Станаўленне і развіцце грамадзянскага права феадальнай Беларусі XV-XVI ст.

      Термін «именье» дастасоўваецца ў статутных нормах не толькі да маенткаў, але ў першую чаргу да ўсей нерухомай маемасці. Адносна іх астатняй маемасці ўжываецца слова «рэч», хоць у некаторых выпадках гэта слова выкарыстоўваецца ў значэнні прадмета. Трэба мець на ўвазе, што толькі з зараджэннем буржуазных праваадносін паняцце «рэч» паступова ўступае месца паняццю «маемасць», пад якім разумеецца ўсе тое, чым асоба валодае. Аднак ужо ў статутны перыяд заканадаўца ў пэўнай ступені адрознівае шырокі юрыдычны сэнс слова  «рэч» (як прадмет, у якім закладзены матэрыяльныя і інш. «добра» які ахоўваецца законам), а таксама вузкі сэнс – фізічныя прадметы знешняга свету, з-за якіх могуць узнікнуць спрэчкі. У гэтых адносінах рэч з’яўляецца паняццем, якое гістарычна змяняецца, і больш з развіццем тавараабароту юрыдычнае паняцце рэчы перамяняецца на тавар, які знаходзіцца ў пастаянным абароце.

     Гістарычна  склаўся і падзел рэчаў на рухомыя і нерухомыя, хаця закон нават у больш познія часы не прыводзіць адметнай адзнакі. Статуты толькі гавораць аб «маемасці рухомай и лежачай» і вызначаюць розныя тэрміны іскавай даўнасці, а некаторых выпадках пералічваюць некалькі «добраў», якія належаць да той ці іншай катэгорыі. Практычнае значэнне гэтага падзелу праяўлялася шмат у чым: парадку наследвання, форме здзелак, тэрмінах іскавай даўнасці і іншае. Таксама і падзел рэчаў на галоўныя і прыналежнасці. Практычнае значэнне адрознення галоўнай рэчы (г.зн. рэчы, якая мела самастойнае значэнне незалежна ад іншых) ад прыналежнасці (рэчы, якая дапаўняла эканамічнае значэнне галоўнай) зводзілася звычайна да агульнага рымскага правіла: лес прыналежнасці вызначаўся лесам галоўнай рэчы. Спосабамі набыцця рэчавых правоў у феадальнай Беларусі XIV – XVI стст. былі: акупацыя (захоп, выслуга, даўнасць, спадчына, прырашчэнне і некаторыя іншыя). Падставай набыцця рэчавых правоў быў і дагавор, які ў адносінах да зямлі ўзнік раней інстытут раней падаравання («пожалованья»). Уяўленне аб юрыдычным лесе рэчаў не было яшчэ дастаткова выразным і было дапушчальным як бясконца працяглая прыналежнасць рэчы пэўнай асобе, так і прыналежнасць яе некалькім асобам. Толькі на больш познім этапе дзяржаўнае ўмешанне ў дзеянні, звязанае з вызваленнем юрыдычнага лесу рэчаў, якое выражалася ў рэгістрацыі і засведчанні дагавораў, робіць гэтыя ідэі пэўнымі і надае ім характар канчатковасці. Асабліва гэта тычылася нерухомай маемасці, адносна якой у  XVI ст. праводзіцца праверка правоў на валоданне і ўтвараюцца спецыяльныя ўстановы для сведчання і рэгістрацыі здзелак.

    Такім чынам, прававыя дакументы ХVI ст. канкрэтна вызначалі прававы статус самастойных суб’ектаў права. Да якіх адносілі: дзяржаву, царкву, манастары, свабодных сялян, сялянскую грамаду. Важнае значэнне мае размежаванне праваздольнасці і дзеяздольнасці суб’ектаў, хаця гэтыя катэгорыі ў той час у крыніцах не сустракаюцца. Пэўныя супярэчнасці ўзнікаюць пры вызначэнне аб’ектаў права: лясы, лугі, маенткі з залежнымі людзьмі,чэлядзь нявольную.  

2.2. Рэчавае права.

     У феадальным  праве не давалася азначэння  рэчавага права, аднак асноўныя  элементы гэтага інстытута (аб’ект, суб’екты, іх правамоцтвы і абавязкі) паступова ў заканадаўчых актах ВКЛ ХV - ХVІ стст. пачынаюць выразна выяўляцца.

     Прырода  рэчавага права абумоўліваецца  тым, што яго аб’ектам з’яўляецца  рэч у матэрыяльным значэнні  гэтага слова, і гэту рэч магчыма патрабаваць з любога незаконнага валодання, прычым патрабаваць звароту ў натуральным выглядзе, а не ў выглядзе ўзнагароды. Рэчавае права накладвае на ўсіх людзей абавязак устрымлівацца ад дзеянняў, якія супярэчаць правам уладальнікаў пэўных рэчаў.

     Галоўнае месца ў ім займае права ўласнасці, якое з’яўляецца асновай усяго грамадзянскага права. Да яго прымыкае права на чужую рэч, якая знаходзіцца ва ўласнасці іншай асобы (сервітуты), а таксама залогавае права, якое нельга выключаць з сістэмы рэчавага права, хаця яно адрозніваецца ад права на чужую рэч і стаіць асобна.

     Асноўныя рысы і заканамернасці развіцця рэчавага права найбольш выразна прасочваюцца на прыкладзе фарміравання інстытута ўласнасці, асабліва зямельнай.

     У старажытнасці  адносіны да зямлі былі фактычнымі, а не юрыдычнымі. Зямлёй карысталіся  для земляробства і жывёлагадоўлі да таго часу, пакуль яна не спусташалася, а затым пераходзілі на іншы зямельны ўчастак. Папярэдні ж участак пасля ўзнаўлення вытворчых сіл мог перайсці да іншай асобы. Пры гэтым суб’ектам права ў старажытныя часы ў большасці была не фізічная асоба, а род ці абшчына.

     Спосабамі  набыцця права ўласнасці першапачаткова  быў захоп, які спачатку ажыццяўляўся  ў межах адной мясцовасці, а  потым пераходзіў гэтыя межы  і станавіўся гістарычным спосабам  пашырэння дзяржаўнай тэрыторыі.  Уласнасць пачынае набывацца  і іншымі шляхамі: аддзяленнем пладоў, знаходкай, прырашчэннем і г.д. У XV—XVI стст. павялічваецца колькасць выпадкаў перадачы зямлі ва ўласнасць шляхам усынаўлення, што павінна было зацвярджацца мясцовай уладай або гаспадарскімі маршалакамі.

      Усе  гэта сведчыць не толькі аб першапачатковых спосабах набыцця ўласнасці, але і аб вытворчых — перадачы. Такім чынам, перадача — гэта юрыдычнае дзеянне, падставай якога служыць які-небудзь дагавор (купля-продаж, мена, дарэнне і інш.). У сучасным грамадзянкiм праве: передачей  признается  вручение вещи приобретателю, а равно сдача перевозчику для отправки приобретателю или сдача в организацию связи   для   пересылки приобретателю   вещей,   отчужденных   без обязательства доставки. Вещь   считается   врученной   приобретателю   с   момента   ее фактического поступления во владение приобретателя или указанного им лица [19, ст. 225].

     Права ўласнасці  ў канчатковым выглядзе вечна  і нашчадна, г.зн. сувязь пэўнага  аб’екта з пэўным суб’ектам  працягваецца да той пары, пакуль  не наступіць юрыдычны факт, які разрывае яе. Гэты факт выклікаецца або воляй суб’екта, або лесам аб’екта ці сілай закона. Па сучаснаму ГК: право    собственности   прекращается   при   отчуждении собственником  своего имущества другим лицам, отказе собственника от права  собственности, гибели или уничтожении имущества, утрате права собственности   на  имущество  и  в  иных  случаях,  предусмотренных

Законодательством [19, ст. 236].

     Асаблівай  увагі заслугоўваюць тыя спосабы  права ўласнасці, якія здзяйсняюцца пры ўдзеле органаў улады. Яны ўяўляюць сабою прымусовае пазбаўленне права ўласнасці і звычайна маюць месца на падставе пастановы адпаведнага судовага органа дзяржавы. У неабходных выпадках дзяржайнай уладай праводзілася экспрапрыцыя, г.зн. прымусовае пазбаўленне, кампенсаванае адчужэнне або абмежаванне правоў (пазбаўленне права ўласнасці, устанаўленне сервітута). Феадальнае заканадаўства прадугледжвала таксама такі від пазбаўлення права ўласнасці, як канфіскацыя, г.зн. адабранне маемасці ў знак пакарання за здзяйсненне злачынных дзеянняў [9, р. III, арт. 16].

     Асноўныя заканамернасці  фарміравання і ўмацавання рэчавых  правоў больш ярка пряўляюцца  на прыкладзе развіцця зямельнай  уласнасці. У адпаведнасці з  характарам суб’ектаў права і  спосабамі набыцця рэчавых правоў землеўладанні на тэрыторыі феадальнай Беларусі ў перыяд складвання ВКЛ падзяляліся ў асноўным на вялікакняжацкія, прыватнаўласніцкія і царкоўныя. Такі падзел захоўваўся дастаткова доўгі час, пакуль у асобе вярхоўнага суб’екта ўласнасці не зліліся дзяржава і князь, як персона, і тады ўжо на змену старому падзелу прыходзіць новы: дзяржаўныя землі аддзяляюцца ад вялікакняжацкіх, удакладняюцца правамоцтвы царквы і прыватных уладальнікаў.

     На працэс умацавання рэчавых правоў актыўна ўплываў гандаль, як унутраны (паміж асобнымі землямі дзяржавы), так і знешні. Асабліва інтэнсіўна вядзецца гандаль па старажытных водных шляхах (Заходняй Дзвіне, Нёмане), уцягваючы ВКЛ у кола заходне-еўрапейскіх эканамічных адносін. Адначасова Днепр злучае дзяржаву з гандлёвымі цэнтрамі Крыма і Усхода.

     Развіццё феадальнага  землеўладання з канца XV ст. ішло ў двух кірунках: па-першае, заканадаўча замацоўваецца ўлада Вялікага князя на ўсёй тэрыторыі ВКЛ, хаця былыя князі-правіцелі асобных зямель-княстваў, якія ўвайшлі ў склад дзяржавы, прызначаючы ўладу Вялікага князя, доўгі час лічылі сябе ўласнікамі гэтых зямель; і па-другое, паступова пашыраюцца правы феадалаў адносна ўсіх формаў землекарыстання.

     Вялікакняжацкія землеўладанні  (дамен князя) папаўняліся за  кошт паступлення або звароту вымарачных зямель, якія называліся «пустой» зямлёй, «пустовщинами», «спадками».

     Прыток такой маёмасці  быў пастаянным, што давала магчымасць  гаспадару выкарыстоўваць зямельны  фонд для раздачы служылым  людзям пад умовай нясення службы.

     Вымарачная маёмасць  перш за ўсё прыпісваецца да  гаспадарскага «стала», да «замкавых  валоданняў» князя і знаходзіцца  ў яго распараджэнні або ў  распараджэнні службовых асоб  мясцовай адміністрацыі (ваяводаў, старастаў). Землі пры гэтым раздаюцца пад матывам, што яны «пустые», і з іх няма ніякай службы. Пазней у Статутах мы знаходзім нормы звычаёвага права, у адпаведнасці з якімі па старадаўняй традыцыі раздавалася вымарачная маёмасць.

     Адносна царкоўнага  землеўладання, праблема якога  толькі закранаецца, бо не з’яўляецца непасрэдным прадметам гэтага даследавання, трэба адзначыць, што прававы статус царкоўных зямель быў абумоўлены характарам суб’екта ўласнасці, і ён не быў аднолькавым, бо царкоўнай маёмасцю карысталіся розныя яе ўстановы з розным прававым статусам (цэрквы, манастыры і інш.), якія належалі да розных рэлігійных плыняў (праваслаўе, каталіцызм, уніятства і інш.). У залежнасці ад узаемаадносін свецкай і царкоўнай улады будаваліся і маёмасныя праваадносіны. Колькасць царкоўнага землеўладання на працягу XV - XVI стст. павялічваецца на падставе захопу, вялікакняжацкага падаравання, а таксама актаў дарэння з боку прыватных асоб.

    Адносна феадальна-шляхецкага  землеўладання трэба адзначыць,  што Вялікі князь вымушаны  быў узнагароджваць феадалаў за службу і даваць ім зямлю ў якасці ўмоўнага трымання або часцей за ўсё па праву «вечного владения», таму з цягам часу вялікакняжацкі зямельны фонд пачынае памяншацца.

     Вялікакняжацкае падараванне  («пожалование») феадалам зямлі  ўяўляла сабою даволі складаны комплекс юрыдычных дзеянняў. Яно замацоўвалася спецыяльным гаспадарскім лістом, які выдаваўся з канцылярыі Вялікага князя. Калі ж такі ліст адсутнічаў у землекарыстальніка, то гэта лічылася самавольным захопам і было падставай для адабрання зямлі. Аднак у выпадку, калі зямля перадавалася ва ўмоўнае землекарыстанне на правах «поместья» (выслугі, заходне-еўрапейскага бенефіцыя), Вялікі князь, аддаючы частку дзяржаўнага зямельнага фонду, захоўваў пры гэтым уладу над ім цалкам.

     Працэс развіцця ўмоўнага землеўладання быў выкліканы і знешнімі прычынамі, таму што органы ўлады павінны былі мець у дастатковай колькасці ўзброеныя сілы для абароны дзяржавы, а галоўным абавязкам трымальнікаў зямель на ўмоўным (бенефіцыяльным) феадальным праве было нясенне воінскай службы.

     Падараванні насілі  ў асноўным прыватны характар, аднак з іх не вынікалі поўныя  правы ўласнасці на зямлю. 

     3 канкрэтных прычын  і ўмоў падаравання вынікала  і адпаведная назва падараванай  зямлі: у асноўным «жалованье»  і «держанье». Апошняе азначала карыстанне нерухомай маёмасцю, атрыманне з яе пэўных прыбыткаў.                                                      Нягледзячы на тое, што ўсе землекарыстальнікі жадалі б вечна валодаць падараванай маёмасцю і быць яе сапраўднымі ўладальнікамі ў поўным сэнсе гэтага слова, Вялікі князь спачатку не дазваляў ім распараджацца ёю, аднак паступова вымушаны быў пашыраць іх правы, асабліва ў адносінах тэрміну карыстання зямлёй.

     Да першай катэгорыі  належалі тыя зямельныя ўладанні, якія перадаваліся трымальнікам без права распараджэння зямлёй. Тэрмін трымання такіх уладанняў быў звычайна неакрэсленым і залежаў ад умоў, на якіх давалася зямля. Да другой катэгорыі належалі землі, якімі ўладальнік распараджаўся на правах спадчынных, аднак такое права распараджэння мела не безумоўны, а адносны характар. Пазней, у статутных нормах даволі канкрэтна гаварылася, што выслугі даюцца «ленным правам, або дожитьем, або до воли и ласки нашое господарское» [8, р. II, арт. 34].

     Негледзячы на такія  значныя правы Вялікага князя на падараваную маёмасць, з цягам часу павялічваюцца і правы прыватных уладальнікаў. Становіцца выключэннем адабранне квязем падараваных «да воли» землеўладанняў без пэўнай прычыны, бо дзяржаве патрэбны служылыя людзі, і таму сыны ўладальнікаў падараванай зямлі валодаюць ёю пад умовай службы з бацькаўскага надзела.

     У асобных выпадках, пры адсутнасці спадчыннікаў  па мужчынскай лініі, нерухомая  маёмасць перадавалася трэцім  асобам, якія павінны былі клапаціцца  аб ёй і сям’і былога ўладальніка.

     Правы прыватнай асобы  адносна падараванай маёмасці  паступова павялічваюцца, і перш  за ўсё гэта тычылася працягласці  карыстання зямлёй. Тэрміновае карыстанне з цягам часу пераўтвараецца ў бестэрміновае, а апошняе становіцца пажыццёвым і нашчадным.

     Вотчыннае землеўладанне  грунтавалася на даўнасці валодання,  так званай «старыне», і таму  даказваць правы на зямлю можна  было, спасылаючыся на тое, што  ёю валодалі продкі, нават пры  адсутнасці адпаведных дакументаў. Пры гэтым права валодання зямлёй азначала і права валодання сялянамі, якія апрацоўвалі гэту зямлю. Так узнікае катэгорыя сялян-«отчичей», якія страчваюць права пераходу па прычыне даўнасці.