Жас ерекшелік психологиясы пәні, құрылымы және өзекті мәселелері

      Психологиялық  тәуелділік өзіне назар аудартуда  көрінеді: бала ересектің назарын  өзіне бұрғысы келеді, жасағанына  қарауын қалайды, ересектің қасында  болғысы келеді, оның алдына отырғысы  келеді. Р.Сирс пікірінше , балаға зейін бөле отырып, оның тәуелділігін бекітеміз. Мұны баланы бірдеңеге үйретуге қолдануға болады.

       Сонымен,  тәуелділік үйретудің екі заңы  – ассоциация және бекіту заңдарын  ұстану негізінде қалыптасады.  Тәуелді – мінез-құлықтың бекітілуі  зейін аударту. Ассоциация –  анасының жанында болуы және  баланың өзін жайлы сезінуі.  Тәуелді мінез-құлықты бекітудің  болмауы баланың агрессивті мінез-құлқын  тудыруы мүмкін. Тәуелділік өмір  барысында қалыптасатын күрделі  мотивациялық жүйе. Баланың әлеуметтік  ортасы оның дамуына үлкен  әсер етеді. « Әлеуметтік орта  » ұғымына баланың жынысы, оның  отбасындағы орны, анасының бақыттылығы,  отбасының әлеуметтік позициясы,білімділік  деңгейі жатады. Ананың әлеуметтік  мәртебесі баланың тәрбиелеу  практикасын анықтайды. Ана өзінің  қоғамдағы орнына қанағаттанатын  болса, дені сау баланы тәрбиелеу  ықтималдылығы да жоғары.

       Баланың  жасы өскен сайын психологиялық  тәуелділік те түр жағынан  өзгеріске ұшырайды. Ана махаббаты  мен зейінін қажетсіну азаяды, бала өміріне басқа адамдар  ене бастайды.

      Баланың  мінез-құлқы тәрбиеленуіне байланысты. Р.Сирс бойынша, даму – үйрету  нәтижесі.

  

                            Фрейдтің психоанализі

            Ересек адамның дамуының  психологиялық мәселелерінің негізінде бала күнгі бастан кешкендері, балалық тәжірибе санадан тыс түрде адамның ересек болған кезіндегі мінез-құлқына ықпал етіп отырады деген идеяны З.Фрейд психологияға енгізді.

         Психоанализ тезистерінің негізінде  Фрейд бала психикасы мен бала  тұлғалығының даму теориясын  қалыптастырды: бала дамуының  кезеңдері бастапқы сексуалдық  қажеттіліктің қанағаттандырылу  аймақтарының ауысуы кезеңдерімен  сәйкес келеді.

    Толығымен анасына  тәуелді нәресте оральді фаза және тез өсумен сипатталатын биологиялық кезеңде болады. Дамудың оральдық фазасында рахат алудың және фрустрациланудың негізгі көзі қоректенумен  байланысты. Фрустрация – мақсатқа жету жолында обьективті түрде ығыстырылмайтын кедергілерден туындайтын психикалық күй, сәтсіздікті бастан кешіру. Бұл фазадағыы балада бір ғана ұмтылыс бар ол – тамақтану. Жетекші эрогенді аймақ ауыз қуысы, ол – тамақтану, ему, затты алғаш танып-білу туралы.

       Фрейд  пікірінше, нәрестеде «Эго» әлі  қалыптаспаған. Олар сыртқы орта  әсерімен біртіндеп «Идтен» бөлініп  шығады.

         Осы сатыдағы қажеттіліктердің  қанағаттандырылмауы белгілі бір  көлемдегіпсихикалық қуаттың шоғырланып  қалуына әкеледі,бұл қалыпты дамуға  кедергі келтіреді. Қажеттілікті  қанағаттандыру үшін орнын толтырушы  іздейді, онсыз келесі фазаға  өте алмайды.

           Келесі фаза анальды фаза, бала өз дене функцияларын қадағалап үйренеді. Либидо анус маңына шоғырланады. Бала нәжіс, зәр шығару функцияларын меңгере отырып, сексуалды энергиясын қанағаттандырады. Бұл жаста бала көптеген тиымдар естиді, сондықтан қоршаған орта кедергі ретінде қабылданады.

           Бұл кезеңде «Эго» толық қалыптасқан  және « Идтің » импульстерін  қадағалай алады. Дәретке шығуды  үйрету экскрименттерді ұстау,  шығарудан рахат алуға кедергі  келдіреді және оның мінез  құлқында агрессия, қызғану, қырсықтық,  өзімшілдік сезімдері көрінеді. Бала «Эгосы» рахаттауға ұстылыс  және ересек адам талаптары  арасында компромис табуды үйрене  бастайды. Осылайша, « Эгоның» бөлігі  ретінде « Супер Эго » қалыптаса  бастайды. Онда ата-ана беделі, әсері,  ересектердің талаптары шоғырланады.

          Фаллистік кезең – бала сексуалдылығының шарықтау кезеңі. Бала сексуалдылығы осыған дейін аутоэротикалық болса, енді заттанады, яғни бала ересек адамға сексуалдық жақындықты бастан кеше бастайды. Жетекші эрогенді зона -  жыныс мүшелері.

         Қарама – қарсы жыныстағы ата-анаға  мотивациялық-аффектиті либидолық  жақындықты Фрейд Эдип(ұлдарда)  және Электра(қыздарда) комплекстері  деп атайды.Бұл комплекстерді  ығыстыру арқылы «Супер Эго»  толығымен қалыптасып болады.

          З.Фрейд бойынша, бала өміріндегі  маңызды кезеңдер  5-6 жаста аяқталады,  себебі бұл жаста тұлғаның  негізгі үш құрылымы дамып  болады. 5-6 жастан кейін бала сексуалдылығының латентті кезеңі орнайды. Баланың жыныстық қызығушылықтары қоршаған ортаға деген қызығушылықпен алмасады. Либидо энергиясы бәсендейді. Бала мектеп қабырғасына өтіп, энергиясының көбі сабаққа шоғырланады.

            12 жасқа қарай жеткіншек кезеңнен  бастап, репродуктивті жүйенің жетілуімен  байланысты сексуалды қызығушылық  қайта жанданады. Гениталды фаза өзіндік сана сезімнің қалыптасуымен, өзіне деген сенімділік, ересек махаббатқа қабілеттілікпен сипатталады, жеткіншек қалыпты жыныстық қарым қатынасқа ұмтылады.

          Психоанализде бала дамуына қызықты  бақылаулар жүргізілгенімен, дамудың  бүтіндей бейнесі қалыптастырылмады.  Тек А.Фрейд және Э.Эриксон  еңбектерінде ғана мұндай ұмтылыстар  жасалды. 

           А.Фрейд те тұлға құрылымын  үш бөлікті деп қарастырды. «Идті»  сексуалды(либидо) және агрессиялық  (мортидо) құраушыларға бөлді.  Сексуалды қажеттіліктердің дамуы  оральді, анальді-садистік, фаллистік,латентті, гениталды(пубертат алды және  пубербатты) кезеңдермен өтеді. 

        Осы  кезеңдерге сәйке агрессивтіліктің  көрінуі: тістеу, түкіру, тырнау(оральді  агрессивтілік), бұзу және қаталдық(анальді  садизм көрінісі), билік құмарлық, мақтаншақтық,көкіректену ( фаллистік  кезең ), дисоциалды мінез-құлық  бастамалары(пубертат және пубертатта).

            А.Фрейд   бойынша бала дамуының  әрбір фазасы – ішкі инстинктивті  ұмтылыстар мен сыртқы әлеуметтік  ортаның шектеуші талаптары арасындағы  конфликтерді шешудің нәтижесі. Яғни, даму – баланың біртіндеп  әлеуметтенуі, ол рахаттану принципінен  шындық принципіне өту заңына  бағынады. Баланың психикалық сау  болып өсуінің « Эгосының»  қанағаттанбауды жеңе алуына  байланысты.

        Рахаттану  принципінен шындық принципіне  жылжу ойлау, сөйлеу, ес және  т.б. дамуымен тығыз байланысты. Ойлаудың дамуы себеп пен салдар  арасындағы өзара байланысты  түсінуге ықпал етіп,қоршаған  орта талаптарына бейімделу бағыныштылық  емес, саналы және адекватты бола  түседі.

 

               Жас ерекшеліктер психологиясының когнитивті бағыты

    Ж.Пиаже  теориясы. Когнитивті теориялар өз бастауын философиялық таныым қағидаттарынан алады.Биологиямен қиылыса отырып, таным теориясы жеке тұлғаның қоршаған орта табиғатына бейімделуі міндеттерімен тоғысады. Бұл ғылыми бағыттың( оның аса ірі өкілі – Ж.Пиаже) негізгі мақсаты – бейімделуді қамтамасыз ететін танымдық құрылымын айқындау.

      Ж.Пиаже   баланың әлеуметтік және заттық  ортаға бейімделу процесін зерттей  келіп, интеллектің шығу тегі  мен даму теориясын жасады. Ол  бірнеше негізгі қағидаттарды  басшылыққа алды. Бұ ең алдымеен  – тұтастық пен жеке өзара  қарым-қатынстық мәселесі. Әлемед  дербес тұйықталған заттардың  болмауы себепті,олардың барлығы  әлдебір ірірек құрылымдардың  бөлшектері болып табылады. Жалпы  құрыымда жеке бөлшектер қатынасы  теңгермелі болғанымен, тепе-теңдік  жағдайы үнемі өзгеріске түсіп  отырады.

         Дамуды Ж.Пиаже тепе-теңдікке  деген қажеттілікпен басқарылатын  эволюция ретінде қарастырды. Тепе  теңдік – ашық жүйенің тұрақты  күйі. Тепе теңдік жүзеге асқанда  адаптация, иемделу орын алады.  Динамикалық тұрғыдан тепе теңді  психикалық іс әрекеттің негізгі  функциясын қамтамасыз ететін  механизм: қоршаған орта туралы  түсініктерді құраушы, обьект  пен субьект байланысын қамтамасыз  етуші, олардың өзара әрекеттестігін  реттеуші.

         Ж.Пиаже пікірінше, интеллектуалды  даму кез келген даму сияқты  тепе теңдікке яғни, логиккалық  құрылымдар қалыптастыруға ұмтылады. Адам логикасы туа берілмейді, ол біртіндеп қалыптасады. Логиканы  меңгеруге не мүмкіндік береді.

       Обьектіні  түсіну үшін субьект олармен  әрекет жасауы тиіс – қохғалту  құрастыру, жылжыту, бөлу және  т.с.с. Өз әрекеттерін саралау  үшін субьект обьективті ақпаратты  қажет етеді. Интеллектуалды талдаусыз  субьект өзінің әрекетінің салдарын, обьект қасиеттерін және онымен  әрекет ету нәтижелерін ажырата  алмайды.Білім көзі жеке обьектіде  немесе жеке субьектіде шоғыпланбаған,  ол екеуінің өзара әрекеттестігінен  туындайды.

 

                               III  ТАРАУ. НӘРЕСТЕЛІК КЕЗЕҢ

3.1. Жаңа туылған  бала

Бала өмірге келгендігін  өзінің алғашқы жылауымен (айқайымен) білдіріп келеді. Бала туылған кезде  физикалық тұрғыдан анасынан бөлінеді. Ол мүлдем басқа жағдайға тап болады: температура, жарық кеңестік, тамақтану  жолы, дем алудың басқа жолын талап  ететін орта. Жаңа ортаға бейімделу  барысында бала дағдарысқа ұшырайды. Осы сәтте балаға тұқым – қуалау арқылы берілген механизмдер, яғни шартсыз  рефлекстер көмектеседі. Жаңа туған  бала қандай шартсыз рефлекстерге ие? Бұл – ең алдымен қоректену  рефлекстерінің жүйесі. Ерінінің ұштарына немесе тіліне тию (ұстау) кезінде ему әрекеті пайда болады, ал басқа әрекеттердің барлығы тоқтап тұрадығ Бала түгелімен емуге бейім, бұл реакция “ тамақтануға көңіл бөлу ” деп аталады. Басқа шартсыз рефлекстер 2 – кестеде көрсетілген.

Жаңа туылған  баланың шартсыз рефлекстері 

 2 – Кесте

Әрекеттер	Шартсыз рефлекстер
Қатты жарық әсері	Көздері жұмылады
Мұрын қырын жанай түрту	Көздері жұмылады
Баланың басының тұсында  шапалақ соғу	Көздері жұмылады
Баланың басын оңға бұру	Иегі көтеріліп, оң қолы созылады, сол қолы бүгіледі
Шынтақтарын екі жаққа  жіберу	Қолдары бірден бүгіледі
Саусақпен баланың алақанын басу	Баланың саусақтары бүгіліп, жазылады
Саусақпен баланың табанын  басу	Аяқ бәшпайлары бүгіледі
Аяқ бәшпайларынан бастап, табанын тырнағандай қимылмен өкщеге дейін жүргізу	Аяқтың үлкен бәшпайы  көтеріліп, қалғандары созылады
Түйреуіштің ұшын табанына тигізеді	Тізесі мен табаны бүгіледі
Жатқан баланы екетінен көтеру	Бала басын көтеруге тырысады, аяқтарын созады

 

 

Шартсыз рефлекстер өзара  қорғану және үйрену болып бөлінеді. Кейбір рефлекстер атавистік болып  табылады, олар арғы тектен – жануарлардан мұра болып қалған, бала үшін ешқандай пайдасы жоқ және біртіндеп жойылып  кетеді. Мысалы  “ маймыл” деп  аталатын рефлекс бала өмірінің екінші айында жойылып кетеді.

Жаңа туылған бала алақанына  тиген таяқшаларды немесе саусақты маймылдың  баласы сияқты қатты ұстап  алады. Мұндай ұстаудың мықтылығы соншалықты, баланы сол заттан ұстап, көтеріп  алуға болады, бала өз салмағын көтеріп, салбырап тұрады. Бала заттарды қағып  алуды үйренген кезде, мұндай мүмкіндігі жойылады. 

Өмірінің бірінші айының соңында жаңа шартты рефлекстер пайда  болады. Мысалы, бала өтіп бара жатқан автобусты көріп, кенет қатты  ұрылған дыбысты естіп, қорқып жылай  бастайы. Көбінесе баа ему кезінде  дене тұрысына да мән береді: анасының тізесінде отырғанын сезе сала, бала емуге ыңғайлана бастайды.

Жаңа туылған нәрестенің психикалық өмірін қалай сипаттауға болады? Кішкенттай баланың миы әлі  толық қалыптаспаған, сондықтан  ол даму үстінде болады. Жаңа туған  баланың түйсігі жіктелмеген  және эмоциямен тығыз бьайланысты.

Бала өміріндегі маңызды  психикалық жағдйлар есту және көру түйсіктерінің  пайда болуынан басталады.

Есту түйсігі 2-3 аптада пайда болады. Қауырт дыбысты, мысалы, есіктің қатта жабылуын естігенде, бала қозғалысты тоқтатады да, үнсіз күй кешеді. Кейінірек 3-4 аптадан кейін бұл реакция адам дауысын естігенде қайталанатын болады. Бұл уаөытты бала дыбысқа елеңдеп қана қоймай, оның шыққан жағына басын бұратын болады. Көру түйсігі Көру түйсігі 3-5аптада пайда бола бастайды: бала ашық түстерге көз қарасын тоқтатады ( әрине ұзақ емес).

Жаңа туылған бала уақытының  көбісін ұйқыда өткізеді. Ұйқылы –  ояу жағдайдан қысқа сергектік  жағдайға біртіндеп ауыса бастайды. Есту және көру түйсіктері сергектіктің белсенді түрлерін танытады.

Бала бұл өмірге әлсіз  және мүлдем қорғансыз болып келеді. Ол туылғаннан кейін анасынан физикалық  тұрғыдан ажырағанымен, биологиялық  тұрғыдан онымен байланысты. Ол өз қажеттіліктерін  қанағаттандыра алмайда, оны тамақтандырып, шомылдырып, құрғақ және таза киім кигізіп, кеңістікке орналастырып, оның денсаулығын  қадағалап, онымен қарым қатынас  жасау қажет. Мұндайкезде бала түгелдей үлкендерге тәуелді болады, бұл нәресие  дамуының әлеуметтік жағдайының ерекшелігі.

Нәресте, оған қараушы анасының дауысына ықпал ете бастағанда, онымен эмоциялық байланысқа түседі. Шамамен  бір айында бала анасын немесе оған қарап жүрген адамын көргенде, олардың  беттеріне қарап, қолын көтеріп, жылдам қимылдатып, қатты дыбыстар шығарып, күле бастайды. Мұндай эмоциялық  реакция “ жандану комплексі” деп аталады. Жандану комплексі, адамның негізгі бір әрекеті күлуді қоса отырып, қарым қатынас кезінде қажетті алғашқы әлеуметтік қажеттіліктің байқалғандығын білдіреді. Ал балада қарым қатынас кезіндегі қажеттіліктің көрініс беруі, оның психикалық дамуы жаңа кезеңге өтуін көрсетеді. Нәрестенің өтпелі кезеңі аяқталуда. Нәресте үдемелі өсуде. Дені сау баланың бойы, оның өмірінің алғашқы жылында шамадап 1,5 есе, 2 есеге дейін өзгереді. Бала тез әрі жылдам қозғала бастайды, яғни қоршаған ортаны тануға үлкен мүмкіндіктерге ие болады.