Мемлекеттік қаржылар және қаржылық құқық

Қаржылық - құқықтық жауапкершілік қаржылық -құқықтық нормалардың әмірлі талаптарын атқаруға байланысты өздеріне жүктелген міндеттерді тиісінше орындамаған үшін қаржылық құқықтық қатынастарға қатысушы тұлғаларға қолданылатын, негізінен алғанда материалдық мемлекеттік мәжбүрлеу шаралары болып саналады.

Мемлекеттік қаржылар саласындағы құқық бұзушылықтар үшін мына келесідей: қаржылық — құқықтық, әкімшілік - құқықтық, қылмыстық - құқықтық сияқты заңи жауапкершілік түрлері қолданылады.

Әкімшілік — құқықтық жауапкершілік шарасы әкімшілік айыппүл болып табылады. Қылмыстық құқықтық жауапкершілік шаралары айыппүл, түзеу жүмыстары, бас бостандығынан айыру, оған қоса мүліктерін тәркілеу түрінде көрініс табады.

Қаржылық — банкттік қызмет деп қоғамдық — мемлекетгік материалдық мүдделер мен дықтарды қамтамасыз ету үшін Қазақстанның Ұлттық Банкі мен басқа да мемлекеттік несиелеу ұйымдардың мемлекетгің банк жүйесін жетілдіруге, мемлекетгік банктердің ақшалай ресурстарын қалыптастыруға және оларды мемлекетгің орталықтандырылған ссудалық қорлары ретінде пайдалануға бағытталған, сондай-ақ банктік заңдармен көзделген банктік операциялар мен мәмілелерді жүзеге асыру жөніндегі қызметтерін айтамыз.

Қаржылық — банктік құқықтың пәніне Қазақстанның Ұлттық Банкі мен басқа да мемлекеттік банктерінің, сондай-ақ ҚР тиісті заңдары бойынша мемлекеттің қаржылық агенттері болып табылатын мемлекеттік емес банктердің банктік қызметтерінің барысында туындайтын қоғамдық (банктік) қатынастар жатады.

Қаржылық - банктік құқық капитал рыноғында орталықтандырылған ссудалық қор ретінде пайдаланылатын мемлекеттік банктердің ақшалай ресурстарын қалыптастыру және жүмсау барысында туындайтын банктік қатынастарды реттейтін қаржылық құқықтың бөлімі, яғни айрықша қар-жылық — құқықтық институт болып табылады.

Қаржылық - сақтандыру қызметі мемлекеттің сақтандыру жүйесіндегі алдын алу және қалпына келтіру шараларын жүзеге асыру, сақтандыру жағдайларының туындауына орай заңды және жеке тұлғаларға келтірілген залал - зардаптардың орнын толтыру мақсатында арнайы ақшалай қорларды (сақтандыру резервтерін) қалыптастыру жөніндегі мемлекеттік сақтандыру ұйымдарының іс-қимылдары ретінде сипатталады.

Қаржылық - сақтандыру құқығының пәніне еліміздегі сақтандыру ісін ұйымдастыру және мемлекеттік міндетті сақтандыруды жүзеге асыру, сондай-ақ мемлекеттің сақтандыру резервтерін қалыптастыру және болу барысында туындайтын қоғамдық қатынастар жатады.

Сақтандыру нысандары:

1. міндеттілік дәрежесі бойынша - ерікті және міндетті;
2. сақтандыру объектісі бойынша — жеке және мүліктік;
3. сақтандыру төлемін жүзеге асыру негіздері бойынша - жинақтаушы және жинақтаушы емес болып бөлінеді.

Қаржылық - сақтандыру құқығы мемлекеттің қаржылық — сақтандыру қызметінің барысында, яғни еліміздегі сақтандыруды ұйымдастыру, мемлекеттік міндетті сақтандыруды жүзеге асыру және мемлекеттің сақтандыру резервтерін қалыптастыру және оны болу барысында туындайтын сақтандыру қатынастарын реттейтін қаржылық құқықтың бөлімі.

Қаржылық - шаруашылық құқығының пәні деп, мемлекеттік орталықтандырылмаған қаржыларды қалыптастыру, бөлу және пайдалануды ұйымдастыру барысында туындайтын қоғамдық қатынастарды айтамыз.

Мемлекеттік орталықтандырылмаған қаржылар мемлекеттік кәсіпорындар мен мемлекеттік мекемелердің тиісті ақша қорларының жиынтығы, сондай-ақ олардың осы ақшалай қорларын қалыптастыру және бөлу процесінде туындайтын экономикалық қатынастардың жиынтығы мағынасында түсіндіріледі.

Сонымен, қаржылық — шаруашылық құқығы мемлекеттің орталықтандырылмаған ақша қорларын тиісті қаржылық - құқықтық мақсаттарды көздей отырып қалыптастыру, бөлу және пайдалануды ұйымдастыру барысында туындайтьш айрықша қоғамдық қатынастарды реттейтін қаржылық - құқықтың бөлімі болып табылады.

15.2. Қаржылық - құқықтық қатынастар.

Қаржылық құқықтық қатынастар деп мемлекеттің қаржылық қызметінің барысында, қаржылық-құқықтық нормалардың негізінде туындайтын қоғамдық қатынастарды, яғни қаржылық құқық нормаларымен реттелінген мемлекеттік қаржылық қатынастарды айтамыз.

Осы айтылған жәйттерге байланысты, бірден қаржылық - құқықтық қатынастарды сипаттауға көшпестен бұрьн қаржылық - құқықтық нормалардың мән-жайларына тоқтала кетуіміз керек.

Сонымен, қаржылық - құқықтық нормалар -мемлекеттің қаржылық қызметінің барысында туындайтын қоғамдық қатынастарға қатысушылардың жүріп — тұру қағидаларын белгілейтін, сондай-ақ өздерінің мән-жайына байланысты материалдық және ұйымдастырушы болып бөлінетін құқықтық нормаларға жатады. Материалдық қаржылық - құқықтық нормалар материалдық объектісі ретінде ақшалай қозғалысты білдіретін қаржылық қатынастарды реттейді. Ал ұйымдастырушы қаржылық - құқықтық нормалар қаржылық қызметтің процедуралары мен нысандарын белгілейді және қаржылық құрылымдарды айқындайды.

Сонымен бірге, өздерінің реттеуші ықпалын тигізетін әралуан қаржылық қызмет аяларына қатысты қаржылық құқықтық нормаларды бюджеттік - құқықтық нормалар, валюталық - құқықтық нормалар, қаржылық - банктік құқығының нормалары, қаржылық — шаруашылық құқығының нормалары, салықтық - құқықтық нормалар деп нақтыландыруға болады.

Осы қаржылық — құқықтық нормалар мына келесідей ерекше белгілерімен сипатталады: 1. Олар мемлекеттік уәкілетті органдар тарапынан белгіленеді және мемлекеттік

— өктем сипатта болады. 2. Олар қаржылық қатынастарға қатысушылардың қайсы біріне субъективтік құқық беру, ал басқаларына заңи міндет жүктеу арқылы тек сол қатысушылардың жүріс - тұрыстарын реттейді. 3. Олар тиісті заңи нысандағы актілермен, яғни қаржылық заң актілерін шығару арқылы ғана белгіленеді. 4. Бұлжытпай, тиісінше орын-далуы мақсатьщда олар мемлекетгің мәжбүрлеу күшімен қамтамасыз етіледі. 5. Олар мән-жайларының мұқият баяндалуымен, диспозицияларының толық құрылуымен және айрықша мазмұндалуымен ерекшелінеді. 6. Олар тиісті қатысушылардың мемлекет алдындағы қаржылық міндеттемелерін туындатады және мемлекеттің материалдық мүдделерін қамтамасыз етуге себін тигізеді. 7. Олар мемлекеттің құқық жүйесіндегі басқа құқықтық нормаларға қарағанда құрамдарында есептеу нормаларының болуымен айрықшаланады. 8. Олар басқа құқық салаларының құқықтық нормаларымен салыстырғанда өздерінің тікелей мақсат бағдарымен және жүйесінде көбінесе императивтік және құзыреттер белгілейтін нормалардың болуымен ерекшеленеді.

Қаржылық - құқықтық қатынастар: бюджеттік; қаржылық - банктік; қаржылық - сақтандыру; қаржылық -шаруашылық құқықтық қатынастары; материалдық қаржылық - құқықтық қатынастар; ұйымдастырушы қаржылық - құқықтық қатынастар; біржақты - өктем қаржылық -құқықтық қатынастар; шартты қаржылық құқықтық қатынастар; реттеуші қаржылық - құқықтық қатынастар; қорғаушы қаржылық - құқықтық қатынастар болып бөлінеді.

Қаржылық құқықтық қатынастардың субъектілеріне: мемлекеттің біртүтас өзі; әкімшілік — аумақтық құрылымдар; мемлекеттің уәкілетті органдары; жергілікті мемлекеттік басқару органдары; заңды тұлғалар (мемлекеттік және мемлекеттік емес, коммерциялық және коммерциялық емес, резидент және резидент емес); жеке тұлғалар (азаматтар, шетел азаматтары және азаматтығы жоқ тұлғалар) жатады.

Қаржылық — құқықтық қатынастар: 1. Олар тек мемлекеттің қаржылық қызметінің аясында, мемлекеттің қаржылық қатынастарды құқықтық реттеуінің нәтижесінде туындап, өркендейді. 2. Осы қатынастардың міндетті әрі түрақты субъектілері қаржылық және басқа да өктем өкілеттіктері бар мемлекеттік уәкілетті органдар болып табылады. 3. Осы қатынастардың объектісіне ақшалар немесе ақшалай міндеттемелер жатады. 4. Олар, негізінде ұлттық табысты болу барысында туындайтындықтан әрқашанда бөлу сипатында болады. 5. Бұл қатынастар мемлекеттің ақша жүйесін, оның қаржылық құрылымдарын қалыптастыруды, мемлекеттің ақшалай қорларын жоспарлауды ұйымдастыруды және оны пайдалану процесіне бақылау жүргізуді білдіреді. 6. Олар мемлекеттің материалдық базасын қалыптастыру барысында туындайтындықтан экономикалық сипатта болады. 7. Олар мән-мағынасы бойынша экономикалық қаржылық қатынастар, ал нысаны бойынша қаржылық — құқықтық қатынастар ретінде көрініс табатын бірыңғай қоғамдық қатынастарды көрсетеді.

Мемлекеттік орган тек мына келесідей жай-жағдайларды сақтағанда ғана қаржылық құқықтық қатынастың субъектісі болып есептелінеді: бұл субъект жеткілікті көлемде тиісті өктем қаржылық өкілеттік берілген мемлекеттік орган болып саналады; осы органның қызметі мемлекеттің қаржы жүйесінің құрамына кіретін ақшалай қорларды қалыптастыру, бөлу және пайдалануды ұйымдастыру процестерін көрсетуге тиіс; осы органның қызметтері жалпы мемлекеттік мүдделермен айқындалады; осы қызметтердің барысында мемлекеттің функциялары жүзеге асырылады; осы қызметтердің барысында туындайтын қатынастар өздерінің экономикалық және құқықтық белгілері бойынша қаржылық қатынастар болып табылады.

Қаржылық құқықтық қатынас субъектілері өздерінің құқықтық және басқа да мән — жайларына байланысты өктем билік жүргізуші және бағынышты (тәуелді) болып бөлінеді.

Өктем билік жүргізуші өзінің құқықтары мен занды мүдделерін: 1. қаржылық берешектерді біржақты — мәж-бүрлеу түрінде өндіріп алу. 2. мемлекет алдындағы өзінің қаржылық міндеттемесін орындамаған тұлғаны осы уәкілетті субъектінің біржақты шешімінің негізінде қаржылық -құқықтық немесе әкімшілік — құқықтық жауапкершілікке тарту. 3. қаржылық заңдарды бүзған тұлгаларды зандарда көзделген қылмыстық жауапкершілікке тарту мақсатында тиісті құжаттарды құқық қорғау органдарына жіберу жолымен қорғайды.

Бағынышты субъектілер өз құқықтары мен заңды мүдделерін: қаржылық органдар мен олардың лауазымды тұлғаларының іс-әрекеттері жөнінде солар бағынатын органдарға шағымдану, сондай-ақ қаржылық органның іс-әрекеті жөнінде сотқа шағымдану тәсілдері арқылы қорғай алады.

Қаржылық құқықтық қатынастардың пайда болуының, өзгеруінің және тоқтатылуының негізіне жататын, қаржылық заңдарда көзделген кұзыретті мемлекеттік органдардың лауазымды адамдардың, занды және жеке тұлғалардың саналы, құқыққа сай іс - қимылдарының нәтижесі, сондай-ақ адамның, қоғамның еркінен тыс құбылыс — оқиғалар ретінде көрініс табатын занды маңызы бар фактілер қаржылық құқықтағы заңи фактілер болып табылады.

Қаржылық құқықтагы заңи фактілер мынадай функцияларды:

1. қаржылық құқықтық қатынастардың туындауын, өзгертілуін және тоқтатылуын қамтамасыз етеді. 2. қаржылық құқықтық реттеу әдісінің элементі қызметін атқарады.

3. өте маңызды ақпараттық қызмет атқарады. 4. мемлекеттің 
қаржылық қызметінің аясындағы зандылықты кепілдендіреді. 
5. кейде ынталандыру қызметін де атқарады.

Қаржылық құқықтық қатынастың пайда болуының негізіне:

1. тиісті қаржылық органның жекелеген қаржылық актіні шығаруы; 2. қаржылық шарт жасасу (шартқа отыру); 3. белгілі бір тұлғаның салық салуға жататын объектіні сатып алуы, не болмаса қаржылық зандардың ауқымына жататын өзге де іс-қимылдарды жүзеге асыруының нәтижесінде салық немесе басқа міндетті төлемді төлеуші мәртебесіне ие болуы сияқты заңи фактілер жатады.

Ал қаржылық құқықтық қатынастың өзгеруі негізіне мына: 1. салықтық міндеттеменің негізіне жататын қаржылық-жоспарлық актіні өзгерту. 2. салық салу объектісінің өзгеруі. 3. салық төлеушінің құқықтық мәртебесінің өзгеруі.

4. белгіленген тәртіп бойынша бұрын жасалынған қаржы- 
лық шартты өзгерту сияқты заңи фактілер жатады.

Қаржылық құқықтық қатынастың тоқтатылуы негізіне жататын заңи фактілер: 1. қаржылық міндеттемені атқару; 2. қаржылық міндеттемені туындатқан қаржылық шартгы бүзу; 3. қаржылық құқықтық қатынастың бір тарабы болып табылатын мемлекеттің басқа тараптың алдындағы өзінің қар-жылық міндеттемесін орындаудан бас тартуы, не болмаса тиісті контрагентін өзінің алдьшдағы қаржылық міндеттемесін атқарудан босатуы түрінде көрініс табады.

Осы айтылғандарды қорыта келіп, қаржылық құқықтық қатынастарға мынадай түсінік беруге болады: қаржылық құқықтық қатынастар деп, мемлекет және қоғам мүддесін қамтамасыз етуге бағытталған, өктем-мүліктік сипатта бола-тын, қаржылық құқықтық нормаларға негізделген және сол нормалармен реттелетін, маңызы бойынша экономикалық болып табылатын, мемлекеттің және оның уәкілетті органдарының қаржылық қызметтерінің барысында туындайтын қоғамдық қатынастарды айтамыз.

15.3. Бюджеттік құқық және мемлекеттік бюджет.

Бюджеттік құқық мемлекеттік бюджетті (Республикалық және жергілікті бюджеттердің жиынтығы) қалыптастыру және бөлу, сондай-ақ бюджеттен бөлінген қаражаттарды пайдалануды ұйымдастыру барысында туындайтын бюджетгік қатынастарды реттейтін қаржылық құқықтың аса маңызды бөлімі болып табылады.

Мемлекеттік бюджетті қалыптастыру және бөлу, сондай-ақ бюджеттік ресурстарды пайдалануды ұйымдастыру барысында туындайтын бюджеттік қатынастар бюджеттік құқықтың пәні ретінде қарастырылады.

Осы бюджеттік қатынастарға мына келесідей белгілер тән болады:

І.бұл қатынастар республикалық бюджет пен жергілікті бюджеттердің кірістері мен шығыстарын қальштастыруға байланысты жүзеге асырылатын мемлекеттің бюджеттік қызметінің барысында туындайды;

2. бұл қатынастар әрқашанда бөлу және қайта бөлу сипатында көрініс табатын ақшалай қатынастар болып саналады;
3. бұл қатынастар әрдайым республикалық бюджет пен жергілікті бюджеттердің кірістеріне түсетін ақша сипатындағы құнның және сол бюджетгердің шығыстарынан бөлінетін ақша қаражаттарының біржақты қозғалыстарын білдіреді;
4. бұл қатынастар орталықтандырыған мемлекеттің ақша қоры және жергілікті әкімшілік-аумақтық құрылымдар көлемінде орталықтандырылған ақша қорлары арқылы қалыптастырылатын және бөлінетін бюджеттік ресурстар нысанындағы ақша қаражаттарының ағымын көрсететін базистік қатынастарға жатады;
5. бұл қатынастар әрдайым мемлекеттің және жергілікті өкілді органдардың негізгі кіріс және шығыс баланстарының заңи нысанда болуына байланысты бюджеттік-құқықтық қатынастар сипатында көрініс табады.

Бір-бірімен өте тығыз іс-әрекет жасай отырып, өздері реттейтін тиісті қатынастарьша қарай жүйеленген түрде жалпы және ерекше болімдерде белгілі бір тәртіппен орналасқан бюджеттік құқықтық нормалар арқылы көрсетілетін бюджеттік құқықтың ішкі құрылысы бюджеттік құқықтың жүйесін білдіреді.

Бюджеттік құқықтың жалпы бөлімі мына: 1. мемлекеттің бюджеттік құрылысы; 2. бюджет саласындағы мемлекеттік басқару; 3. бюджетттік жоспарлау; 4. бюджеттік бақылау; 5. бюджеттік-құқықтық жауапкершілік сияқты институттардан құралады.

Ал ерекше бөлімінде мына институггар көрініс тапқан: 1. бюджеттің кірістерін құқықтық реттеу; 2. бюджеттің шығыстарын құқықтық реттеу; 3. мемлекеттік кредитті құқықтық реттеу.

Мемлекеттің бюджеттік құрылысының құқықтық негіздері - Қазақстан Республикасы бюджет жүйесінің үйымдастырылу құрылысын, құрылым негізіндегі қағидаттарын және бюджет жүйесіндегі уәкілетті органдардың құрылымы мен өзара іс қимылдарын, сондай-ақ бюджеттік реттеудің мақсаты мен әдістерін белгілейтін бюджеттік құқықтың институты болып табылады.