Социальное государство: идеи формирования и функции социального государства

У 2009 г. у параунанщ з 2008 г. агульныя ацэнк1 насельнщтвам жыццёвай сггуацьп зшзтбся на 15.5%: ;нчаць. што «усё больш. чым нармальна» 9,8% рэепандэнтау, «усё не так дрэнна i можиа жыць» - 37.1 (мшус 10% за год), «жыць цяжка, складана, аде можна цярпець» - 39.8 (плюс 3,7% за год). «етановпича адчайнае. бядотнае, цярпець ужо немагчыма» - 4.5% (плюс 1.8% за год). Крызю у некаторай ступеш ускалыхнуу насельнщтва: за 2009 г. на 1/10 паменшылася колькаець носьбггау прамежкавагатыпу эканам1чных паводзщ (з 56,2% у 2008 г. да 47.0% на пачатак 2010 г.). на 5.0% павял!чылася колькаець рэепандэнтау, рэал!зуючых актыуны тып, яюя iMKnyuua па-вял!чыць свой даход \ci\ii магчымым1 сродками але адначасова на 4.2% павя.пчылася колькаець naciynara насельн1цтва. якое зм1рылася з крызкам i зшжэннем узроуню жыцця, якое щчога не црадпрымае i спрабуе забыцца. У выпадку далейшага пагаршэння матэрыяльнага станов!шча большасць беларусау плануюць «шукаць магчымасць палепшыць свае станов!шча ycivii нама-ганнямЬ) - 53,1%, «чакаць лепшых часоу» будуць 21.4 насельнщтва, «у акцыях i мерапрысмствах пратэсту прымуць удзел» не больш 3.6, не змапи адказаць адназначна 23,5% рэепандэнтау. Так1м чынам, большасць беларусау. адчуушы уплыу крызюу. мабшзуюцца i арыентуюцца на рэа-л1зацыю актыуна-канструктыуных сацыяльных стратэпй: стаць актыунеи i зрабщь усё для вырашэння узнжаючых праблем.

Лггаратура

1. 3 а с л а в с к а я. Г. И. Социетальная трансформация российского общества: Деятельно-структурная концепция / Т. И. Заславская. - М: Дело. 2002. - С. 445-446.
2. И а р с о и с. Т. О структуре социального действия / Т. Пирсоне. - М.: Академический Проект, 2000* - 880 с.
3. Ш т о м п к а. П. Социальное изменение как травма / П. Штомпка // Социол. исслед. - 2001. - № 1. - С. 6—16,
4. М е р т о н. Р. Социальная теория и социальная структура / Р. Мертон. - М: ACT Москва, 2006. - 873 с.
5. G i d d e n s, Л. Central Problems in Social Theory: Action, Structure and Contradiction in Social Analysis / A. Gid-dens. - London: Macmillan Press. 2000. - 350 p.
6. M иксю к. С. Ф. Опыт разработки и использования комплексной макромодели переходной экономики Республики Беларусь / С. Ф. Миксюк. - М.. 2007 - С. 1-3. - [Электронный pecypcl. ~ Режим доступа: httpj'/vwvw.ecsocman.edu.ru,' images, pubs. 2007/03/29/0000305966/019_Miksyuk_S.pdf. - Дата доступа: 14.07.2009.

.V. A/. SEC1IKO STRATEGIES OF THE BELARLSIAN PEOPLE SOCIAL ADAPTATION

Summary

Main characteristics of progressive, conservative and regressive strategies of Belarusian people adaptation have been revealed in the article. Typology of mentioned strategies has been elaborated. Sociological analysis of socio-economic transformations and world financial-economic crisis impact to the Belarusian people social adaptation has been realized. 

RI-ПЦ ЫАЦЫЯПЛЛЬНЛИ ЛКЛДЗМП 11АВУК БК.МЛРУС! Л? 4 2010 СКРЫЛ ГУМЛШ ГАРНЫХ 11АНУК

lir/iDrl

УЛК 364/09-1/

С Л/.

КАНСТЫТУЦЫЙНА-ПРАВАВЫЯ АСПЕКТЫ САЦЫЯЛЬНАЙ АБАРОНЫ НАСЕЛЬНЩТВА

Нацыянальпы ipnnip чакаиадауства i правовых Ласледавапнях Ржщтк, Беларусь (llacmyniy у редакцию 15 06.2010)

Уводзшы. Сацыяльная абарона насельнщтва стала асноуньш атрыбутам сацыяльнай па-;iiTbiKi любой цывЫзаванай дзяржавы. Задача большасш Ыстэм сацыяльнай абароны заклю-чаецца у падтрымцы дастатковага жыццёвага узроуню людзей, забсспячэнш занятасш, пра-дастауленж роунага доступу да медыцынскай дапамоп i аказанш неабходных саиыяльных па-слуг. Сютэмы сацыяльнай абароны насельнщтва юнуюць у MHorix KpaiHax свету. У найботьш разв1тых дзяржавах свету сацыяльная абарона з'яуляецвд найважнейшай часткай агульна-дзяржаунай палггыю, на рэал1зацыю якой затрачваецца ютотная частка унутранага валавога да-ходу. Найбольш развггыя сютэмы сацыяльнай абароны насельнщтва юнуюць v кражах з глы-6oKiMi пстарычным1 традыцыям! у сферы дэмакратьй, правоу чалавека i асно^ных свабод. Да .<пку TaKix KpaiH з упэуненасцю можна аднесщ Швецию, Германе, Францыю, Дашю i шэраг iHuibix. Менавгга сютэмы сацыяльнай абароны насельнщтва у гэтых KpaiHax прызнаюцца у якасщ сацыяльна арыентаваных. Пстарычны вопыт развщця названых KpaiH яскрава сведчыць аб ты.м што юнаванне у дзяржаве прадуманай сютэмы сацыяльнай абароны, якая ахошнвае ycix грама-дзян, не толыи прыводзщь да паляпшэння ix дабрабыту, пашырае i узмацняе працоуныя рэсурсы крашы, але i садзейн!чае эканаипчнаму росту i стабшзацьп пал1тычнай i сацыяльнай спуацьп у KpaiHe. Тым самым сацыяльная абарона робщь пазгеыуны уплыу на грамадства, садзейжчае сацыяльнай згодзе i забеспячэнню агульнага пачуцця сацыяльнай абароненасщ сярод яго членау. Вызначальны уплыу на фарлираванне пэунага вщу сютэмы сацыяльнай абароны насельнщтва аказваюць негатыуныя дэмаграф1чныя тэндэнцьп (падзенне нараджальнасщ шжэй за узровень натуральнага узнаулення насельнщтва i яго старэнне), яюя наз.раюцца на працягу доугага часу у KpaiHax Заходняй i Усходняй Еуропы. Гэта выклжае неабходнасць пошуку новых шляхоу для дасягнення аптымальных суаднос1н пам{ж эканам1чным1 i сацыяльным! састауляючым! грамад-скага развщця, яюя дазволЫ б пазбегнуць канфлкту пам1ж прыярытэташ эканалнчнага развщця дзяржавы i прынцыпам! сацыяльнай справяддоасщ. 3 гэтага пункту погляду уяуляецца щкавай ацэнка прынятай у Рэспубл!цы Беларусь астэмы сацыяльнай абароны насельн;цтва паводле яе эфектыунасщ i адпаведнасш еурапейсюм i сусветным стандартам.

Асноуная частка. У Канстытуцьп Рэспублш Беларусь зафксавана, што наша краша з'яуляецца прававой сацыяльнай дзяржавай. Словам «сацыяльная» падкрэспваецца тая ака^ичнасць што такая дзяржава прызначана ажыццяуляць палгеыку, наюраваную на забеспячэнне пэунага узроуню дабрабыту ycix ceaix грамадзян. падтрымку сацыяльна слабых rpvn насельшцтва i за-мацавання у грамадстве сацыяльнай справядл1васць

Сучасная канцэпцыя  сзцыяльнай дзяржавы характарызуе яе як дзяржаву якая ставщь у якасщ  ceaix галоуных мэт дасягненне дабрабыту усяго грамадства i яго членау, забеспячэнне грамадзя-нам дастойных умоу юнавання i свабоднага. усебаковага развщця асобы. Такая дзяржава гаран-

rye сацыяльную абарону наймеши забяспечаных цластоу населыпцгва i садзейшчае шырокаму у/пелу народа у сацыяльным развици i выкарыеташп яго вынжау для забеспячэння правоу i нспоуных свабод чалавека.

Наводле сэнсу ч. 2 арг. 21 Канстытуцьп  Рэспуб.пк! Беларусь 1994 г. (са эмянення\н  i да-паунення\п) сацыяльная дзяржава павшна клапацщца аб стварэиш умоу, як!я забяспечвагоць да-стойнае жыцие' i свабоднае развщцё чалавека. Над дастойным жыццём. перш за усе, трэба разу-мець матэрыяльную забяспечанасць грамадзян на узроуш стандарта* сучаенага развггога грамадства, ix доступ да каштоунасцей культуры, гарантыю правоу асабютай бяспекг Свабоднае развпшё асобы дасягаецца, ка;п правы, замацаваиыя у Канстытуцьп i законах, грунтуюнца на прызнанш годнасш чалавека i кат у дзяржаве створаны магчымаеш для кожнага карыстацца грамадзянсюми эканам1чным1 i пал1тычным1 правам! i свабодамт а таксама сацыяльным! i культурным! правами Для свабоднага развщця асобы неабходна таксама сукупнаснь умоу. наюраваных на ф!з1чнае, штэлектуальнае i марадьнае развпщё чалавека. Прававая саныяльная дзяржава стварае роуныя магчымасщ для ycix, г. зн. выступав гарантам i абаронцам штарзсау правоу i свабод не якой-небудзь адной сацыяльнай трупы ni некальюх труп, a ycix членау грамадства.

Само  паняцце «сацыяльная дзяржава»  было упершыню ужыта у XIX ст. нямецюм дзяржа-вазнауцам Л. Штэйнам. Ни меркавау. што дзяржава «абавязана садзешнчаць зканам1чнаму i гра-мадскаму прагрэсу ycix ceaix грамадзян, бо, у канчатковым вышку, развщцё аднаго выступас умовай развщця другога. i менавгга у гэтым сэнсе гаворыцца аб сацыяльнай дзяржаве» [1. с. 82]. Друг! нямецк! вучоны, А. Вагнер, у 1879 г. прапанавау больш радыкальную канцэпцыю сацыяльнай дзяржавы, якая прадугледжвала стварэннс «дзяржавы культуры i усеагульнага дабрабыту» шляхам адзяржаулення чыгункх горных прадпрыемствау, банкау i страхавых аргашзацый, за-беспячэння штэграцьп працоунага класа у дзяржаву пры адмауленш палпычных i сацыяльных рэвалюцый» [2, с. 25]. У Швецьп у XX ст. дзяржауным дзеячам i эканамютам Г. Мюрдалем была падрабязна распрацавана «тэорыя дзяржавы дабрабыту», у прыватнасш, вызначаны агульныя прыметы такой дзяржавы: спалучэнне рыначнай эканомш з дзяржауным планаваннем, дэмакра-тызацыя падггычнага жыцця, задавальненне штарэсау ycix пластоу грамадства i ix удзел у размер-каванн! сацыяльных даброт [3, с. 47].

Упершыню нарматыунае рэгуляванне  сацыяльных адносш пачалося у XIX ст. у крашах За-ходняй Еуропы. Найбольш яскрава гэта праявьзася у Англи, Францьн i Германй. У Англи у ,1802 г. прыняты першыя законы аб сацыяльнай абароне насельнщтва (абмежаванне у прымяненш дзщячай працы, абмежаванне у выкарыстанш на фабрыках жаночай працы), затым у 1841 г. у Францьн - закон аб працы дзяцей на прамысловых прадпрыемствах i паняцце працоунага права у якасщ абагульненай сацыяльнай праграмы. Гермашя першая у свеце увяла с1стэму страхавання шляхам прыняцця у 1883 г. закона аб сацыяльным страхаванж з прычыны хваробы асоб прамысловай працы i закона аб страхаванш ад няшчасных выпадкау на вытворчасщ у 1884 г. Ужо гэтым законам был! уласщвы рысы, характэрныя для страхавання i сёння: увязванне памерау страхавых узносау з заробкам; размеркаванне расходау на узносы пам!ж наёмным! працаушкам! i работадауцам!; публ!чна-прававая форма аргашзацьн страхавання.

Большасць канстытуцый  замежньгх KpaiH, прынятых у XX ст., замацавал! асноуныя прынцыпы сацыяльнай дзейнасш дзяржавы, у прыватнасц!, указание на сацыяльны характар рыначнай экано-MiKi, магчымасць дзяржаунага гаравання, грамадск!я функцьн прыватнай маёмасц! i !нш. У другой палове XX ст. у замежных KpaiHax афармляецдатры асноуныя сацыяльныя мадэл! заканадауства:

• англасаксонская, ui англа-амерыканская (неал!беральная), мадэль, характэрная для таюх KpaiH. як Вялжабрыташя, ЗША, Аустрал1я, Канада;
• франка-германская (кансерватыуна-карпаратывюцкая) мадэль, прадстауленая Францыяй, Гермашяй, Белы!яй, 1тал1яй;
• скандынауская (сацыяльна-дэмакратычная) мадэль, якая склалася у Швецы!, Дани, Фшлян-дьй [4, с. 186].

Першая, англасаксонская, мадэль прадутледжвае  аказанне дзяржаунай падтрымк! найбольш уразл1вым катэгорыям насельн!цтва. галоуным чынам - шляхам сацыяльнай дапамоп (разгля-даемай як дзяржауная дабрачыннасць, г. зн. якая даецца на бязвыплатнай аснове i фшансуецца за 

кошт выдаткау). Сацыяльнае заканадауства уетанаулшае бачавы. мнпмадьны узровень i чрвнтыв. якл арыентусцца на маказчмк мяжы беднасц! (пры готым абавячкова фшансукжца дчяржауная ахова здароуя, дчщячыя динамо! i, меры па барацьбс з беспрацоуем). Да укачана! a мпн.чуму дада-юцца яшч) два элементы: сацыяльнае страхаванне працаушкоу работадауцамл i дадатковас асабютае страхаванне. Усе' гэта у пэлым чабясиечвае дастаткова высою учровень сацыяльнай аба-роны населыпитва.

Другая, франка-германская. мадэль заснавана  па прынцыпах сацыяльнага страхавання: сацыяльнае чаканадауства у значнай ступеш дыферэнцыравана (у залежнасщ ад вытворчай сферы, характару працы). сацыяльныя дапамоп фжансуюццача коштучносау працаушкоу i работадауцау, памеры сацыяльных выплат задежаць ад памеру панярэдняга чаробку працаушка, працягласщ страхавога стажу, встыш страхавых плацяжоу. Дчяржава удзелынчае у фшансаванш расходау на сацыяльнае страхаванне ч дапамогай даплат i субадый; асабл!ва значны удзел дзяржавы у забеспячэнш падтрымк! мацярынства i дчящнетва.

Трэцяя, скандынауская, мадэль сацыяльнага  чаканадауства прадугледжвае сацыяльную аба-рону ycix грамадчян шляхам лзяржаунага сацыяльнага забеспячэння, якое фжансуецца за кошт дзяржаунага бюджзту. Заканадауства вычначае высомя стаук1 падаткау на прадпрымальнщк1 да-ход на аснове прагрзегунай шкалы, дчякуючы чаму icnye магчы.масць прадастаулення yciM гра-мадзянам шыроката кола сацыяльных гарантый.

У СССР у перыяд з 1917 па 1991 г. быу ажьщцёулены комплекс мерапрыемствау па сацыяльнай абароне насельшцтва, найбольш на&гпжаны да скандынаускай сацыяльнай мадэлг усеагуль-ная занятасць. сацыяльнае чабеспячэнне па непрацаздольнасц1, бяеплатнае медыцынскае абслугоуванне i адукацыя. Пры гэтым дчяржава выступала манапольным рэгулятарам сацыяльных працэсау i сацыяльнай абароны насельшцтва.

Рэспублжа Беларусь у цэлым захавала патэрналгсцт характар сацыяльнай абароны  насельнщтва, уласщвы савецка.чу перыяду развщця дзяржавы. У той жа час з'яуленне новай эканам1чнай пал1тык1, якая выяуляецца J? планавым пераходзе ад жорстка цэнтралтзаванай эканомга да ры-начнай, патрабуе ктотнага абнаулення гснуючай сютэмы сацыяльнай абароны насельшцтва (у тым лжу заканадауства, якое рэгулюе дадзеную сферу грамадсюх адноелн) з паступовым фар-\праваннем Ыстэмы адраснай сацыяльнай абароны ад сацыяльных рызык. Да вщау сацыяльных рызык трэба аднесш магчы.масць аказацца беспрацоуным, атрымаць калецтва ui прафесшнае за-хворванне, швалщнасць, узшкненне часовай непрацаздольнасщ, страту кармщеля, наступление старасцт У разглядаемым аспекце сацыяльная абарона насельшцтва уя^ляе сабой сютэму ад-HociH, якая складваецца у грамадстве у сувяз1 з яго абаронай ад сацыяльных рызык, дзе суб'ектам1 гэтых адносш выступаюць дчяржава, работадауцы, грамадсюя аб'яднанш, шдывщы, а асноуным аб'екта.ч з'яуляецца насельнщтва крашы.

Сацыяльная абарона насельшцтва  з'яуляецца адным з найважнейшых элементау сацыяльнай пал1тык1 дзяржавы. Прынцып сацыяльнай палпыю дзяржавы замацаваны i у найважнейшых .чпжнародна-прававых актах: Усеагульнай дэкдарацьй правоу чалавека 1948 г. i М1жнародным пакце аб экана.\пчных, сацыяльных i культурных правах 1966 г. М1жнародна-прававыя дакумен-ты, канстытуцьп розных краш вычначаюць сацыяльную дзейнасць дзяржавы як яе клопат аб тым, каб кожны чалавек меу так1 жыццёвы учровень, яю неабходны для здароуя i дабрабыту яго самога i яго сямЧ.

«Сэнс сацыяльнай пал1тык1 чаключаецца  у тым, каб удасканалщь умовы  жыцця членау гра-мадства, разв1ваць сацыяльныя сувяз! пам!ж Ых i сацыяльным асяроддзем шляхам абмежавання маштабау абсалютнай беднасщ: забеспячэння матэрыяльных крынщ кнавання тым. хто imi не валодае (перш за усё па прычынах. незалежных ад ix); скарачэння дыферэнцыяцьн насельнщтва па даходах; аздараулення навакольнага асяроддзя. прадастаулення грамадзянам маёмасных i аду-кацыйных паслуг i г. д.» [5, с. 15-16].