зерттеу.  Метереологиялық байқау және алдын ала ауа райын белгілеу.

Гидрологиялық зерттеулер және экскурсиялық-туристік жұмыстардың мағыналары. Гляциологиялық белгілеу. 

Өз өлкесін өсімдік және жануарлар әлемін қорғау мақсаттары

Ботаникалық және зоологиялық зерттеулер. Өз өлкесін геоботаникалық құрау, және туристік-экскурсиялық жұмысты қолдану. Өз өлкесіне керекті дәрілі және  улы өсімдіктер. Жануарлар өмірін байқауы. Фенологиялық байқаулар. Ландшафтық зерттеулер, олардың рекреациялық жұмыстарына байланысты мағыналар. Туристік маршруттардың трассаларын ландшафттық картаграфиялау.

Әлеуметтік экономикалық  географиялық зерттеулер

Зертеулердің мағынасымен мақсаттары. Өз өлкесінің экономика-географиялық сиппатамасының мағлұматтардың қайнар көзі. Халықты зерттеу: Этнографиялық, демографиялық және әлеуметтік аспектері. Табылған мағлұматтарды рекреациялық әрекетте қолдануы. Шаруалардың  жалпы сипаттамасы: құрылыстары, даму дәрежесі, қарқыны. Өз өлкенің және бөлек  ауданның рекриациялық дәрежемен мамандыру.

Рекреациялық ресурстар және рекреациялық іскерліктер. Жаңа туристік-экскурсиялық бағыттарды салу. Бағыттардың бағдарламасын құру.

Өлкетанудың тарихи негіздері

Өлкетанудың тарихи мақсаттары. Басты әдісі және қайнар көзі - ол өз өлкеңді тарихи зерттеу.

Тарихи және мәдени ескірткіштер. Тарихи және мәдени ескірткіштерді қорғау заңы. Тарихи және мәдени ескірткіштердің түрлері. Археологиялық ескірткіштер, және олардың түрлерімен мәні. Археологиялық ескерткіштерді қорғау. Экскурсиялық және туристік жұмыстарда археологиялық материалдық қолдану. Топонимика және халық шығармашылығы. Рекреациялық баға және картографиялық кешенді антропогендік ресурстарын қолдану.

Музей танудың негіздері

Музейлердің мазмұны және әрекеттері. Өлкетану музейі. Музей - өлкетану мемлекеттік мекеме. Музейдің мазмұны және терімшілік жұмысы, оның ғылымды-зертеулік сипаттамасы. Терімшілік жұмыстың жолдары. Музейлік нәрселердің сақтау мақсаттары. Музейдің экскурсиялық жұмысының орны мен мағынасы. Экспозициялық материалдардың орналастыруы. Әр-түрлі профильдік музейлердегі экспозициялық жұмысының ерекшелігі. Туристік-экскурсиялық мекемелердегі өлкетану музейлердің қоғамы. Музейдің көпшілік жұмысының орнымен мақсатты.

 

 

 

                                                                                                                  Лекция 6

 

                                   ТАРИХИ  МӘДЕНИ  ЕСКЕРТКІШТЕР

 

                                          Ежелгі Тараз ескерткіштері. 

  

Мемлекеттік қорық мұражайы.1979жылы 25 желтоқсанда ұйымдастырылған,оның құрамына ежелгі Тараз құрылыстарының жұрты Айша Бибі,Қарахан,Бабаджа,Катун,Дәуітбек кесенесі ғимараттары Хали Жүніс моншасы,Әбдіқадыр мешіті,сақтар Үштөбе қорғаны,Тектұрмас кесенесінің қалдығы Төртгүл кесенелері,Ақыртөс құбыласы төменгі   Барысхан,Атлах жіктік жұрты Талас өзенінен өтетін ескі көпір қалдығы сияқты ΧΙΧғасырға мәдени ескерткіштер кіреді.Мұражай экспонадтары сан алуан  Көне Түркі жазуларымен таңбалар түсірілген вал-вал тастардан бастап кәдімгі қыш құмыра кесенелер құбырлар,көне бұйымдар,алтын ,күміс әшекейлер сондай-ақ медресе,мешіттер көпір керуен-сарай мұнара-мазар,күмбез-кесене сияқты құбылыстарды қамтиды.Ондағы сәулет өнерінің бірегейі үлгілеріне Айша Бибі,Бабаджа,Хатун,Қарахан,Тектұрмас  Момансул т.б Әбдіқадыр мешіті,Әбдіқадыр медресесі деп те аталады.Ежелгі Тараздың орта Азиялық  қалалары секілді Шахристанның рабаты болды.Шахристанның аумағы 7,5 г оның ішінен 10-12ғ жататын шығыс моншасы қалдығы табылған.Моншаны 1940 жылы А.Н.Бернштон зерттеген.Монша жобасы төрт бұрышты ауданы 13.6 г күйдіруге сапалы кірпіштер салынған 5 бөлмеден 2 алаңқайдан тұрады.3 бөлменің қабырғасына ою-өрнек салынған сылақтың  қызыл-сары,көк-қоңыр түсті бояуларының қалдығы сақталған.3 бөлме мен 1алаңқай ерлер, 2 бөлме мен 1 алаңқай әйелдердікі болып табылады. Әр бөлікте шешінетін,суға түсетін,қыздырынатын бөлмелері бар.Ыстық өткізетін саңылаулары бар,жылыту жүйесі шығыс моншаларының үлгісінде жасалған.Моншаға су қыш құбырлары арқылы келген. Моншаның табылуы ежелгі Тараз халқының мәдениетінің жоғары болғанын дәлелдейді.Шамамен Χ-ΧΙΙғ Талас өзенінен салынып Тараздың шығысынан басталып батысымен жалғастырылып тұрған тас көпір көне сәулет өнері ескерткіштерінің тағы біріескерткіші.Көпір үлкен тас блоктардан қаланған,оның ізін Талас өзенінің оң жағындағы Тектұрмас маңынан байқауға болады.Өзен суы тартылып азайған кезде тас тіреулер мен жалпақ тастардың қалдығы көрініп қалады.Таскөпір туралы алғашқы дерек 10ғ араб саяхатшысы Моксидидтің жазбаларында кездеседі.ΧΙΙΙғ Таразда болған Монах Кан Шун хабар мейманханасының  үстінде тастан салынған үлкен көпір болғаны айтылады.Оның қалдығын ХІХғ В:А Колаур зерттеді елеулі ескерткіш Ақыртас құрылысы шамамен Vll-Vlllғ салынған.Қазіргі Талас қаласының шығысында 40-км жерде төрт бұрышты жобамен салынған ауданы 200м құрылысқа қалыңдығы 1м жететін гранит тастар қолданған.Тастар әртүрлігеометриялық Одвигтермен әшекейленген1-1,5м.Мұражайдағы ескерткіштер  мемлекет тарапынан қорғауға алынған

 

                      Әбдіқадыр мешіті Әбдіқадыр медресесі  деп те аталады.

Ежелгі Тараздың Орта Азиялық қалалары секілді Шахристанның рабаты.Шахристанның аумағы 7,5 г болған оның ішінен 10-12ғ жататын шығыс моншасы табылған Моншаны 1940ж А.Н.Бенштан зерттеген.Монша жобасы: 4-бұрышты.

                                       Тараз қаласы.                                                                                

Тараз қаласы ежелгі Жетісу өлкесіндегі үлкен мәдени орталық болып саналған.Бұл қала б.з.д.lVғ пайда болған. Кейіннен б.з.д. 36 жыл Қытай әскерінің шабуылынан күйреп тек қала үйінділері қалған.Тараз қаласын салғызған ғұн тайпасының басшысы, әрі көсемі.Ол Талас өзенінің жағасындағы осы өзенмен аттас қала болған.Іргесі қаланған Талас қаласы тез өсіп көркейді.Талас қаласының тез-тез өсуі ғұн мемлектінің күшеюуімен саяси жағдайына байланысты.Тараз ең ежелгі қалалардың бірі. Бұл ұлы Жібек жолындағы ірі сауда орталығы болған.Кейін моңғол шапқыншылығы кезінде құлдырап 18-19ғ соңында қайта бой көтерді.Оның қасына Орта Азия қалаларына тән қисық әрі тар көшелері, терезелері аулаға қарайтын саз балшықтан салынған үйлері бар қаласы шықты.Ол ірі сауда орталығына және қолөнер орталығына айналып шықты.Тараз қаласын салдырған ғұн тайпасының басшысы Джи болған ол Талас өзеніне байланысты қаланы Тараз деп атаған.Б.з.д.30жылдары Қытай әскерінің шабуылынан қала қирады.lVғ қайта гүлдеп өрледі.Тараздың тарихы өте күрделі,ол орталық бөлікте шаруашылық аймағында және оларды сырттай қоршаған 3 қатар ұзын қорғандардан тұрады.Тараз қаласының қорғаныс жүйесі мықты болған.Жалпы орта ғасыр қаланың әртүрлі бөліктерінің қорғаныс жүйесіне қамал,қосалқы қамал,мұнара,галерея,қақпа,алаң кірген.Тараздың орталық бөлігін 2-4ғ қорғап тұрған қамалдың ені 11м болған 6-9 ғ орталық бөліктің көлемі 135м,ені 135м болып,оның бұрышындағы дөңгелек мұнараларының 4\3 бөлігі қамал қабырғасынан сыртқа шығып тұрған.

8ғ қаланың өзіне тән теңгесі  болған,теңгенің бір жағында садаққа  ұқсас таңба,ал екінші жағында  «Түрік ханының теңгесі»деп жазылған  екен.

                                           Айқожа имам күмбез.

Күмбез 18-19 ғасырларда сәулет өнер ескерткіші.Ол Қызылорда облысы Жаңақорған ауданында орналасқан.  Күмбезді Айқожа имам басына үлкен ұлы Ибадулла Бұхараұлы Хамит деген.Шеберге салғызған кірпішін жергілікті халық құйған Айқожа халыққа білім беріп имандылыққа тәрбиелеген кісі.Ол 1958-59жж Арал өңірінде өмір сүрген. Күмбез шаршы пішіндес болып келген ауданы 9х9м,биіктігі 8м күйдірілген кірпішпен қаланған.Қырыны барабанды күмбезде жарық түсетін 4 терезелері бар,маңдайшасы бөренеден құйған ішінде сағана түрінде құлпытас салып үстіне арқардың мүйізі құйылған,қабырғалары сыртынан текпішекті қалауымен бекітілген,іргетасының биіктігі 4м.1989ж жергілікті тұрғындардың көмегімен күмбез қайта жаңартылды.Айқожа имам күмбезі құжаттары  Алматыдағы қалпына келтіру Қазақ жобалау қалпына музейінде сақталған.Күмбез Республиканың маңызы бар  тарихи және мәдени ескерткіш тізіміне алынған.