Станаўленне і развіцце грамадзянскага права феадальнай Беларусі XV-XVI ст.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.5. Абавязацельнае  права

 

Паступова з развіццём грамадскіх адносін, з умацаваннем рэчавых правоў узнікаюць і развіваюцца абавязацельныя праваадносіны. Пад абавязацельствамі разумеюцца такія юрыдычныя адносіны, з якіх выяўляецца права адной асобы на пэўныя дзеянні іншай асобы[13,ст. 371]. ГК пад абавязацельнымi права-адносiнамi разуме: в силу обязательства одно лицо (должник) обязано совершить в пользу  другого  лица  (кредитора)  определенное  действие,  как-то: передать  имущество,  выполнить работу, уплатить деньги и т.п., либо воздержаться  от  определенного  действия,  а  кредитор  имеет право требовать от должника исполнения его обязанности [19, ст. 288]. Суб'екты абавязацельных праваадносін маюць спецыяльныя назвы. Актыўны суб'ект называецца вернікам, або крэдыторам, таму што ён верыць спраўнасці пасіўнага суб'екта, які называецца даўжніком, бо ён павінен выканаць узяты на сябе абавязак. Сення пад суб’ектамi абавязацельных праваадносiн ГК разуме: в обязательстве в качестве каждой из его сторон – кредитора или  должника  -  могут  участвовать одно или одновременно несколько лиц [19, ст. 289]. У асобных дагаворах суб'ектам абавязацельных праваадносін прысвойваюцца яшчэ спецыяльныя назвы: прадавец, пакупнік, наймальнік і інш.

     У XV—XVI стст. адказнасць па абавязацельствах не была яшчэ строга індывідуальнай. Недастатковая пэўнасць пры рэгламентацыі статуса фізічнай асобы знайшла адлюстраванне ў пераносе адказнасці па абавязацельствах у выпадку смерці асобы, якая заключыла канкрэтнае пагадненне, на трэціх асоб, перш за ўсё на членаў сям’і, якія атрымлівалі спадчыну. Закон прадугледжваў адказнасць жонкі, мужа, бацькоў, дзяцей [9, р .VII, арт. 25]. Зараз у ГК: обязательство   не   создает   обязанностей  для  лиц,  не участвующих в нем в качестве сторон (для третьих лиц). В  случаях,  предусмотренных  законодательством или соглашением сторон,  обязательство  может  создавать  для  третьих  лиц  права в отношении одной или обеих сторон обязательства [19, ст. 289].

Закон рэгламентаваў  выпадкі пераходу правоў па абавязацельствах да іншай асобы, напрыклад, у справах аб залогах і пазыках. Перадача крэдыторам сваіх правоў іншай асобе ажыццяўлялася даволі свабодна, паколькі не стварала новага абавязацельства. Даўжніка такая перадача як бы не вызваляла канчаткова ад пэўнага абавязацельства ў адносінах да першага крэдытора, таму і асоба новага даўжніка папярэдне павінна была быць ухвалена крэдыторам.

Статутнае заканадаўства  ведае ўступленне ў абавязацельныя адносіны трэціх асоб, якія цалкам замяняюць  сапраўдных удзельнікаў праваадносін. Асоба, якая прыняла на сябе ўсе правы і абавязкі суб'екта праваадносін у якой-небудзь канкрэтнай справе, называлася «заступцам».

У той час ужо ў  пэўнай ступені распазнаваліся долевыя  і салідарныя абавязацельствы. Так, калі кожны даўжнік павінен быў выконваць на карысць крэдытора ўсё дзеянне, якое складала змест абавязацельства, або кожны крэдытор меў права патрабаваць ад даўжніка здзяйснення на яго карысць усяго дзеяння, то такія адносіны атрымалі назву салідарнага абавязацельства (сам тэрмін стаў выкарыстоўвацца значна пазней). Салідарнасць грунтуецца на юрыдычнай здзелцы (дагаворы, завяшчанні) або на пастанове закона. Па долевых абавязацельствах даўжнік абавязаны быў выканаць толькі частку ўмоўленага дзеяння і вернік (крэдытор) меў права патрабаваць ад кожнага даўжніка толькі выканання яго часткі. Закон прама прадпісваў, што па абавязацельствах, узнікшых на падставе аднаго «листа», кожны з удзельнікаў выконваў сваю частку пэўнага абавязацельства і адказваў перад вернікам за яе выкананне [9, р. VII, арт. 25].

     У законе прадугледжваўся неаднолькавы аб'ём правамоцтваў суб’ектаў абавязацельных праваадносін. Так, феадальназалежны чалавек не меў права без згоды свайго пана заключаць пагадненні аб зямлі, паручацца за каго-небудзь па абавязацельствах звыш пэўнай сумы і г. д. Закон забараняў завяшчаць на карысць несвабодных людзей маёмасць, акрамя выпадку папярэдне аформленай сваім «полоненику» і «челядину домовому» вольнай. Прызнавалася законным закабаленне вольнага чалавека ў сувязі з узятымі ім на сябе абавязацельствамі, аднак закон патрабаваў у гэтым выпадку пісьмовага афармлення такога абавязацельства [9, р. VIII, арт. 8], [9, р. VII, арт. 8].

Аб'ектам абавязацельных праваадносін з'яўлялася дзеянне, якое ў той жа час складала і змест абавязацельства. Гэта дзеянне магло выявіцца ў перадачы адной асобай іншай пэўнай рэчы ва ўласнасць (купля-продаж, падараванне маёмасці), або ў дазволе адной асобе карыстацца рэччу іншай асобы (маёмасны найм), або ў ажыццяўленні адной асобай асабістых паслуг на карысць іншай (асабісты найм).

Дзеянні, якія складалі аб'ект абавязацельстваў, маглі быць аднаразовымі (перадача купленай рэчы), шматразовымі (пастаўка дроў для ацяплення жылля) і працяглымі (захоўванне чужой рэчы).

Для ўзнікнення абавязацельных адносін патрэбен юрыдычны факт, з  надыходам якога закон звязваў бы такое наступства. Гэтыя факты называюцца крыніцамі абавязацельстваў.

     У заканадаўстве XVI ст. асаблівая ўвага надавалася нормам, якія рэгулявалі працэдуру заключэння і выканання абавязацельстваў. У законе рэгламентаваліся форма і парадак ажыццяўлення здзелак, тэрміны іскавай даўнасці, спосабы забеспячэння выканання абавязацельстваў, парадак здзяйснення спагнанняў за нявыкананыя абавязанельствы і інш.

     У XVI ст. пачынае набываць перавагу пісьмовая форма здзелкі. Статут 1529 г. прадугледжваў абавязковы пісьмовы запіс па даўгавому абавязацельству на суму больш за дзесяць коп грошай. Асаблівага афармлення патрабавалі здзелкі з нерухомай маёмасцю. Закон рэгламентаваў не толькі абавязковую пісьмовую форму адносна здзелак з зямлёй, але і фактычна іх натарыяльнае сведчанне, бо абавязваў рэгістраваць такія здзелкі ў судовых кнігах.

Статут 1588 г. прад'яўляў  яшчэ большыя патрабаванні пры афармленні рознага роду здзелак. Так, калі б  хто пажадаў сваю нерухомую маёмасць «отдати, продати, даровати, записати, заставити, от детей и близких отдалити, подле баченья своего тым шафовати», павінен быў спачатку асабіста падпісаць дакумент («под печатью своею и подписом руки»), потым засведчыць гэты запіс подпісамі і пячаткамі трохчатырох годных шляхпіцаў, пасля чаго асабіста з'явіцца і гэту здзелку «сознати перад господаром або врядом земским» [9, р. VII, арт. 1]. Запісы аб здзелках, зробленыя ў кнігах гродскага суда, павінны былі быць перанесены ў кнігі земскага суда на працягу двух судовых сесій. У адваротным выпадку абавязацельства траціла сілу. Не меў моцы і запіс, зроблены з парушэннем статутных норм [9, р. VII, арт. 2].

Статут агаворваў выпадкі пісьмовага афармлення абавязацельстваў без афіцыйнага прызнання і рэгістрацыі, а таксама выпадкі прызнання законнымі пісьмовых абавязацельстваў «людей простых вольных похожих» [9, р. VII, арт. 7]. Мяшчанам і яўрэям прадпісвалася складаць дагаворы належным чынам і забаранялася спаганяць даўгі са шляхты па самастойна складзеным рэестрам. Усе справы, якія тычыліся спрэчнасці зробленых запісаў, належалі разгляду ў судовым парадку.

     Асаблівая працэдурная форма прадугледжвалася пры складанні спадчынных запісаў («тэстаментаў»). Самае галоўнае пры складанні завяшчанняў — гэта засведчанне сапраўднай волі завяшчальніка і тоеснасці яе зместу запісу. Дасягнуць гэтага можна толькі прадпісаннем абавязковага выканання вызначанай законам формы пад пагрозай несапраўднасці самога завяшчання. Звычай і закон вельмі строга адносяцца да выканання адпаведнай формы завяшчальных запісаў [14, ст. 102-103].

У XVI ст. агульная форма завяшчальных запісаў (не разлічаная на надзвычайныя ўмовы) была двух відаў: афіцыйная (фактычна натарыяльная) і дамашняя. Натарыяльная здзяйснялася не інакш як у прысутнасці завяшчальніка ў судовай установе або дома — з удзелам органу ўлады ў выпадку хваробы ці іншых уважлівых прычын. Сапраўднымі прызнаваліся завяшчанні, занесеныя ў актавыя кнігі. Завяшчальнікам жа выдавалася выпіска пры сведках, якая была раўназначная сапраўднаму завяшчанню. Дамашні від завяшчанняў ажыццяўляўся без удзелу органаў улады, і лепшымі з гэтага віду лічыліся напісаныя і падпісаныя ўласнай рукою завяшчальніка.

Найбольшыя патрабаванні да завяшчальных запісаў прад'яўляў Статут 1588 г. «Тэстаменты» на рухомую і нерухомую маёмасць павінны былі складацца ў прысутнасці членаў земскага або гродскага суда, а пры немагчымасці іх прысутнасці патрабаваліся подпісы на завяшчанні трох шляхціцаў «оседлых, веры годных». У завяшчанні абавязкова называлася кожная завешчаная рэч.

Прыцягненне сведак, якія выступалі гарантамі сапраўднай волі і свядомасці волі (здаровы розум і цвёрдая памяць) завяшчальніка, было неабходнай умовай прызнання сапраўднасці завяшчальнага запісу. Завяшчанне павінна было адразу пасля смерці завяшчальніка быць прад^’яўлена бліжэйшаму гродскаму суду, затым Вялікаму князю або земскаму суду, дзе і ўносілася ў судовыя кнігі [9, р. VII, арт. 2]. Закон не звяртаў увагі на мову напісання завяшчальных запісаў, на пачатак (звяртанне да Святой Троіцы і інш.) і парадак выкладання завяшчальнага матэрыялу, г. зн. на ўсё тое, што выпрацоўвалася доўгі перыяд звычаёвым правам. Галоўнае для закона — сапраўднасць волі завяшчальніка і сапраўднасць самога завяшчання. У выпадку прапажы гэтых запісаў, а таксама пазыковых, закладных і іншых дакументаў суд меў права, пры своечасовай заяве аб прапажы, улічваць паказанні сведак і прысягу заяўніка. Аднак суд пры гэтым абмяжоўваўся сумай двухсот коп грошай [9, р. VII, арт. 24].

Пісьмовая і асабліва натарыяльная форма здзелак мелі большую доказную сілу ў выпадку ўзнікнення спрэчкі і таму забяспечвалі лепшую абарону пагадненняў.

Сродкамі забеспячэння абавязацельстваў былі таксама залог і паручыцельства.

     Забеспячэнню вьканання абавязацельстваў служыла і зарука — асаблівы від няўстойкі, якую ўстанаўліваў суд з мэтай належнага выканання судовай пастановы аб увядзенні ў валоданне нерухомай маёмасцю. Яна ўяўляла сабой пэўную суму грошай, памер якой павінен быў адпавядаць «важности тое речи, о што идеть» [9, р. IV, арт. 74].

Дзеянне абавязацельстваў спынялася іх выкананнем, або сканчэннем абумоўленых бакамі тэрмінам ці тэрмінам іскавай даўнасці, а ў некаторых выпадках смерцю бакоў, або немагчымасцю выканання.

Акрамя агульнага  тэрміну, існуюць больш кароткія тэрміны для спынення некаторых абавязацельстваў, якія грунтуюцца на дагаворы або на правапарушэнні. ГК замацоўвае: сделками   признаются   действия  граждан  и  юридических  лиц, направленные  на установление, изменение или прекращение гражданских прав и обязанностей [19, ст. 154].

     Дагавор — гэта пагадненне дзвюх або болыш асоб, накіраванае на ўстанаўленне, змяненне або спыненне юрыдычных адносін. Дагавор з'яўляецца відам здзелкі, аднак сфера дагавору выходзіць за межы абавязацельных адносін, як у сваю чаргу абавязацельствы могуць мець у сваёй аснове не дагавор, а іншы юрыдычны факт (правапарушэнне, неабгрунтаванае абагачэнне). Дагавор грунтуецца на пагадненні, якое прадугледжвае існаванне ў пэўны момант часу зладжанай волі некалькіх асоб.

Віды дагаворных адносін  павялічваюцца адпаведна ўскладненню  эканамічных адносін. Закон феадальнай Беларусі не гаворыць аб класіфікацыі дагавораў, але толькі ў большай ці меншай ступені рэгламентуе віды дагавораў: куплю-продаж, мену, дарэнне, паклажу, пазыку, найм маёмасці і асабісты найм, падрад і інш.

Найбольшую ўвагу заканадаўца надаваў дагавору куплі-продажу, які пасля пераходу ад натуральнай да грашовай гаспадаркі становіцца па сваім бытавым значэнні найбольш важным дагаворам. Мэтай дагавору з'яўляецца перанясенне права ўласнасці на рэч ад прадаўца да пакупніка. Сення мэтай дагавору з'яўляецца: по договору купли-продажи одна сторона (продавец) обязуется передать  имущество  (вещь,  товар)  в  собственность, хозяйственное ведение,  оперативное управление (далее для целей настоящего раздела -  в собственность, если из существа обязательства и статуса стороны в  обязательстве  не  вытекает  иное) другой стороне (покупателю), а покупатель  обязуется  принять  это  имущество  и  уплатить  за него определенную денежную сумму (цену) [19, ст. 424]. Аб'ектам куплі-продажу была як рухомая, так і нерухомая маёмасць. Аднак адносна нерухомай маёмасці дагавор куплі-продажу толькі паступова пачаў выступаць у якасці поўнага права прыватнай асобы.

     Заканадаўства XVI ст. замацавала пэўныя правілы набыцця і адчужэння маёмасці, якія папярэдне былі выпрацаваны жыццёвай практыкай. Статут 1588 г. патрабаваў натарыяльнага сведчання куплі-продажу нерухомасці, а купля-продаж рухомай маёмасці (хатняй жывёлы і іншых «речей») павінна была ажыццяўляцца ў прысутнасці сведак (напрыклад, т. зв. барышнікаў) і рэгістравацца ў спецыяльных «врядовых» кнігах. Закон абавязваў здзелкі з рухомай маёмасцю заключаць «на торгах и в местечках», а калі гэтага нельга было зрабіць, то абавязкова пазней зарэгістраваць дагавор у тым месцы, дзе «торг бываеть» [9, р. ХI, арт. 8], [9, р.VII, арт. 18 ]. Узнікненне спрэчкі ў адносінах да маёмасці аўтаматычна стварала забарону на распараджэнне ёю да моманту вырашэння спрэчкі [9, р. IV, арт. 73].

Ва ўмовах феадальнай дзяржавы купля-продаж здзяйсняліся і  адносна людзей. Карыстаючыся цяжкім і бяспраўным становішчам чэлядзі нявольнай, якая са старажытньіх часоў была прадметам куплі-продажу феадалаў, яе часам перапрадавалі нават простыя людзі.

Да працэдуры заключэння дагавору мены прад'яўляюцца такія ж патрабаванні, як і да дагавору куплі-продажу. Асаблівасць праяўляецца ў выпадку мены шляхецкіх маёнткаў на вялікакняжацкія. Статут тады патрабуе выезда камісараў на месца размяшчэння землеўладанняў з той мэтай, каб мена была «ровной и зупольной», пасля чаго дагавор зацвярджаўся вялікакняжацкім лістом [9, р. III, арт. 50].