Туристік фирмаларда сервистік қызмет ұйымдастыру

— барлық шаруашылық салаларымен және адамның іс-рекет түрлерімен сәйкес келе береді.

Сонымен, туризм аймақтың немесе елдің экономика сына белсенді түрде эсер ете алады, онда ол оның шаруашылық, әлеуметтік және гуманитарлық негізінде дамиды. Нарық экономикасында өндірістік қорлардың заттық факторлар қозғалысы қүндық қажеттілігін туғызады. Күнды және материалдық қажеттіліктер біртұтас болады. Бүл бірлік өндірістік қорлардың мәнімен анықталатын қажеттіліктің сипаттамасы болып табылады.

Заттық және күндылық формаларының бірлігін ескере отырып, өндірістік қорларға деген қажеттіліктерді анықгау дегеніміз ынтымақгыстығын техникалық жене технолога ялық шешімдерді таңдауда құндық параметрлер де қатысуы керек деген сөз. Олар күрастырушылардың техникалық таисыр-маларында болуы қажет. Өндірістік жабдықтардың элементтерінің құнын жоғарылату жаңа өнімдер түрін (қызмет) игерудегі турфирмалардың қаражаттарына қатты әсерін тигізеді, ол игеруге кететін жоғарғы шығынмен байланысты, себебі олардың орны түсксн табыспен әр уақытта тола бермейді.

Турфирманың қаражатының түрақтылығы түсетін табыстың мөлшеріне түгелімен тәуелді. Табыс заттың бірлік бағасын (қызмет) оның таратылған санына көбейту арқылы анықталады. Табыс мөлшері барлық кетірген шығындарды өтеуі және табыс алуды қамтамасыз етуі керек. Осындай тапсырмаларды шешу үшін экономика ғылымы келесідей категориялы инструменттерді жасады:

• өтеу сомасы;
• өтеудің орташа молшері;
• өтеу коэффициенті;
• шығынсыздық нүктесі;
• табыс шегінің нүктесі;
• мықтылық беріктілік. Бүл категорияларды рет-ретімен қысқаша қарастырып шығайық /6; 3/.

Өтеу сомасы деп табыс пен барлық ауыспалы шығынның арасындағы айырмашылықты айтады, яғни отеу сомасы дегеніміз бүл ендірістің түрақты шығыны мен табысының жиынтығы. Өтеу сомасы — ол түрақгы шығынды отеуге және табыс алуға салынатын қаражат. Өтеу сомасын есептеу үшін та бы стан барлық ауыспалы шығынды шегереді (кейде оны тікелей шығын дейді).

Өтеудің орташа мөлшері дегеніміз заттың бірлік бағасы мен орташа ауыспалы шығынның арасындағы айырмашылық. Өтеудің орташа молшері дегеніміз өнімнің бірлігінің түрақты шығындарды өтеудегі және табыс алудағы үлесі.

Өтеудің коэффициенті деп өткізуден түскен табыстағы өтеу жиынтығының үлесі және заттар үшін өтеудің коэффициентін айтамыз — бүл заттың бірлік бағасындағы өтеудің орташа мөлшерінің үлесі.

Шығынсыздық нүктесі бұл турфирманың белгілі мөлшердегі өндірісі және онан түскен табысы, ол оның барлық шығындарын және нөлдік кірісті де өтейді.

Табыс шегі (оны кейде сатудьң критикалық мөлшері дейді) — бүл шығынсыз нүктеге сәйкес келетін табыс.

Мыктылық беріктілік — бұл нақты табыстың табыс ілегінен пайыздык ауытқуы, яғни нақты және табыс шегінің айырмашылық қатынасының нақты табысқа пайызы арқылы шығарылады.

Жоғарыда көрсетілген категорияларды пайдалану барлық мекемелердің өндірістік іс-әрекеттерінде, оның ішінде турфирмаларда да бірқатар практикалық тапсырмаларды шешуге мүмкіндік береді.

Кеңестік география ғылымында территориялық рекреация жүйенің моделі жасалынған. XX ғасырдың 70-ші ікылдарының ортасында B.C. Преображенский (1975) басқарған ғалымдар тобы карастырып, кейін Н.С. Мироненко мен И.Т. Твердохлебовтардың (1981) жұмыстарында онан әрі дамытылды. Батыста туризмнің концептуалдық моделін Г. Гуибилато (1983) жасаған және оны Г. Ваккерман (1988) толықтырған. Осыларға сүйене отырып, туризм жүйесі өзіне екі шағын жүйені енгізеді (  -сурет) /1/. "туристік іс-әрекет субъектісі" (туристер) және "туристік іс-әрекет объектісі" (туристік ресурстар, туристік мекемелер мен үйымдар).

Бүл жүйе шеңберінде туристер сұранушылар немесе сатып алушылар ролінде болса, туристік қызмет көрсетушідер мен заттар әкелушілер сатушылар ролінде болады. Осылай болғанда, туристік іс-әрекет субъектісіне — туристке — жүйеде карсы тұратын туристік іс-әрекет объектісі — "туристік шаруашылық" болмақ. Туристік шаруашылық екі бөлікке бөлінеді: турисгік ресурстар және туристік инфрақүрылым; бүларға кіретіндер: туристік мекеме, үйымдар және кәсіпорын.

Жалпы туристік шаруашылық туристерге қызмет жасай-тын басқа да халық шаруашылық салаларымен косылып, "туристік индустрия" жүйесін құрайды. Туристік индустрия жүйесіне арнайы кәсіпорын, үйым және мекемелер кіреді:

1. түнеуге қызмет көрсететін мекемелер (қонақ үйі, мотель, кемпинг, жеке пәтер, санаторий, пансионат, туристік база, демалыс үйі);
2. тамактану мекемесі (мейрамхана, кафе, бар, асхана жэне т. б.);
3. көлікпен кьізмет көрсететін мекемелер (автомекеме, темір жол мекемесі, теңіз жене өзен кәсіпорнының флоты);
4. туристік   өнімдерді   шығаратын   және   тарагатын 
   ристік фирмалар (туристік бюро, экскурсиялық бюро, ту-

рнстік фирма, туристік агенттік);

5. жарнама-ақпараттық туристік мекемелер (жарнама агенттігі, жолдама тарататын бюро);
6. туристік өнеркәсіп мекемесі (туристік сувенирлер дығаратын фабрика, туристік жабдыктар, туристік жиһаз шығаратын мекемелер);
7. сауда мекемелері (дүкендер, прокат пункті және т. б.);
8. туризмдегі бос уақыт сферасының мекемесі (кино-концерт залдары, ойын автомат залдары және т. б.);
9. әуесқойлық туризм мекемесі (туристік, альпинистік, велосипед клубтары жөне т. б.);
10. туризмді басқару органы (комитеттер, туризм департаменті, қоғамдық туристік ұйымдар);
11. туристік оқу орны (жоғарғы және орта арнайы туристік оқу орны);
12. ғылыми-зерттеу және жоспарлау мекемесі (ғылыми-зерттеу туристік институты, лабораториялар, зерттеу полигондары).

Туристік индустрияның басты құрамы - бұл "туристік мекемелер". Туристік мекеме дегеніміз барлык керекті өндірістік құралдарды біріктіріп, (жерді, ресурстарды, еңбек күшін, ақшаны және т. б.) туристерге қызмет көрсету үшін өндіріс орнын дайындайтын ұйым. Туристік мекемелер өз қызметтерін ұсынып, халықтың туристік қажеттілігін өтейді. Туристер негізгі, қосымша және қосалқы қызмеітерді тұтынушылар есебінде пайдаланады.

Негізгі қызметтер туристік жолдамаларда келісіммен шектеледі. Ондайларға жататындар: орналастыру, тамактандыру, келік қызметі, экскурсия қызметі.

Қосымша қызметтер туризмнің инфрақұрылымы дамыған жағдайда жалпы кірістің 50% атқарады. Олар: негізгі кызметтерге кірмейтін сауыктыру қызметі, медицина қызметі, ойын мекемелері және басқалар.

Қосалқы кызметтерге жататындар: сувенир өнімдерімен қамтамасыз ету, туристік символикамен, сауда, валют-кредит, ақпарат жөне басқа да қызметтер.

Қосымша және қосалқы көрсетілетін қызметтердін ара-сында айырмашылық жоқ.

Туристік мекемелер "туроператорлар" және "турагенттер" болып жіктеледі. Туроператор дегеніміз бұл да туристік мекеме, өзінің және басқаның қызметтерін араластырып өзінің жаңа туристік өнімін жасайды. Бул жаңа өнімді паушальді (кешенді) тур деп атайды. Паушальді тур - бұл әр түрлі мекемелер шығарған бірнеше кұрамды қызметтер жиынтығы.

Туроператорлардың өнімдері турагенттер арқылы таратылады. Ірі туроператорлардың өзінің тарату желісі — саяхат бюросы болады. Туризм жүйесінде ең күрделі орын алатын - "туристік үйымдар". Демек, туристік ұйымдар туристік басқаруларға арналган, олар мемлекеттік және жеке күрылымдарды аймактык, үлттық және халықаралық деңгейде қамтиды.

Туристік үйымдар жоспарлауға және туризмнің дамуын басқаруға өте қажет. Жаңа рекреациялық территорияны игеру, туристік іс-әрекеіті кеңейту, жаңа туристік объектілердің күръиіысы үлкен инвестициялық салымды керек етеді. Ірі жобалар әр түрлі көздерден қаржыланады: мемлекет түрғысынан, үлттық және шетелдік, жеке қаржы мекемелері, біріккен мекемелер, халықаралық ұйымдар және басқа да занды мен жеке тұлғалар. Туристік сұраныстың көбеюі капитал салуды өсіруді және турисіік қызметтің мөлшерін көтеруді қажет етеді. Бүл территорияның экономикалық іс-әрекетін жаңартуға әкеледі, кіріс көбейеді. Түскен кірістің бір бөлігі мемлекетке салық арқылы түседі. Бүдан да басқа, мемлекет қазынасы кеден салымдары арқылы толыктырылынады. Осылай жиналған ақшалар қайтадан жаңа туристік жобаларды қаржыландыруға жіберіледі. Туристік жүйе — оны қоршаған ірі орталармен бірге қарастырғаида күрделі күрьшым. Экономикалық, әлеуметтік, технологиялық, саяси және экологиялық бір бүтін болады. Сыртқы дүние туризм жүйесіне қатты әсерін тигізеді, оның әсері екі түрлі болады: бір жағдайда туристік іс-әрекеттің дамуына мүмкіндіктер туғызса, басқа бір жағдайда керісінше өсерін тигізіп, тіптен жойылып кету қаупін туғызады. Жойылып кетпей нәтижелі жүмыс істеу үшін туризм жүйесі қоршаған сыртқы өзгерістерге бейімделіп отыру керек. Туризм еліміздің белгілі бір территориясының халық шаруашылық саласының дамуына оңды түрде әсерін тигізеді, инфрақүрылым қүрып, дамуын жылдамдатады, өңдіріс күште-рін орналастыруға әсерін тигізеді. Туристердің келуі және олардың шығыны ауыл түрғындарының өмірінің деңгейін көтереді. Туризм территориялық ақша баланс күрылымының кірісі мен шығысына үлкен әсерін тигізеді, оны рекреациялық аудандар өз пайдасына шешеді. Туристердің келуінен шаруашылыққа түсетін пайданы адамдар өте ерте заманда байқады. Солай болса да, тек XIX жүзжылдықтан ғана бастап туризм кептеген аймақтың экономикасына елеулі әсерін тигізе бастады. Туристерге көрсетілетін қызметтен түсетін табыстың жоғарылығына байланысты, кейбір елдер мен аймақтарда XX ғасырдан бастап туристерге көрсетілетін кьізмет саласын "туристік индустрия" деп атай бастады. Туристердің қажеттерін өтеу үшін туризм аудандарында бірқатар шаруашылық түрлерін игеруге тура келді. Туристік шаруашылық дегеніміз әр түрлі бөлімдердің белгілі бір кешені, олардың күрылуы және дамуы туристердің келуі және түруымен байланысты. Бүл шаруашылық бірін-бірі толыктырып түратын салалардан қалыптасқан, турисгердің сүранысын біріккен бір кешенде ғана өтей алады. Туристік шаруашылықты тура және жанама түрге белуге болады. Олар бір-бірімен тытыз байланысты және бір-бгрінсіз іс-ерекетін жоюы ықтимал. Бірінші топқа туристерге ғана қызмет жасайтын мекемелер мен объектілер жатады: турбазалар, қонақ үйлер, кемпингтер, приюттар, арнайы жолдар мен келік орталыктары жене т. б. Олар, атап айтқанда - туристік объектілер. Екінші топқа жататындар — туристерге арналмаган мекемелер мен объектілер, бірақ та жаргылай немесе анда-санда оларды туристер де пайданаланады. Оган жататындар: жалпы мемлекеттік жолдар, келік пен коммуникация, мейрамхана желілері, дүкендер, тұрмыстық жене мәдениет мекемелері. Бүндай кешендердің барлығы атқаратын ісіне қарай терт базаға жіктелген: түнеу (орналастыру), тамақтану, коммуникациялық және қосалкы. Қандай бір саяхат болмасын ол туристерді орналастырудан басталады. Көп нәрсе осыған байланысты. Туристерге ұсынылатын қызметтердің ішінде ең бастысының бірі — түнейтін орынды дайындау. Оған кіретіндер: қонақ үйлері, пансионаттар, жергілікті түрғындардың үйлері, турбазалар, мотельдер, кемпингтер, сүйреме үйлер, палаткалар және т. б. Туристік орталықтарда қоғамдық тамақтандыруды үйым-тастырғанда жабық, ашық және аралас түрлерін айырған жөн.Тамақтандырудың жабық түрі үйымдастырылған демалыс мекемелері үшін қажет. Демалушылар тамақты белгілі бір жерде нақты бір уақытта алады. Тамақтанудың ашық түрі өз бетімен жүрген туристерге, жергілікті халыққа арналған, еондай-ақ үйымдасқан демалушылар да ақшаға сатып алып тамақтана алады. Қоғамдық тамақтанудың аралас түрінде үйымдасқан түрдегі демалушыларга арнайы орындарда белгілі бір уақыт-тарда тамақтану көрсетіледі, ал басқа уақыттарда келушілердің оарлығы ас мәзірі бойынша өздеріне тапсырыс береді. Тамақ-танудың аралас түрі деп үйымдасқан демалушылардьщ талон арқылы қоғамдық тамақтану мекемелерінде тамақтануын айтады.

Туристердің жүріп-тұруында көліктің атқаратын рөлі өте күрделі. Туристік көлік жалпы көлік сияқты жерде, суда жоне ауада жүретін болып жіктеледі. Көліктерде үйымдастырылған демалыстың түріне сәйкес, В.И. Азар  (1972)  мынандай топтарын  айырды:   1) арнайы туристік поездарда немесе кемеде саяхаттайтын туристер: 2) күнделікті поездар мен кемелерді пайдаланатын,  бірақ та толық қызмет кешенін төлейтін туристер; 3) тек қана жол құжаттарын алып өз бетімен сапар шегетін туристер.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Халықаралық туризмде көп жылдар бойы теңіз арқылы тасымалдау басым болды. Мысалы, Франциядан АҚШ-қа атүстік Атлантика арқылы саяхаттау 80 сағатқа созылса, ал акпен бар болғаны 8 сағатка ғана созылады. Круиздік туризм 1950 жылдардың соңынан бастап қаулап дами бастады. Круизді саяхаттың ең алғашқы гиді болған — ағылшын жазушысы Уильям Теккерей. Көлік, түнеу және тамақтанудан басқа да туристік қызметтердің ішінен, қосалқы қызметті бөліп қарау керек. Ол өзінің мақсаты жағынан әр түрлі сипаттағы туристік мекемелер мен үйымдарды біріктіріп, жеті топты қүрайды.

Бірінші топқа жататындар — ғимарат күрылыстар, туристерге сол жердің байлықтарын көріп, тамашалауға көмегін тигізеді, өйткені көбінесе туристердің келу себебі осы бай-лықтарды коріп, танысу.

Қосалқы қызметтің екінші тобына жататыны — туристердің спортпен айналысуына мүмкіндік туғызу.

Үшінші топты күрайтын — туристердің көңілін көтеруді үйымдастыру.

Төртінші топқа жататындар: туристерге толық түрмыстық қызмет көрсететін түрмыстық қызмет мекемелері.

Бесінші топқа кіретіндер: туристерге керек-жарақ пен сувенирлер шығаратын мекемелер.

Алтыншы топ — бүл акпараттар желісі немесе туристік саяхат жарнамасы, туристерге толыққанды, жан-жақты түсінік беріп түратын гидтердің қызметі.

Жетінші топты қүрайтындар: туристік қозғалысты басқаратын үйымдар.

Аймактагы шаруашылық іс-әрекеттерді белсенді жүргізу үшін, көрсетілетін қызмет түрлерінің осылайша бөлінуінің маңызы зор.

Туризм – бүкіл әлемдік құбылыс. Қазір туристерді қабылдамайтын, туристерін саяхатқа жібермейтін ел жоқ. Рекреациялық ресурс барлық жерде бар, оның деңгейі экономикалық теорияға сәйкес сұранысына қарай анықталады, ол өз ретінде елдің туризм бойынша шығыны мен табысын белгілейді. Шетелдік туристерді қабылдайтын әлемнің 10 елдері бар, осы көрсеткіште сервистік қызметтің де үлесі бар деп айтуға болады. ( кесте - 1).

 

Шетелдік туристерді қабылдайтын

әлемнің жетекші 10 елдері (ДТҰ, 2012)

Әлемдегі орны		Елдер	Келушілердің саны, млн. адам
2001	2011		2001	2011
1	1	Франция	50,0	75,5
2	2	АҚШ	39,8	50,9
3	3	Испания	34,3	48,2
4	4	Италия	26,7	41,1
11	5	Қытай	10,5	31,2
7	6	Ұлыбритания	18,0	25,2
16	7	Ресей	7,2	21,2
17	8	Мексика	6,4	20,6
9	9	Канада	15,3	20,4
8	0	Германия	17,0	19,0

 

Дүние жүзілік Туристік Ұйымның сараптамашылары әлемдік туристік нарықтың динамикасын былайша сипаттайды: қызмет көрсету мөлшерінің өсу көрсеткіші негізінен Азияға, Орта Шығысқа, Орталық және Оңтүстік Америкаға және Еуропаға шығу нарқы рақылы жеткізілуі керек. Шығыс Азия мен мұхит аралдары елдерінде туризм жылдам дамып келеді. Бұл әлемдік  туристік нарықтың «өсу нүктесі» өзінің қайталанбайтын рекреациялық ресурстарымен және экзотикасымен ғана сипатталып қоймайды, сонмен қатар әлем бойынша өте жоғарғы деңгейдегі сервисімен де ерекшеленеді. Жапония мен Австралия өз туристерін көбінесе шет елдерге жіберетін, өздеріне туристерді өте сирек қабылдайтын елдер, экологиялық жағдайларын нашарлатпай үшін туризм индустриясын дамытқы келмейді /8; 15/. Жапония мен Австралия туризм индустиясынан гөрі, экономиканың басқа түрінен мамандануы (электрондық техниканы өндіру, автомобильдер т.б.) сол себептен де болатын шығар.