Жас ерекшелік психологиясы пәні, құрылымы және өзекті мәселелері

Бұл кезеңде эмоциялық  үрдістердің құрылымы да өзгереді. Сәбилік кезеңде олардың құрамына вегетативті реакциялар  қосылған болатын: ренішті уайымдау, бала жылады, төсекке құлайтын, бетін қолымен  жапты, байланысы жоқ сөздерді айқайлайтын, ашу үстінде ол қызаратын, қолына түскен затты сындырады және т.б. Осы реакциялар мектепке дейінгі  кезеңде де сақталады, бірақ көп  балалардың эмоциясын сыртқа шығаруға ұстамдырақ бола бастайды. Эмоциялық  үрдістер құрылымына вегатативті компоненттерден  бөлек енді қабылдаудың күрделі  түрі, образдық ойлау, қиял кіреді. Бала дәл сол сәтте орындалып жатқан ісіне қуанып немесе ренжіп қоймайды, сонымен қатар енді орындалатын  іс-әрекетіне де қуанып немесе ренжитін болады. Пайымдау күрделі әрі терең  бола бастайды. Аффектілер мазмұны  өзгереді - балаға тән эмоция шеңбері  кеңейеді. Әсіресе мектепке дейінгі  балаларда басқаға аяушылық, көңіл-күйіне ортақтасу сияқты эмоциялардың пайда  болуы маңызды, оларсыз балаларда  қарым-қатынастың күрделі түрі және бірлескен іс- эрекеттің болуы  мүмкін емес. Эмоциялық аймактың дамуы  елестетудің дұрыс қалыптасумен байланысты. Баланың образдық елестері эмоциялық сипатқа ие, және оның барлық іс-әрекеті эмоцияға бай болып  келеді. Мектепке дейінгі кезеңдегі  баланың барлық әрекеті - ойын, сурет  салу, құрастыру, мектепке дайындық, үй шаруасында анасына көмек беру және т.б.

Мектепке дейінгі кезеңдегі  баланың өзіндік санасы. Сәбилік кезеңде бала бойында өзіндік сананың тек ұшқындарын ғана байқауға болатын еді. Өзіндік сана мектепке дейінгі кезеңнің соңында жеке тұлғаның және ақыл-ойдың қарқынды дамуына байланысты қалыптасады, ол мектепке дейінгі кезеңнің жаңа білімінің орталығы болып табылады.

Өзіндік бағалау кезеңнің екінші жартысында алғашқы таза эмоциялық  бағалау («Мен жақсымын») және басқаның мінеі- құлқын рационалды бағалау негізінде  пайда болады. Бала алдымен басқа  балалардың әрекетін бағалай бастайды, содан кейін - өзінің жеке әрекеттерін, адамгершілік сапаларын назар аударады. Адамгершілік сапаларын бала өз мінез-құлқы  бойынша, отбасында және қатарлас құрбыларының ұжымындағы норма- лармен сәйкес немесе бұл қатынастар жүйесіне кірмейтін  негізгі түрлерімен салыстыра бағалайды. Оның өзіндік бағалауы сол себептен, әрдайым сыртқы бағалаумен, ең алдымен - жақын адамдарының бағасымен  сәйкес келеді.

Тәжірибелік біліктілігін бағалай  отырып, 5 жасар бала өз жетістіктерін  шектен тыс мақтайды. 6 жаста өзін-өзі  жоғары бағалау сақталады, бірақ бұл уақытта балалар өздерін бұрынғыдай ашық түрде мактамайды. 7 жаста көпшілігінің өзіндік бағалауы тепе-тең бола бастайды.

Жалпы мектепке дейінгі кезеңде  өзіндік бағалау өте жоғары, бұл  балаға іс-әрекеттің жаңа түрлерін меңгеруге көмек береді. Мектепке дайындық сияқты оқу түрлеріне ешқандай күмәнсіз, қорқынышсыз қосылады. «Мен»  тепе-тең образы бала білімінде қалыптасады. Бала өзінің жеке тәжірибесінен (мен  не істей аламын, мен қалай істедім) және ол үлкендермен, құрбыларымен қарым-қатынас  жасау негізінде қалыптасады.

М.И.Лисина мектепке дейінгілердің  өзіндік санасының дамуы отбасы тәжірибесінің ерекшеліктеріне  байланысты деді. Өзіне сенімді балалар, ата-анасы жеткілікті көңіл бөлетін  отбасында тәрбиеленеді: ақыл-ой және дене бітістері жақсы бағаланады, бірақ басқа құрбыларына қарағанда  олардың даму деңгейі жоғары деп  есептелмейді; мектепте үлгерімі жақсы  болады деп болжайды. Мұндай балаларды  көбінесе мадақтайды, бірақ сыйлықтармен емес, қарым-қатынастан бас тарту  негізінде жазалайды. Өзіне сенімсіз балалар, оларға қөңіл аз бөлінетін  отбасында өседі, төмен бағалайды, жиі жазалайды, кейде тіпті бөтен  адамдардың көзінше; мектепте жетістіктерге  және келешекте маңызды жетістіктерге  жетеді деп сенбейді. Өзін-өзі жоғары бағалайтын балаларды отбасындағылар оларды құрбыларынан гөрі аса дамыған  деп есептейді; балалардың және үлкендердің  көзінше жиі мақтайды, анда-санда  жазалайды. Ата-аналар, олардың мектепте өздік оқушы болатындарына сенімді.

Мектепке дейінгі кезеңдегі  бала оны тәрбиелеуші үлкендердің  көзқарасы бойынша өзін бағалайды. Егер де отбасының бағасы баланың  жас және жеке ерекшеліктеріне сәйкес келмесе, онда оның өзіне деген сенімі төмен болады.

Дамудың тағы бір жолы - өзіндік  сана өз уайымын сезіну. Сәбилік  кезеңде ғана емес, мектепке дсйінгі, кезеңнің алғашкы сатысында балада әртүрлі дайындаулар болады. Оның эмоциясы мен сезімін былай жеткізуге  болады: «Маған куанышты», «Мен ашу». Мектепке дейінгі кезеңнің соңында, ол өзінің эмоциялық жағдайын болжап оларды сөзбен жеткізе алады: «Мен қуаныштымын», «Мен ашулымын». 

Бұл кезеңге жыныстық сәйкестендіру  тән: балалар өзінің ұл немесе қыз  екенін түсінеді. Ұл балалардың көпшілігі  күшті, батыл, ренжімеуге және бір жері ауырғанда жыламауға тырысады; қыздардың  көпшілігі — тиянақты, қарым-қатынас  кезінде кербездеу болады. Мектепке дейінгі кезеңнің соңында ұлдар  мен қыздар барлық ойынды бірге ойнамайды, оларда тек қана ұлдарга және тек  қыздарға арналған ойындарды ойнай  бастайды.

6-7 жасар баланың өзінің  бұрығысы есінде, өзінің осы кезеңін  сезінеді және өзінің келешекте  қандай болатындығын елестете  алады: «Мен кішкентай болғанда»,  «Мен үлкен болғанда».

Мекгепке дейінгі кезеңдегі  баланың өзіндік санасына негізгі  компоненттері: өзіндік бағалау, өз уайымдарын сезіну, жыныстық сәйкестендірілу, өзін уақытта сезіну болып табылады.

Мектепке дейінгі кезең - адамдардың қарым-қатынасын тану кезеңі. Бала оларды, оның негізгі әрекеті  болып табылатын сюжетті-рөлдік ойында бейнелейді. Ойын арқылы ол өз құрбыларымен карым-қатынас орнатуды үйренеді. 

Мектепке дейінгі кезең - шығармашылық кезеңі. Бала сөйлеуді шығармашылық тұрғыда меңгереді, шығармашылық қиялы  пайда болады.

Мектепке дейінгі кезеңдегі  балада өзінің елестік- образдық динамикасына бағынатын ерекше логикалық ойлауы болады. |

5.4. Мектепке психологиялык  дайындық

Мектепке психологиялық  дайындық - бұл балалардың таным  үрдістерінің даму деңгейін, эмоциясын, дағдыларын т.б. ерекшеліктерін қарастыратын тұтас кешенді түсінік.

Баланы мектепке психологиялық  тұрғыда дайындау тек мектепке дейінгі  мекеме қызметкерлері емес, ата-аналар мен бастауыш сынып мұғалімдерінің, мектеп психологының бірлесіп жұмыс  істеуінің нәтнжесінде жетістікке жететін әрекеті болып табылады.

Е.Е.Кравцованың пікірі бойынша, мектепке психологиялық дайындық мәселесі, бұл осы кезеңдегі балалардың негізгі іс- әрекетінің, яғни сюжеттік-рөлдік ойындарының оқу әрекеті болып  ауысуымен байланысты. Бұл мәселе өзекті ірі маңызды, бірақ оқу  әрекеті мектепке психологиялық  дайындық мәселесін тұтастай қамтымайды.

60-жьлдардың өзінде-ақ  Л.И.Божович мектепте оқуға дайындық, бұл оқушының танымдық процестерінің,  әлеуметтік жағдайының және ойлау  әрекетінің даму деңгейімен байланысты  екендігін көрсеткен болатын.

Осындай көзқарасты А.В.Запорожец  әрі қарай жалғастырды. Оның пайымдауы  бойынша, мектепке оқуға дайындық баланың  бір-бірімен байланысты жеке қасиеттері мен мотивация, таным процестерінің, ерік қасиетінің дамуымен байланысты тұтас жүйеден тұрады.

Қазіргі таңда мектепке психологиялық  дайындық психологиялық зерттеулер мен көп компоненті білімді талап  ететін мәселе.

Дәстүр бойынша психологиялық  дайындықтың екі аспектісін бөліп  қарастырады: жеке мотивациялық және ақыл ойдың мектепке дайындығы.

Жеке мотивациялық дайындық мынандай компоненттерден тұрады: оқушының ішкі жағдайы, оқуға деген ынтасы, оқу, құрбыларына және өзіне деген  көзқарасы.

Сонымен Л.И.Божович (1968 ж.) баланың  психологиялық дамуының бірнеше  параметрлерін бөліп көрсетеді. Олардың ішінде баланың мотивациялық дамуының белгілі бір деңгейі  яғни танымдық және әлеуметтік оқу  мотиві, мінез-құлқының және ақыл-ой деңгейінің дамуы.

Мотивациялық жоспар —  баланың мектепке психологиялық  дайындығыны маңызды бір бөлігі. Оқу мотивінің екі түрі бар:

 1. Оқу мотивінің кең әлеуметтік немесе «баланың басқа адамдармен қарым-қатынас кезіндегі қажеттілігі, олардың оны бағалауы, қоғамдық қатынастар жүйесінде өз орнын білу тілегімен» байланысты.

2. Оқу әрекетімен байланысты  мотивтер немесе балалардың танымдық  қызығушылықтары, ақыл-ой белсенділігі  және жаңа білімді меңгеруі.

Мектепте білім алуға  дайын баланың мектепке келу себебі, адамдардың қоғамдағы орнын, үлкендер әлеміне жол ашатын және танымдық қызығушылығының белсенділігінің  нәтижесінде, бірақ ол қажеттіліктерін үйде қанағаттандыра алмағандықтан мектепке келгісі келеді. 

Мотивацияның осы екі  түрінің нәтижесінде баланың  қоршаған ортаға жаңа көзқарасы яғни «оқушының ішкі позициясы» қалыптасады (Л.И.Божович).

Е.Е.Кравцова өзінің зертгеу  жұмысы бойынша баланың мектепке психологиялық дайындығын баланың  даму кезеңдеріндегі қарым-қатынасқа  аса көңіл бөлу керек екендігін  көрсетеді. Сонымен қатар үлкендерге, сыныптас құрбыларына және өзіне  деген қатынасының даму деңгейлері, оқу әрекетінің компонентті құрылымы арқылы баланың мектепке психологиялық  дайындық деңгейін көрсетеді.

Н.Г.Саллина (1988 ж.) психологиялық  дайындықтың көрсеткіштері баланың  ақыл-ойының дамуымен байланысты екендігін  көрсетті. Мектепте оқуға ақыл-ой дамуының қатынасы ойлау процесінің дамуымен, объектілерді салыстырып, жіктей алу, белгілерін ажырата алу қабілеттерімен тығыз байланысты. Балада сөздік қорының, танымдық белсенділігінің, бейнелік және кеңістіктегі заттар туралы кең мағлұмат болуы қажет.

 
           Өзіміздің  отандық психологтар баланың  ақыл- ой компонентін, мектепке  психологиялық дайындығын анықтау  кезеңінде білімді қаншалықты  меңгергендігіне емес, ақыл-ой процестерінің  даму деңгейіне көңіл бөлген: «...айналасындағы заттарды ажыратып, салыстырып, ұқсастығын, айырмашылығын  бөліп, себептерін тауып, тұжырым  жасай білуі керек». Бала жақсы  оқу үшін өзін қызықтыратын  затгарды ажырата білуі керек.

Баланың мектепке психологиялық  дайындығын қарастыру мақсатында біз  балалардың сөздік қорының дамуына  да көңіл бөлдік. Баланың логикалық  ойлау деңгейі және ақыл-ой сөздік қордың дамуымен тығыз байланысты. Бала сөздерден дыбыстарды ажырата  білулері керек, яғни фонетикалық есту қабілеттері болуы керек.

Айтылғандардың барлығын қорытындылай келе, мектепке психологиялық  дайындықтың даму деңгейлерінің  психологиялық аймақтарын атап өтейік.

Мектепке психологиялық дайындықтың  негізгі компоненттері.Әлі күнге дейін отандық педагогикада және психологияда мектепке психологиялық дайындық мәселесіне байланысты алуан түрлі көзқарастар бар.

Төменде көрсетілген компоненттердің  әрқайсысы баланың мектепке дайындық үрдісінде арнайы есепті талап етеді.

4-Кесте

Психологиялық	Жалпы түсінік мазмұны
дайындық компоненттері
	Барлық ой өрісінің және білімде-
	рінің кең түрі.
Ақыл-ой дайындығы	Бастапқы оқу әрекетінің қалыптасуы.
	Аналитикалық ойлау.
	Логикалық есте сактау.
	Оқу міндеттерін бөле алу және
	Оны өзіндік іс-әрекетінің мақсатына
	айналдыру.
	Фонетикалық есту қабілетінің дамуы.
Жеке басының дайындығы		Жаңа әлеуметтік ортаны қабылдауы Мектепке, ұстаздараға, оқу үрдісіне, өзіне оң көзбен қарау. Мектепке баруға ынталандыру. Өз мінез құлқчн басқара алу. Өзіндік бағалауы.
Әлеуметтік психологиялық  дайындық		Қарым-қатынасты орната алу кабі- леттігі. Қарым-қатынас кажеттілігінің да- муы. Ережелер мен нормаларға бағына білу. Бірге әрекет жасауға және өз әре- кеттерін үйлестіруге қабілетті.
Эмоциялық және еріктік дайындық		Эмоциялық тұрақтылық. Қиындықтан қорықпауды қалып- тастыру. Эмоциялық бұлқыну кездерін шек- тей алу.     Тапсырмаларды  жүйелі орындау

Мектепке ақыл-ойының дайындығы. «Психологиялық дайындық» тақырыбы өте кең болғандықтан, біз компоненттердің ішінен біреуіне тоқталғанды жөн көрдік, ол - ақыл-ой дайындығы.

Мектепте бала ғылыми түсініктерді, негізгі ғылымды меңгерудің жүйелі түріне көшеді. Таным процесінің және айналасындағыларға деген қарым-қатынасының  деңгейі аса маңызды болып  табылады. Қай кезге назар аудару керек? Ең алдымен балалардың орньн  баса тұру қабілеттіліктеріне назар  аудару керек. Орнын баса тұру бұл  адам мәдениетінің барлық байлықтарын  меңгеруінің бастапқы баспалдағы: ауызша және жазбаша, математикалық белгілер, ноталар және т.б.

Мектепке дейінгі балаларға  қарағанда, окушыға білім алу  жүйесін өз қызығушылығы немесе тілегімен  байланыстырмай арнайы бағдарламамен  меңгерту маңызды, өйткені ғылымның өзі осы сәйкестілікті талап  етеді.

Оқу материалын қабылдап есте сақтау үшін, бала алдына мақсат қоюы керек  және әрекетін осыған бағындыруы қажет. Мектепке дейінгі кезеңін соңында  балада ырықты есі және бақылай алу  қабілеті, қиялы, өзінің сөздік әрекетін басқара алу элементтері қалыптасуы керек.

Ақыл-ой дайындығының мазмұнына  тек қана сөздік қор, ой-өріс, арнайы қабілет қана жатпайды, сонымен қатар  таным процестері де жатады. Сонымен қатар, ақыл-ой дайындығы негізгі таным процестерін қиял, қабылдау, зейін, ес, ойлау және сөйлеу процестерінің қалыптасуын қамтамасыз етеді.

Балалардың барлық таным  процестері жүйелі, яғни тәжірибе әрекеті  кезінде міндетті түрде заттардың  сыртқы және ішкі символдық және таңбалық жүйесін дұрыс пайдалана алатындай  деңгейде дамуы керек.

Мектепке ақыл-ойының дайындығы  ойлау процесімен де тығыз байланысты. Жұмбақтарды шешу, заттар арасындағы байланысты ажырату, балаларда образ жасай алу қабілетін қалыптастырады.  6.1.Бастауыш сынып оқушыларының психикалық дамуының ерекшеліктері

Баланың мектепке келуі және соған байланысты өміріндегі өзгерістер,жаңа бейнелер оның әлеуметтік жағдайын түбегейлі  өзгертеді.Қоғамның қатынастар жүйесінде  ол енді жаңа оқушы статусын,осыдан шығатын барлық заңдармен міндеттерді  иеленеді.Бала дамуының дәл осы сатысында  үлкендердің алатын орны ерекше.Үлкендермен  қарым-қатынас бастауыш сынып оқушыларының дамуына ықпал ететін негізгі  фактор болып қала береді.Психологтар  Б.Г.Ананьев,В.В.Давыдов,В.К.Шабельников,т.б. зерттеулерінде балалардың әлеуметтік және жеке білімдерімен өмір тәжірибесінде  адамзат қоғамының жетістіктерін,рухани байлықтарын игеріп,мінез-құлқын,дүниетанымын қалыптастырып отыру қажеттілігі  айқындалады.Бастауыш сынып оқушыларының жеке басының қалыптасуында,әсіресе  оның психикалық дамуында негізгі шешуші рөлді оқу әрекеті арқылы атқара бастайды.Бұл жолда баланың ғылыми білімдерді қарқынды меңгеруі жүреді,ақыл-ой және таным үрдістері дамиды.