Мемлекеттік қаржылар және қаржылық құқық

Мемлекеттің салық жүйесінің мынадай:

1. трансферттік және индикативтік қасиеттері;
2. императивтік сипаты;

3. ақшалай нысандағы құнды бөлудің қаржылық- 
құқықтық қүралы;

4. фискалдық өзара қарым-қатьшастардьщ принциптерін іске асырудың негізі;
5. қоғамның әлеуметтік - экономикалық дамуының әр қилы жағдайларына қарай салық әкімшілігін жүргізудің жолдары;
6. корпорациялық және мемлекеттік қаржылар аясының мүдделерін теңдестіру элементі;
7. әлеуметтік аяларға зиянын тигізбейтін, экономиканы тікелей немесе жанама түрде басқарудың тәсілі сияқты өзіне тән ерекшеліктері мен белгілері болады.

Жоғарьща баяндалған жәйттарды ескерсек, мемлекеттің салық жүйесі деп ҚР аумағы мен мемлекеттің салықтық юрисдикциясының ауқымындағы қазіргі кезең талаптарына орай қалыптасқан салық салудың өте маңызды жағдайлары мен мән-жайларының жиынтығын айтамыз.

ҚР салық жүйесі мына келесідей құрылымдық элементтерден:

1. салықтарды белгілеу және салық салу аясына енгізу тәртібі мен негіздерінен (заң актілерінде белгіленіп, бекітілуі);
2. салықтар жүйесінен (алынатын салықтар мен міндетті төлемдердің түрлері мен тізілімі);
3. салықтардың алыну көздерінен;
4. салықтарды (мәжбүрлеп) алудың принциптері мен түрлерінен;
5. салықтарды алу деңгейінен;
6. мемлекеттік салықтық бақылаудың нысандары мен әдістерінен;

7. салық төлеушілердің тиісті құқықтары мен 
міндеттерінен;

8. салықтық қатынасқа қатысушылардьщ құқықтары мен 
занды мүдделерін қорғау тәсілдерінен тұрады.

Мемлекеттің салық жүйесінің негізінде мынадай:

1. салықтық қатынастардағы заңдылықты қамтамасыз

ету;

2. салық жүйесінің икемділігі;
3. салық жүйесінің әлеуметтік мақсат - бағдары;
4. салық процедураларының заңмен регламенттелуі;
5. салық жүйесі қүрылымының мүқият құрылуы және біртұтастылығы;
6. салықтық міндеттеме салмағының салық төлеушінің қаржылық жай күйімен мөлшерлес болуы;
7. салықтық зандарды білу презумпциясы;
8. салық төлеушілердің кінәсіздігі презумпциясы;
9. салық саясатын еліміздің экономикалық өсуі мен тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында пайдалануға ат-салысуы;

 

10. әкімшілік шығындар мен салық төлеушілердің салық заңдарының әмірлі талаптарын сақтауға жіберген шығындарының есепке алынуы;
11. инвестициялық процестердің бүзылмауын қамтамасыз ету принциптерін жатқызуға болады.

Қазіргі кезде, мемлекеттің салық жүйесін ұтымдыландыру мақсатында мына келесідей маңызды мәселелер:

1. тікелей және жанама салықтардың арасындағы ара қатынастардың тиімділігін айқындау;
2. бір салық салу базасына әр түрлі салық салуды болдырмау;
3. экономикалық-құқықтық табиғаты бойынша өзінің құрамына бірден салық қосылатын салық базасынан салық алуға жол бермеу;
4. экономика тұрғысынан тиімді деп табылған салық жеңілдіктерінің тізбесін белгілеу;
5. резиденттілік принципін қолдануды дұрыс жолға қою;
6. салықтық міндетгемелерді іске асыратын жер мен оны орындау мерзімін анықтау;
7. шағын бизнес субьектілеріне қатысты ерекше салық режимдерін қолдану;
8. жергілікті мемлекеттік басқару органдарының қаржылық базаларын реттейтін жаңа салық механизмдерін құру;

9. салық механизмінің мемлекеттік шаруашылық 
жүйесінің вертикалы мен горизонталі бойынша тиімді қыз- 
мет атқаруы көзделініп отыр.

Салықтар.

Мемлекеттің бюджет жүйесінің аса маңызды құраушы негізі мемлекеттің салықтық құқығының көмегімен мәжбүрлеу арқылы алынатын міндетті төлемдер - салықтар, алымдар, баждар, төлемақылар және т.б., яғни жинақтап айтқанда салықтар болып есептелінеді. Салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің экономикалық — құқықтық маңызы олардың төленуіне байланысты туындайтын қаржылық — экономикалық және құқықтық қатынастарда, яғни салық төлеушілердің мемлекетке салық төлемінің затын (сомасын) берулері кезінде салық заңдарымен белгіленген салықтық құқықтық қатынасқа қатысушы салық органдары мен салық төлеушілердің арасында туындайтын қатынастарда жарқын көрініс табады.

Сонымен, салық деп, мемлекет тарапынан біржақты шығарылған заңдардың негізінде, сол заңдарда нақты айқындалған мөлшерде және қатаң белгіленген мерзімдерде Республикалық немесе жергілікті бюджетті қалыптастыру мақсатында салықтық міндеттемелерін орындауға тиісті заңды және жеке тұлғалардан жүйеленген әрі тұрақты түрде мемлекеттік уәкілеггі органдар алатын баламасыз, қайтарымсыз, ақшалай міндетті төлемді айтамыз.

Салықтар экономикалық және әлеуметтік — саяси қатынастарды өзінің бойында жинақтаушы күрделі әрі қоғам өмірінің көп аспектілі қаржылық- құқықтық құбылысы бо-

лып табылады. Сондықтан ол өзіне тән көптеген айрықша белгілерімен ерекшелінеді, осыған орай салық:

1. міндетті төлем;
2. жекелей-эквивалентсіз төлем;
3. қайтарылмайтын төлем;
4. мемлекет кірісін қалыптастыратын төлем;
5. ұдайы төлем;
6. мәжбүрлі төлем;
7. заң жүзінде белгіленген төлем;
8. құқыққа сай төлем;
9. жүзеге асырылуы кезінде төленетін салық сомасының меншік нысынының әрқашанда мемлекеттік меншік нысанына ауысуымен көрініс табатын төлем;

 

10. мөлшері алдьш-ала (бұрынырақ) айқындылған төлем;
11. қатаң белгіленген мерзімде жүзеге асырылатын төлем;
12. өте түрақты салықтық міндеттемелер туындататын төлем;

 

13. белгіленіп, бекітілуі кезінде нақты салық төлеушілердің төлем қабілеттілігі есепке алынатын төлем;
14. ақшаның төлем құралы ретіндегі функциясын көрсететін (ақша нысанындағы құнның біржақты қозғалысын) төлем;

 

15. жүзеге асырылуы заңи жауапкершілік шараларымен қамтамасыз етілетін төлем;
16. тек қүқықтық нысанда болатын төлем;
17. біржақты - өктем тәртіппен мемлекет белгілеген төлем;
18. жүзеге асырылуы салық төлеушінің заңи міндеті болып табылатын төлем;
19. жекелей-айқындалған сипаттағы төлем;
20. материалдық-заттай төлем;
21. әрдайым фискалдық нысанда болғандықтан салық әкімшілігін жүргізуге қолайлы әмірлі сипаттағы төлем;
22. мемлекет тарапынан заттандырылған обьективті экономикалық категория, ягни мемлекеттік қазынаны толықтыру мақсатында тиісті мемлекеттік билік тармағы өйымдастырып, құқықтық негіздеген ақша қаражаттарының арналы ағымы;

23. әлеуметтік бағдарлы нарықтық экономиканың 
негізінде жасалынатын демократиялық қоғамның өнімі;

24. табыстарға салынуына байланысты тікелей ал тұтынуға (шығынға) салынуына орай жанама болып бөлінетін төлем;

25. салық төлеушінің экономикалық - қаржылық жай-күйіне қатысты функция;
26. реттеуші сипаттағы экономикалық стимул және бюджеттің материалдық-заттай қаражаттарының көзі;
27. қоғамдағы бөлу және қайта бөлу қатынастарын білдіретін экономикалық категория;
28. мемлекетгің салықтық құқығына сай мәжбүрлеп алына отырып, бюджет жүйесінің мызғымас материалдық негізін құрайтын төлем;

29. бірыңғай салық жүйесін білдіретін мемлекеттік 
деңгейдегі және жергілікті салық салу жүйелеріне байланы- 
сты мемлекеттік және жергілікті болып көрініс табатын төлем 
болып саналады.

Сонымен, салықтарды - өте көп қырлы-аспектілі, кезеңдер сайын пайда болатын, тұрғылықты және ұдайы жүзеге асырылатын міндетті ақшалай төлем деп айта аламыз.

Салықтардың функцияларына - мемлекеттің салықтық қызметінің негізгі бағыттарында көрініс табатын (іске асырылатын) салықтардың экономикалық табиғатына, мән-маңызы мен тек өзіне тән қасиеттері жатады.

Экономикалық категория ретінде салықтың функцияларына:

1. фискалдық функцияны;
2. бөлуші функцияны;
3. реттеуші функцияны;
4. бақылаушы функцияны;
5. жеңілдік беруші функцияны жатқызуға болады. Салықтардың топтастырылуы: олардың айырмашылық-

тары мен ұқсастықтарын белгілеуге себін тигізеді; саны жағынан шамалы топтарга бөлу арқылы олардың зерделенілуін және практикада қолданылуын жеңілдетуді көздейді. Салықтарды топтастырудың кейбір негіздеріне:

1. алыну тәсілдері бойынша;
2. салық салу субъектілері бойынша,
3. салық салу объектілері бойынша;
4. кірісіне салықтық түсімдер (төлемдер) есептелінетін бюджет деңгейі бойынша;
5. салықты енгізудің мақсат-бағдары бойынша;
6. салықтық түсімдерге деген салықтық қүқықтарын пайдалану ауқымы бойынша;

7. салықтық төлемдерді төлеу көздері бойынша көрініс табатын принциптер жатады.

Мәселен, салық салу субъектілері бойьшша: занды тұлғалардан алынатын салықтар; жеке тұлғалардан алынатын салықтар; салықтық түсімдерге деген салықтық құқықтарын пайдалану деңгейі бойынша: өздеріне тұрақты берілген (бекітілген) салықтар; бөліктерге (сомаларға, проценттерге) бөлу арқылы белгіленетін (берілетін) реттеуші салықтар болып бөлінеді.

Салықтардың мән-жайларына байланысты: тікелей және жанама салықтар; тұрақты бекітілген және реттеуші салықтар; мемлекеттік деңгейдегі және жергілікті аумақтардағы салықтар; жалпы және мақсатты салықтар; ұдайы алынатын және біржолғы салықтар сияқты түрлері болады.

Қазақстан аумағында алынатын салықтардың түрлеріне:

1. корпорациялық табыс салығы;
2. жекелей табыс салығы;
3. қосылған қүн салынатын салық;
4. акциздер;
5. жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері;
6. әлеуметтік салық;
7. жер салығы;
8. көлік құралдары салығы;
9. мүлік салығы жатады.

Алымдар.

Алымдар дегеніміз мемлекеттік уәкілетті органдар тарапынан өтінуші-келуші белгілі бір тұлғаларға белгілі бір көрсетілген тиісті қызметтер мен берілген құқықтар немесе арнайы рұқсаттар үшін сол занды немесе жеке тұлғалардан алынатын мақсатты - бағдарлы, біршама-эквивалентті әрі міндетгі ақшалай төлемдер.

Алым өзіне тән мынадай белгілерімен сипатталады:

1. біржолғы төлем
2. біршама — эквивалента төлем;
3. міндетті төлем;
4. нақты тұлға үшін ерікті сипаттағы төлем;
5. ақшалай төлем;
6. өтемдік сипатта болатын төлем;
7. көрсетілген қызметтің құны есепке алына отырып жүзеге асырылатын төлем;
8. кейде мемлекеттің материалдық мүддесі басым болып кететін төлем.

Қазақстан Республикасында алымдар мыналарды мемлекеттік тіркегені үшін:

1. заңды тұлғаларды ;
2. жеке кәсіпкерлерді;
3. жылжымайтын мүлікке деген құқықтарды және олармен жасалған мәмілелерді;
4. радиоэлектрондық құралдарды және жиілігі жоғары құрылғыларды;
5. механикалық көлік құралдары мен тіркемелерді;
6. теңіз, өзен кемелері мен шағын көлемді кемелерді;
7. азаматтық әуе кемелері мен шағын көлемді кемелерді;
8. дәрі-дәрмек құралдарын;
9. автокөлік құралдарының ҚР арқылы жүріп өткені үшін;