Станаўленне і развіцце грамадзянскага права феадальнай Беларусі XV-XVI ст.

    У сувязі з інтэнсіўным развіццём у XVI ст. таварна-грашовых адносін шырокае распаўсюджванне набывае дагавор пазыкі, які даволі цесна прымыкае да атрымання грашовай пазыкі шляхам залогу маёмасці. Пазыкай (займам) называецца дагавор, па якому адна асоба абавязваецца вярнуць узятыя ў іншай асобы рэчы, але рэчы не тыя ж самыя, а замененыя ў той жа колькасці і такой жа якасці. Гэты дагавор быў шырока распаўсюджаны з даўніх часоў. Перш за ўсё закон рэгламентуе грашовую пазыку і клапоціцца аб фармальным боку гэтага дагавору і аб умовах яго законнасці. Статут 1529 г. устанавіў, «абы жадин шляхтич и мещанин не позычил вышей десяти коп без листу», у адваротным выпадку, калі дагавор не быў аформлены пісьмова, пазыкадавальнік губляў свае грошы [7, р. X, арт. 3]. Статут 1588 г. патрабаваў не толькі пісьмовага афармлення дагавору пазыкі на суму, вышэйшую дзесяці коп грошай, але і асабістага подпісу і пячаткі даўжніка на дакуменце і подпісаў з пячаткамі двух-трох шляхціцаў. У выпадку, калі даўжнік не ўмеў пісаць, то патрабавалася яго асабістая пячатка і подпісы з пячаткамі не менш як трох шляхціцаў. Аформлены такім чынам дагавор лічыўся сапраўдным і «без зезнанья урядового» [9, р. VI, арт. 6, 7].

Статут 1588 г. замацаваў норму, адносна якой пазыка і залог не мелі тэрміну іскавай даўнасці і таму асобам усякага «стану» дазвалялася свабодна спаганяць даўгі на падставе належным чынам аформленага дагавору, прычым спаганяць не толькі з даўжніка, але і з яго нашчадкаў [9, р. VII, арт. 12], [9, р. IV, арт. 9]. Даўгі маглі спаганяцца не толькі з рухомай і нерухомай маёмасці, але ў выпадку неплацежаздольнасці даўжніка пераходзілі на яго асобу [9, р. VII, арт. 10].

Спрэчкі вакол  пазыковых абавязацельстваў належалі судоваму разгляду. Пры спагнанні доўгу закон прадугледжваў растэрміноўку выплаты ў выпадку цяжкіх жыццёвых абставін: знішчэння належачай даўжніку маёмасці пры пажары, іншай прапажы маёмасці, разарэння даўжніка і інш. Рэгламентуючы часовыя межы адтэрміноўкі выканання даўгавых абавязацельстваў, Статут замяняе іх параўнальна з папярэднім заканадаўствам і ўстанаўлівае залежнасць ад памера доўгу. Закон замацоўвае і тэрміны выканання судовых пастаноў аб грашовых спагнаннях: ад 2 да 24 тыдняў у залежнасці ад сумы  [9, р. IV, арт. 84].

Параўнальна са Статутам 1566 г. больш увагі надавалася выпадковаму знішчэнню дакументаў на пазыковыя абавязацельствы і іншых важных «листов». Заканадаўца пры гэтым дэталізуе спосаб доказу выпадковасці знішчэння гэтых дакументаў і замацоўвае верхнюю мяжу (да двухсот коп грошай) той сумы, якая прымаецца да ўвагі судом пры разглядзе такіх спраў [9, р. VII, арт. 24]. Самыя важныя спрэчкі па даўгавых абавязацельствах (значныя сумы, празмерныя дамаганні ліхвяроў і інш.) разглядаліся часам спецыяльнай скарбавай камісіяй.

Статуты мала ўвагі надаюць  дагавору дарэння, хутчэй за ўсё таму, што ён быў добра знаёмы і ўрэгуляваны  звычаёвым правам.

Паклажа (захоўванне чужой маёмасці), якая ў старажытнасці  разглядалася як сяброўская паслуга, у статутным законе выступае маёмасным дагаворам, патрабуючым адпаведнага афармлення і ўскладаючым на паклажазахавальніка абавязак несці адказнасць за давераную яму маёмасць. Асноўнае патрабаванне заканадаўцы зводзіцца да належнага захавання маёмасці і вяртання рэчаў у тым выглядзе, у якім яны былі аддадзены на захаванне.У выпадку прычынення шкоды гэтым рэчам або іх страты ўзнікалі абавязацельствы з прычынення шкоды, якія дакладна рэгламентаваліся законам і абараняліся прамым іскам. Паклажазахавальнік не нёс адказнасці пры выпадковай гібелі рэчаў, аддадзеных на захаванне (стыхійныя бедствы, крадзеж і інш.), г. зн. рызыка выпадковай гібелі маёмасці ляжала на ўласніку. Заканадаўца пры гэтым лічыў, што рэчы ўласніка, якія былі пакрадзены або згарэлі ў агні разам з рэчамі гаспадара (паклажа-захавальніка), падпадаюць пад умовы выпадковай страты. Гаспадар толькі павінен быў прынесці прысягу аб тым, што гэтыя рэчы «не скорыстил и ку пожитку своему ничого не обернул». У выпадку ж знікнення (пашкоджання) толькі рэчаў уласніка, між тым як рэчы паклажазахавальніка засталіся непашкоджанымі (былі ў наяўнасці), апошні павінен быў тыя рэчы вярнуць або заплаціць за іх. Рызыка выпадковай гібелі ляжала на паклажазахавальніку (гаспадару дома, двара) і ў тым выпадку, калі рэчы ўласніка захоўваліся пад замком асобна ад рэчаў гаспадара, а апошні кранаў іх ці перанёс у іншае месца [9, р. VII, арт. 30].

Феадальны закон гаворыць і пра дагавор найму маёмасці, прычым найм нерухомай маёмасці выступаў у форме арэнднага пагаднення. Добраахвотнае абавязацельства (найм) чалавека «вольнага пахожага», дадзенае ім пры пераходзе да іншага феадала пад умовай арэнды маёмасці, лічылася законным, калі было пісьмова аформлена і падпісана трыма годнымі даверу шляхціцамі [9, р. VII, арт. 8].

Статут 1588 г. згадвае і  шэраг іншых дагавораў. Так, напрыклад, не раскрываючы сутнасць і ўмоў арэндных адносін, ён патрабуе: каб «оренды мыт, корчом, млынов, робот лесных и иных пожитков» афармляліся ў адпаведнасці са статутнымі нормамі [9, р. VI, арт. 8].

Статут 1588 г. ужо больш  дакладна адзначае, што падставай узнікнення абавязацельных адносін з'яўляецца грамадзянскае правапарушэнне, хаця ў дастатковай ступені яшчэ не адрознівае грамадзянскія правапарушэнні, супадаючыя з крымінальным злачынствам, і правапарушэнні, якія не суправаджаюцца пакараннем.

Артыкулы Статута рэгламентавалі канкрэтныя выпадкі абавязацельных адносін, узнікшых на падставе прычынення шкоды: пашкоджанне чужога сакалінага або лебядзінага гнязда, лоўля чужых птушак і пашкоджанне прылад для лоўлі [9, р. X, арт. 8], прычыненне шкоды бабровым гонам [9, р. X, арт. 9]; абрыванне чужых хмельнікаў [9, р. X, арт. 10], пашкоджанне ці знішчэнне чужых прылад, лоўлі ў гэтых прыладах птушак [9, р. X, арт. 11, 12], пашкоджанне або знішчэнне чужога бортнага дрэва, крадзеж чужых вулляў і пладоў [9, р. X, арт. 13, 14], патрава на чужых угоддзях [9, р. XIII, арт. 2] і інш.

Статуты, рэгламентуючы санкцыі за прычынне шкоды, заканадаўча замацоўваюць кошт розных рэчаў. Асабліва падрабязна аб цане рухомай і нерухомай маёмасці гаворыць Статут 1588 г. Ён устанаўлівае кошт буйной і дробнай хатняй жывёлы, птушак, паляўнічых сабак і птушак, хатніх рэчаў, адзення, прадуктаў харчавання, лясных звяроў [9, р. XIII], рэгламентуе расцэнкі зямельных участкаў пры накіраванні спагнанняў на маёмасць даўжніка [9, р. IV, арт. 98] і інш. Статут 1529 г. за абрыванне чужога хмелю рэгламентаваў пакрыццё страт «з навязкаю» [7, р. IX, арт. 10], а Статут 1588 г. устанаўлівае выплату канкрэтнай сумы ў тры рублі грошай [9, р. X, арт. 10]. Закон дапаўняецца новымі палажэннямі і цэлымі артыкуламі. Так, Статут 1588 г. гаворыць аб абавязацельствах з прычынення шкоды, што ўзніклі ў выніку лоўлі птушак на чужых прынадах, крадзяжу чужога цецеруковага шатра і сеткі на курапатак, пашкоджання чужых вулляў [9, р. X, арт. 11, 12, 14].

У Статуце 1588 г., у адрозненне ад папярэдняга, дзе не гаварылася аб неасцярожным учыненні пажару, не толькі звяртаецца на гэта ўвага, але і рэгламентуецца вызваленне ад адказнасці таго чалавека, які «неопартностью своею або з якое иное пригоды пожар пустил» [9, р. Х, арт. 17]. Наўмысны ж падпал гарадоў і дамоў заканадаўца трактуе як цяжкае крымінальнае злачынства і прызначае за яго кваліфікаваную смяротную кару «маеть быти сам огнем спален», а прычыненая пажарам шкода кампенсавалася маёмасцю злачынца [9, р. Х, арт. 17].

Асобны артыкул у Статуце быў прысвечаны шкодзе, учыненай хатняй жывёлай. Закон пры гэтым не ўдакладняў, у чым менавіта выражаецца гэта шкода: у пазбаўленні жыцця, пашкоджанні здароўя ці маёмасці, а патрабаваў толькі ад уладальніка гэтага «пса або быдла» кампенсацыі ўсёй шкоды. Толькі ў выпадку, калі жывёла чалавека «образило» (закон не раскрывае гэтага паняцця, хутчэй за ўсё гэта азначала скалечанне), яна павінна была быць выдадзена пацярпеўшаму [9, р. XIII, арт. 14].

Аналагічна трактуе  заканадаўца і некаторыя іншыя правапарушэнні, якія ў наш час разглядаюцца як абавязацельствы з прычынення шкоды, заснаваныя на грамадзянскім правапарушэнні: пашкоджанне мяжы чужых уладанняў [9, р. IX, арт. 19], пасеў і збор ураджая хлебных злакаў на чужой зямлі [9, р. IX, арт. 22], затапленне чужых сенажацяў і прысыпка да чужога берага плаціны [9, р. IX, арт. 20] і інш. Лічачы такія дзеянні насіллем і ўстанаўліваючы за іх крымінальную адказнасць (часам пасля папярэджвання), заканадаўца адначасова патрабуе пакрыцця панесеных страт або вяртання ў зыходнае становішча. Напрыклад, за пашкоджанне межаў чужых уладанняў закон патрабуе «границы и межы по-первому направити» [9, р. IX, арт. 18]. Абавязацельныя праваадносіны, якія атрымалі значнае развіццё ў Статуце 1588 г., сведчаць аб актыўным прыстасаванні іх да інтэнсіўных таварна-грашовых адносін.

      Цэнтральнае месца  ў цывільным праве займалі нормы абавязацельнага права, якія    замацоўвалі за пануючым класам правы ўласнасці і іншыя маемасныя правы на прылады працы і сродкі вытворчасці, чым забяспечвалася прававая аснова эксплуатацыі працоўных

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.6. Спадчынае права

     Пераход  сукупнасці маёмасных адносін  ад адной асобы пасля яе смерці да іншай асобы або асоб называецца спадчынай.

       Падставамі наследавання маёмасці былі закон і завяшчанне. ГК рэгулюе працэс наследавання наступным чынам: наследование осуществляется по завещанию и закону. Наследование   по  закону  имеет  место,  когда  завещание отсутствует либо определяет  судьбу не всего наследства, а также в иных   случаях,  установленных  настоящим  Кодексом  и  принятыми  в соответствии с ним иными актами законодательства [19, ст. 1032]. Спадчыннае права было цесна звязана са шлюбнымі адносінамі таму, што наследаванне маёмасці патрабуе пэўнай кроўнай роднасці людзей. Бліжэйшымі спадчыннікамі з'яўляюцца, як правіла, асобы, якія разам са спадчыннадаўцам складаюць сям' ю — яго дзеці, жонка і бацькі.

На Беларусі ў спадчынных праваадносінах панавала ідэя, што спадчыннікамі па зыходнай лініі з'яўляюцца не ўсе дзеці спадчынадаўцы, а толькі сыны або ўнукі, г. зн. асобы мужчынскага полу. Пры наяўнасці спадчыннікаў-мужчын яны атрымлівалі не спадчынную долю, а пэўную частку маёмасці ў якасці пасагу.

Закон,  не прызнаў  спадчынных правоў жанчыны, даваў мужу магчымасць маёмасна забяспечыць яе. Часцей за ўсё гэта ажыццяўлялася шляхам запісу вена або забеспячэннем магчымасці ўдаве карыстацца пажыццёва ўсёй маёмасцю мужа або яе часткай, аднак пры ўмове захавання статуса ўдавы. Увогуле, закон клапаціўся аб захаванні маёмасці ў мужчынскіх руках, аднак рабіў выключэнне для ўдавы, дазваляючы афармляць завяшчальныя запісы на пажыццёвае карыстанне ёю спадчыннай маёмасцю.

     Як правіла,  бацькі не наследавалі маёмасць  сваіх дзяцей, аднак такое было  магчымым у выпадку адсутнасці спадчыннікаў па сыходнай лініі.

Права спадчыны ў дастатутны перыяд было дакладна неўрэгуляваным і перш за ўсё залежала ад пажаданняў Вялікага князя. Паступова інстытут спадчыны афармляўся як прававы інстытут, і працэс гэты ішоў паралельна са складваннем саслоўя шляхты. Ён фактычна выступаў як адно з галоўных правоў шляхты і служыў яе матэрыяльным забеспячэннем.

Статут 1529 г. дастаткова выразна рэгламентаваў парадак  наследавання феадальнай маёмасці. Шляхецкую бацькоўскую маёмасць па агульным правіле наследуюць сыны, а мацярынскую — у роўных долях сыны і дочкі. У Статуце гаворыцца аб спадчыне па закону і па завяшчанні. Спадчыннікамі па закону былі бліжэйшыя сваякі памершай асобы: дзеці, затым браты і сёстры, а пасля бацькі. Сапраўднымі ўласнікамі спадчыннай маёмасці дзеці станавіліся пасля наступлення паўналецця [7, р. IV, арт. 6], [7, р. I, арт.18]. Статут рэгламентаваў правіла, па якому дзяцей нельга было пазбавіць маёмасці пасля смерці бацькоў, акрамя тых выпадкаў, калі яны здзейснілі дзяржаўную здраду. 3 агульнага правіла былі і іншыя выключэнні. Так, дзяўчына, якая выйшла замуж без згоды бацькоў, не толькі губляла права на пасаг, але ўвогуле адхілялася ад наследавання бацькоўскай і мацярынскай маёмасці нават тады, калі яна была адна дачка ў бацькоў [7, р. IV, арт. 10]. Траціла права на валоданне нерухомай маёмасцю і дзяўчына, якая пайшла замуж «до чужое земли», аднак пасаг ёй выдаваўся ў грашовай суме адпаведна ацэнкі часткі той маёмасці, якая належала ёй па закону. Нерухомасць жа пераходзіла да іншых дзяцей або «до которых колве близких ее» [7, р. IV, арт. 9]. Пазбаўляліся спадчыны і караліся смерцю дзеці, якія здзейснілі забойства бацькоў або брата ці сястры з мэтай атрымання спадчыны [7, р. VII, арт. 15]. ГК рэгулюе пералiк спадчынiкаў наступным чынам: наследниками  по  завещанию  и  закону могут быть граждане, находящиеся  в  живых  в момент открытия наследства, а также зачатые при   жизни   наследодателя   и  родившиеся  живыми  после  открытия наследства. Наследниками по завещанию могут быть также юридические лица, которые являлись созданными в момент открытия наследства, Республика Беларусь и административно-территориальные единицы [19, ст. 1037], а таксама замацоўвае правiла пазбаўлення спадчыны: отстраняются  от  наследования  как  по завещанию, так и по закону  лица,  которые  умышленно  лишили  жизни  наследодателя  или совершили  покушение  на  его  жизнь.  Исключение составляют лица, в отношении  которых завещатель совершил завещание уже после покушения на его жизнь. Отстраняются  от  наследования  как  по завещанию, так и по закону   лица,   которые  путем  составления  подложного  завещания, созданием   умышленного   препятствия  осуществлению  наследодателем последней  воли  или  иными  умышленными противозаконными действиями способствовали  призванию их самих или близких им лиц к наследованию либо увеличению причитающейся им доли наследства. При  наследовании  по  закону  отстраняются от наследования родители   после   детей,   в  отношении  которых  они  были  лишены родительских  прав  и  не  восстановлены  в  этих  правах ко времени открытия  наследства,  а  также  граждане,  злостно  уклонявшиеся от выполнения лежавших на них в силу акта законодательства обязанностей по  содержанию наследодателя, если это обстоятельство подтверждено в

судебном  порядке [19, ст. 1038].

Статут вызначаў права дочак на 1/4 частку маёмасці, прычым нават калі быў адзін сын у сям'і і многа дочак, усе дочкі, колькі б іх ні было, мелі права на тую ж чацвёртую частку маёмасці [7, р. IV, арт. 7]. У выпадку смерці аднаго з братоў-спадкаемцаў яго частка бацькоўскай маёмасці адыходзіла братам. Мацярынскую ж маёмасць і «сестра промежу брати ровную делницу того имения маеть мети» [7, р. IV, арт. 12].

Спадчыннікі па завяшчанні маглі наследаваць не больш 1/3 часткі нерухомай маёмасці [7, р. I, арт. 15], аднак закон патрабаваў пры гэтым звяртацца за дазволам да мясцовай адміністрацыі [7, р. I, арт. 17]. ГК замацоўвае: имущество,  завещанное  двум или нескольким наследникам без указания их долей в наследстве и без указания того, какие входящие в состав    наследства    вещи   или   права   кому   из   наследников предназначаются, считается завещанным наследникам в равных долях.Адносна завяшчальнага запісу трэцяй часткі маёмасці трэба адзначыць, што гэта — раманістычны элемент, як і іншыя палажэнні, што тычыліся тэстаментаў [19, ст. 1043].

Так, у выпадку адсутнасці ў яе дзяцей, удава мела права  «на третей части седети, пока замуж пойдеть». Калі ж яна выходзіла замуж, то валодала трэцяй часткай маёмасці памерлага мужа да канца свайго жыцця. Астатнія дзве часткі маёмасці (а пасля смерці і ўся маёмасць) пераходзіла да «ближних мужа» [7, р. IV, арт. 2]. Гэта тычылася тых удоў, якія не мелі вена.

Іншы прававы статус быў у т. зв. «венованых» удоў, дзе вена, як звычайна, выступала  матэрыяльным забеспячэннем пасагу жонкі маёмасцю мужа. У сувязі з тым, што пасаг паступаў у агульную ўласнасць сям' і, узнікала неабходнасць звароту яго ў выпадку, калі шлюб спыняўся. Статут абавязваў бацьку клапаціцца аб забеспячэнні дачкі шляхам запісу ёй мужам часткі сваёй маёмасці [7, р. IV, арт. 8]. Муж звычайна запісваў жонцы не больш трэцяй часткі нерухомай маёмасці. Пасля смерці мужа «венованая» ўдава мела права толькі «на вене осести» [7, р. IV, арт. 2].

Статут гаварыў аб тым, што пазашлюбныя дзеці нават пасля таго, як іх бацька ажаніўся на маці, заставаліся ў стане незаконнанароджаных («бенкартаў») і не мелі права на наследаванне бацькоўскай маёмасці [8, р. III, арт. 23].

Статут 1566 г. рэгламентаваў  і пытанні наследавання маёмасці па бакавых лініях роднасці ў выпадку адсутнасці дзяцей у спадчыннадаўцы. Пры гэтым бацькоўская маёмасць наследавалася «па мячу», г. зн. бліжэйшымі сваякамі бапькі, а мацярынская «па кудзелі» — сваякамі маці [8, р. III, арт. 13, 14].

Адносна становішча ўдавы-шляхцянкі  Статут замацаваў новыя палажэнні аб тым, што калі яна выходзіла замуж раней шасці месяцаў пасля смерці мужа, то траціла вена, а калі выходзіла замуж за чалавека «простага стану», то пазбаўлялася ўсёй маёмасці [8, р. V, арт. 11, 12].