Станаўленне і развіцце грамадзянскага права феадальнай Беларусі XV-XVI ст.

      Асаблівую  распрацоўку сэрвітутнае права  атрымала ў Статуце 1588 г., які  таксама пастанавіў «звычаи добрие  стародавние ховати и ни в чом того не нарушати» [9, р. III, арт. 15]. Сервітутным правам сельскага і гарадскога насельніцтва прысвечаны дзесяты раздзел Статута. Пералік сервітутных правоў досыць вялікі: права ўваходу ў чужы лес, права мець бортныя дрэвы, браць лес на будаўніцтва і ацяпленне жылля, драць лыка, карыстацца бабровымі гонамі, хмельнікамі, сенажацямі, азёрамі, права ўстанаўліваць прынады для птушак і іншае. Заканадаўца пры гэтым абумоўлівае, што карыстанне сервітутнымі правамі ў межах чужых угоддзяў (або на землях, агульных для пэўнай мясцовасці) не павінна прычыняць шкоды чужой маёмасці. Адпаведна і гаспадар землеўладання, у межах якога знаходзяцца сервітуты, абавязаны забяспечыць доступ да іх і не павінен прычыняць ім шкоды. Статут перш за ўсё клапоціцца аб абароне правоў землеўладальнікаў.

   Такім чынам, сервітуты ўяўляюць сабой рэчавае права адносна карыстання чужой маемасцю ў інтарэсах пэўнай асобы і датычаць так званых угоддзяў. Сервітутнае права давала магчымасць сялянам і гараджанам забяспечваць свае гаспадарчыя інтарэсы. Пры гэтым Статуты кіраваліся ў першую чаргу неабходнасцю ўліку правоў як шляхты, так і прадстаўнікоў ніжэйшых саслоўяў грамадства.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.4. Залогавае права

 

     Залог —  гэта перадача пэўнай рэчы (у тым ліку і нерухомасці) у валоданне залогатрымальніка без яе адчужэння. Вяртанне маёмасці, як правіла, ажыццяўляецца пасля таго, як залогатрымальнік атрымае тую суму грошай, пад якую была дадзена рэч у залог.

     Залог маёмасці («застава») дастаткова шырока прымяняўся ў сярэдневяковы перыяд.

     Развіццё  зямельных праваадносін, рост таварна-грашовай  сістэмы, актывізацыя крэдытных  адносін садзейнічалі актыўнаму  развіццю залогавага права. Падставай  залогавага права з'яўляюцца звычайна  абавязацельныя адносіны, вызначаныя дагаворам. Часцей за ўсё падставай залогу бывае пазыка. Асноўнае права, якое складае сутнасць залогу, заключаецца ў магчымасці продажу закладзеных рэчаў з мэтай задавальнення з атрыманай сумы грошай крэдытора.

     Залогавае  права (або проста залог) — гэта права на чужую рэч, якое належыць асобе (крэдытору) для забеспячэння абавязацельства і магчымасці выключнага задавальнення з каштоўнасці гэтай рэчы. Залогавае права стаіць асобна ад рэчавага і абавязацельнага, хаця з'яўляецца рэчавым правам, якое адносіцца да групы правоў на чужую рэч. Яго рэчавы характар выяўляецца з таго, што, маючы сваім аб'ектам рэч, яно заўсёды ідзе ўслед за ёй, незалежна ад права ўласнасці, якое можа пераходзіць ад адной асобы да іншай [13, ст. 335].

     Аб'ектам  залогавага права магла быць толькі рэч у матэрыяльным сэнсе слова. Усё тое, што можна было прадаць, можна было і закласці. Залогу належала як рухомая, так і нерухомая маёмасць. Зараз прадметом  залога:  может быть всякое имущество, в том числе вещи  и  имущественные права (требования), за исключением имущества, изъятого  из  оборота,  требований, неразрывно связанных с личностью кредитора,  в частности требований об алиментах, о возмещении вреда, причиненного  его  жизни  или здоровью, и иных прав, уступка которых другому лицу запрещена законом [19, ст. 317]. Паступова ў адносінах да рухомых рэчаў пачаў выкарыстоўвацца і тэрмін «заклад». Як правіла, залогадавальнік (асоба, якая аддавала рэч у залог) павінен быў быць уласнікам рэчы і валодаць дзеяздольнасцю. У выпадку агульнай уласнасці маёмасць магла быць закладзена толькі з дазволу ўсіх саўладальнікаў. Быць залогатрымальнікамі, прымаць рэчы ў залог мелі права, як правіла, тыя асобы, якія па закону маглі мець гэту маёмасць ва ўласнасці. Прадметам залогу не магла быць уласная рэч, бо толькі каштоўнасць чужой маёмасці магла забяспечыць права патрабавання  па абавязацельству, таму набыццё права ўласнасці на рэч, якая была ў залогу, спыняла залогавыя праваадносіны

     Залог у  першую чаргу быў звязаны з  перадачай даўжніком маёмасці крэдытору з правам далейшага яе выкупа. Па заканадаўству ВКЛ XV— XVI стст. сутнасць залогу праяўлялася ў пераходзе права валодання і карыстання маёмасцю залогадавальніка да залогатрымальніка без поўнага пераходу права ўласнасці на маёмасць. Ад дагавору куплі-продажу маёмасці залог адрозніваўся і працэдурным бокам: права ўласнасці на маёмасць пераходзіла не ў момант заключэння дагавору, а ў момант невыканання або пратэрміноўкі яго. У залогавым праве ўтрымліваецца і элемент магчымасці пераходу права ўласнасці, аддаваць у залог маёмасць магла тая асоба, якая мела права адчужаць яе.

     Пры залогу  зямлі на залогатрымальніка (крэдытора)  звычайна пераходзілі ўсе правы  залогадавальніка (даўжніка) на зямлю  і перададзеных разам з зямлёй  залежных людзей. Свае правы залогатрымальнік мог саступіць іншым асобам. Аднак не ўсе землеўладальнікі ў аднолькавай меры карысталіся правам залогу. Вельмі шырока практыкавала яго дзяржава.

     Значная колькасць вялікакняжацкіх уладанняў аддавалася ў залог асобным феадалам. Феадалы часта перазакладвалі маёмасць іншым феадалам. Звычайна ў залог даваліся землі, якімі феадалы валодалі на праве поўнай уласнасці, аднак з гэтага правіла былі даволі шматлікія выключэнні. Аддадзеныя ў залог землі звычайна пераходзілі ў валоданне і эксплуатацыю залогатрымальніка (крэдытора), а прыбыткі ад эксплуатацыі зямель станавіліся працэнтамі за ўзятыя пад залог грошы.

     Такі від  залогу нерухомасці з мэтай  забеспячэння атрыманай пазыкі, пры якім закладзеная маёмасць  заставалася ў валоданні залогадавальніка, т.зв. іпатэка. Іпатэка ўяўляла сабой асобны парадак умацавання рэчавых правоў на нерухомасць праз запіс у судовых кнігах.

    У гарадскім  праве існавала «застава» добраахвотная  і прымусовая. Апошняя ўжывалася  ў выпадку судовай пастановы, ці па волі крэдытора, напрыклад, у адносінах асоб, якія не заплацілі чынша або нанеслі палявую шкоду.

     Залогавае  права атрымала дастаткова выразную  і ўсебаковую рэгламентацыю ў  заканадаўстве XVI ст., асабліва ў  статутным. Артыкулы Статутаў  замацоўвалі правы і абавязкі залогадавальніка і залогатрымальніка, парадак і тэрміны выкупу закладзенай маёмасці, працэдуру афармлення залогу і інш. Перш за ўсе заканадаўца засяроджваў увагу на нерухомай маемасці.

Статут 1529 г., замацаваўшы  права землеўладальнікаў распараджацца адной трэцяй часткай сваёй нерухомай маёмасці, дазваляў у выпадку неабходнасці і «тые две частки заставити» пад умовай, што закладная сума не будзе перавышаць кошту аддадзеных у залог дзвюх частак маёмасці. У выпадку ж парушэння гэтага патрабавання сваякі, што мелі права выкупіць закладзеную маёмасць, не павінны былі плаціць вышэй таго «чого стоять тые две части» [7, р. I, арт. 16]. Феадалы імкнуліся да права поўнага распараджэння нерухомай маёмасцю, аднак пэўны час распараджаюцца толькі 1/3 часткай, а дзве другія аддаюць у залог.

     Статут 1529 г. прадугледжваў ільготны гадавы  тэрмін выкупу закладзенай маёмасці  ў выпадку, калі ўладальнік  не меў магчымасці выкупіць  сваю маёмасць у азначаны ў  дагаворы тэрмін. I толькі пасля сканчэння ільготнага тэрміну нявыкупленая маёмасць пераходзіла ва ўласнасць залогатрымальніка (крэдытора). Права выкупу закладзенай маёмасці да сканчэння азначанага ў дагаворы тэрміну сынамі або бліжэйшымі сваякамі залогадавальніка ў выпадку яго смерці [7, р. I, арт. 5, 9]. Статут абараняў інтарэсы як залогадавальніка, так і залогатрымальніка. У выпадку, калі залогадавальнік не выплаціў доўг у абумоўлены дагаворам тэрмін, ён траціў маёмасць адразу, але такія наступствы павінны былі быць адзначаны ў дагаворы. Закон не дазваляў самавольнага датэрміновага вяртання закладзенай маёмасці і пагражаў крымінальнай санкцыяй за такія дзеянні.

У любым выпадку залогадавальнік  павінен быў «очищать залог», г. зн. абараняць яго ад усялякіх прэтэнзій  з боку іншых асоб. Аднак гэта павінен быў рабіць той, хто быў указаны ў «листе».

Суд, як правіла, прытрымліваўся рэгламентаваных законам тэрмінаў залогу, і залогатрымальнікі карысталіся  гэтым, каб затрымаць вяртанне маёмасці, а потым і ўвогуле прысвоіць  яе.

Залогатрымальнікі, як часовыя  ўладальнікі зямель, выціскалі ўсё што толькі можна з гэтых уладанняў, а часам і проста рабавалі сялян. Пры гэтым землеўладанні маглі шмат разоў перазакладвацца. Самавольства залогатрымальнікаў вымушала сялян на ўцёкі.

Статут 1566 г. не ўнёс значных  змен у залогавае права. Толькі ў сувязі з неўрэгуляванасцю першым Статутам пытання аб парадку выканання ваеннай службы з закладзеных маёнткаў замацаваў норму, адносна якой трымальнікі закладзенай нерухомай маёмасці абавязаны «службу земскую заступовати», калі іншае не было прадугледжана ў акце аб залогу. Таксама залогадавальнікі павінны былі несці службу ў тым выпадку, калі залогатрымальнікі не мелі права па свайму грамадскаму становішчу несці вайсковую земскую службу.

У артыкулах Статута 1588 г. залогавае права атрымала далейшае развіццё. Шэраг норм папярэдняга Статута быў дапоўнены або запісаны больш дакладна. Акрамя таго ў Статут былі ўведзены некаторыя новыя прававыя нормы. Шмат увагі было нададзена залогу нерухомай маёмасці, яікую дазвалялася закладваць без пісьмовага афармлення дагавору. Статут рэгламентаваў, што любы від залогу не мае тэрміну іскавай даўнасці [9, р. VII, арт. 12], а ў выпадку разгляду справы аб закладзенай маёмасці ў судзе — тэрмін разгляду, адзначаны ў судовай позве, быў канчатковым, пасля чаго залогатрымальнік не меў права «больш имение казати и жадных доходов и пожитков брати» [9, р. VII, арт. 19].

Аб залогу рухомай  маёмасці («речи рухомай») Статут перш за ўсё гаворыць, што калі яна  закладзена пад умовай яе страты на пэўны, замацаваны дагаворам тэрмін, то пасля сканчэння гэтага тэрміну залогадавальнік страчвае маёмасць [9, р. VII, арт. 27]. У выпадку ж залогу без умовы страты маёмасці, калі залогадавальнік не жадаў выкупіць свой залог, суд дазваляў продаж маёмасці. Аднак пры гэтым грошы, атрыманыя звыш сумы залогу і панесеных страт, вярталіся залогадавальніку. Такім жа чынам належала дзейнічаць у выпадку залогу маёмасці без указання пэўнага тэрміну яе выкупу, аднак папярэдне суд даваў магчымасць залогадавальніку ў чатырохтыднёвы тэрмін выкупіць маёмасць [9, р. VII, арт. 28].

Закон прадугледжваў  выпадак, калі залогадавальнік датэрмінова гвалтоўна адабраў закладзеную маёмасць, не заплаціўшы доўг. Пры карыстанні закладзенай нерухомай маёмасцю залогатрымальнік прычыніў каму-небудзь шкоду, пацярпеўшы меў права патрабаваць кампенсацыю з уласніка маёмасці, які ў сваю чаргу ў парадку рэгрэснага іску мог спаганяць страты з залогатрымальніка. Пры знікненні або гібелі закладзенай рухомай рэчы, напрыклад у выпадку пажару або крадзяжу, калі гэта адбылося разам з маёмасцю залогатрымальніка, апошні павінен быў прынесці прысягу ў тым, што «оных речей не скорыстил и ку пожитку своему ничого не обернул», тады ён не нёс адказнасці. Калі ж у выніку гэтага выпадку зніклі толькі рэчы залогадавальніка, між тым як рэчы залогатрымальніка засталіся ў наяўнасці, апошні павінен быў вярнуць іх або кампенсаваць страту. Усё гэта рабілася пры ўмове, што папярэдне праваадносіны былі замацаваны адпаведным дагаворам.

 Зараз  ГК таксама прадугледжвае выпадкi кампiнсацыю за страту прадмета: залогодержатель отвечает за полную или частичную утрату или повреждение  переданного  ему  предмета залога, если не докажет, что может  быть  освобожден от ответственности в соответствии со статьей 372 настоящего Кодекса. Залогодержатель  отвечает за  утрату предмета залога в размере его действительной стоимости с учетом инфляции, а за его повреждение -  в размере суммы, на которую эта стоимость понизилась, независимо от  суммы,  в  которую  был  оценен  предмет залога при передаче его залогодержателю. Если  в  результате  повреждения  предмета  залога он изменился настолько,  что  не  может  быть  использован по прямому назначению, залогодатель  вправе  от него отказаться и потребовать возмещения за его утрату [19, ст. 325].

     Залогавыя праваадносіны спыняліся звычайна пагашэннем доўгу. Сення залогавые права-адносiны спыняюцца:

     1) с прекращением обеспеченного  залогом обязательства;

     2) по   требованию   залогодателя   при   наличии    оснований;

     3) в случаях гибели заложенной  вещи или прекращения заложенного права,  если залогодатель не воспользовался правом;

     4) в случае продажи с публичных  торгов заложенного имущества,  а также  в случае, когда его реализация оказалась невозможной.

     При  прекращении залога вследствие исполнения обеспеченного залогом  обязательства  либо  по  требованию  залогодателя  (пункт 3 статьи   324)  залогодержатель,  у  которого  находилось  заложенное имущество, обязан немедленно возвратить его залогодателю [19, ст. 333].

       Пры разглядзе спрэчак аб залогах у судзе ўлічваліся ўсе абставіны справы. У гэты перыяд нельга было распараджацца закладзенай маёмасцю. Толькі на падставе судовага рашэння спрэчная закладзеная маёмасць магла заставацца ў залогатрымальніка або датэрмінова магла быць выкуплена залогадавальнікам Асноўнае ж патрабаванне закону адносна закладзенай маёмасці заключалася ў тым, што залогатрымальнік павінен быў вярнуць маёмасць у тым выглядзе, у якім яе атрымаў. Карыстанне закладзенай маёмасцю не павінна было прынесці шкоды гэтай маёмасці.

 Такім чынам, залогавае права- гэта права на чужую рэч, якое належыць асобе (крэдытору) для абеспячэння абавязацельства і магчымасці задавальнення з каштоўнасці гэтай рэчы. Статуты ВКЛ рэгулявалі права залогу як рухомай (заклад), так і нерухомай маемасці. Гэтым правам карысталіся розныя катэгорыі насельніцтва. Феадальны характар гэтага права праяўляецца ў тым, што сяляне маглі быць аб’ектам залогу і нават самазалогу.  Увогуле ж, залогавае права к канцу XVI ст. увасабляла ў сабе асноўныя прававыя тэндэнцыі таго часу: пашырэнне індывідуальных правамоцтваў суб'ектаў уласнасці, уніфікацыю парадка распараджэння нерухомай маёмасцю, фармалізаванасць прававых дзеянняў адносна здзелак з маёмасцю і інш.