Жас ерекшелік психологиясы пәні, құрылымы және өзекті мәселелері

Жас ерекшелік психологиясындағы эксперименталды әдістердің мынадай түрлері бар: егіздер әдісі, сауалнама, іс-әрекет нәтижелерін сараптау, өмірбаяндық әдіс.

Егіздер әдісі - гомозиготтық және геторозиготтық егіздер арасындағы ұқсастықтар мен айырмашылықтарды зерттеу, бұл адамның психикасы мен тұлғалық дамуының қалыптасуындағы тұқым қуалаушылық пен ортаның рөлін түсіну үшін маңызды ғылыми материал береді. Туылған соң бір-бірінен ажыратылған 48 жұп монозиготтық егіздерді зерттеу нәтижесінде Т.Бушар қызықты мәліметтер алды. Ғалымдар бөлек-бөлек тәрбиеленген гетерозиготтық егіздердің шағын тобымен, сондай-ақ бірге тәрбиеленген моно және гетерозиготтық егіздердің үлкен тобымен салыстырды. Нәтижесінде бөлек тәрбиеленген монозиготтық егіздердің бойында тұлғалық белгілердің жеке басының жағдайына қанағатгану сезімі, әлеументтік белсенділік, стресс, агрессия, ұстамдылық сияқты ерекшеліктер жағынан көптеген ұқсастықтары бар екендігі анықталды. Гетерозиготтық егіздердің бойында олардың бірге немесе бөлек тәрбиеленгендеріне қарамастан, мұндай ұқсастықтар аз болып шықты.

Лонгитюдтік бақылау - зерттеушіні ұзақ уақыт бойы бақылауға мүмкіндік береді. Лонгитюдтік зерттеу - зерттелушінің дамуын ұзақ уақыт бойы зерттеу. Мысалы, психология тарихында А.Гезеллдің 165 баланы 12 жыл көлемінде бақылаған ұзақ лонгитюдтік зерттеуі бар екендігі белгілі. Осындай құндылықтардың қатарына ата-аналардың күнделіктерін, әрбір жас кезеңіндегі адамдардың психологиялық ерекшеліктерін тереңірек түсінуге мүмкіндік беретін тарихи мемуарларды жатқызуға болады.

Конституциялық  және әлеуметтік факторлардың әсерін зерттеу үшін, егіздер ыңғайлы модель болып табылады. Бұл мәселе егіздер әдісі деп аталатын, лонгитюдтік зерттеуді егіздерге қолдануды талап етті. Көлденең кескін әдісіне қарағанда, лонгитюдтік әдістің ерекшеліктері көбірек;

- лонгитюдтік зерттеу жекелеген жас кезеңдері бойынша мәліметтерді көлденең өңдеуге мүмкіндік береді;

-ол екі кезең арасындағы дамудың өзгеріс шамаларын айқынырақ көрсетуге жағдай жасайды. Лонгитюдтік зерттеулер әрбір баланың дамуының жеке динамикасы мен құрылымын анықтайды;

Лонгитюдтік зерттеу  арқылы ғана дамушы тұлғаның жеке компоненттері арасындағы байланыстар мен қатынастарды талдауға, дамудың дағдарыс кезеңдерінің мәселелерін шешуте болады. Лонгитюдтік зерттеудің басты кемшілігі: оларды ұйымдастыруға және жасауға көп уақыт қажет.

Сауалнама - респонденттің өмірбаяндық деректерін, құндылықтар жайлы бағыт-бағдарларын ұстанымдарын және жеке қасиеттерін анықтау әдісі.

Өмірбаяндық әдіс - жеке тұлғаның өмір жолын зерттеудің, болжамдаудың, түзетудің және жобалаудың әдісі. Бастапқы кезде өмірбаяндық әдіс адам өмірінің өткен кезеңдерін суреттеу ретінде қолданылды, кейіннен оған адамның сол кезеңдегі өзекті жағдайларын, алдағы уақытта болуы мүмкін оқиғаларды, сондай-ақ субъективтінің қарым-катынастық ортасын зерттеу қосылды.

Тестілеу — қысқа, стандартталған, әдетте уақыт жағынан шектелінген сынақ. Ол салыстырылатын өлшемдер бойынша дербес айырмашылықтарды анықтау үшін қолданылады. Жас кезеңдері психологиясындағы тестілеудің нақты дәуірі шамамен 1895 жылы А.Бине мен оның қызметтестерінің балалар интеллектісін зерттеу және оның критерилерін айқындау жөніндегі жұмыстарынан бастау алған.

Интеллектуалдық даму коэффициенті төмендегі формуламен анықталады.

IQ=  Төлқұжаттық жас  

         Ақыл ой жасы

Ақыл-ой жасы дегеніміз - сынақтан өтушінің тест тапсырмаларын орындау нәтижелерін математикалық өңдеуден өткізгенде алынатын сан. Демек, бала өз жасына сәйкес барлық тапсырмаларды орындаса, онда оның IQ=100 % . Интеллектуалдық дамуының коэффиценті 120 %-дан асқан балалар, дарынды деп саналады, өз жасына сәйкес нормадан көп төмен көрсеткіштерге ие болғандар ақыл-есі кешеуілдеген балалар.

Тестілеудің кеңірек тараған түрлері - интеллект тестері, қабілеттілік тестері, жетістіктер тестері, мамандырылған тестер, тұлғалық тестер т.с.с.

Тестілік әдістемелерді  пайдаланғанда мынаны қашан да есте ұстау керек: олар жеке адамның психикалық және тұлғалық дамуының зерттеулер жүргізілтен кездегі даму деңгейін көрсетеді. Психологиялық зерттеулерде шынайлыққа жету үшін аталған әдістерді комплексті түрде қолдану қажет.

ІІ тарау. ЖАС  ЕРЕКШЕЛІК ПСИХОЛОГИЯСЫНЫҢ МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.

2.1. Тұлғаның психикалық  дамуыындағы детерминант ұғымы

Детерминизм дегеніміз психикалық құбылыстардың оларды тудыратын  факторларға заңдылықты және қажетті  тәуелділіктілігі. Психика туралы ғылыми білімдердің дамуын детеримизмнің  түрлі формаларының қалыптасуымен  байланысты. Ұзақ мерзім бойы механикалық  детеминизм үстем болып тұрды, ол бойынша психикалық құбылыстар материалдық  фактрлармен шартталған немесе механика әлеміндегі техникалық құрылғылардың  жұмысына ұқсас өзара әрекеттеседі деп санаған. Бұлайша түсінудің  шектелулілігіне қарамастан (психикалық құбылыстар сыртқы әсерлер салдары  ретінде ғана қарастырылды) механикалық  детерминизим психлолгияда рефлекс  туралы, ассоциация, аффект туралы ілімдерді  қалыптастырады.

ХІХ ғасыр ортасында биологиялық  детерминизм туындады. Ол тірі үйелердің  мінез құлық ерекшеліктерін ашты. Тіршілікті сақтап қалудағы маңызд функция  ретінде, психикалық құбылыстарды шарттады. Егер механикалық детерминизм психиканы  қосалқы құбылыс деп қарастырса, биологиялық детерминизмде ол өмірлік  әрекеттің ажырағысыз омпоненті  ретінде қарастырылды.

Кейін,  бл компоненттің дербес себептік мәні ба екендігі анықталғаннан  кейін психикалық детерминизм дамыды. В.Вундт бойнша адамның мінез  құлқы ерік жігер күшін талап  ететін қабылдаумен анықталады. Яғни, психологиялық детерминизм психиканың психикалық факторлармен шартталуы.

Жаратылыстанушы еңбектерінде психикалық детерминизм өзгеше түсіндірді (Г.Гельмгольц, Ф.Дондерс, И.М.), олар сыртқы объектілері организмге тигізетін  әсерінен туындайтын психикалық құбылыстар физикалық және билогиялық ықпалдан бөлек заңдылықтарға бағынады, сондықтан  да психика мінез құлықтың ерекше реттеушісі ретінде көрінеді деп  дәлелденді. Г.Гельмгольц жүйке талшықтарындағы  қозудың таралу жылдамдығын өлшеді. Алынған нәтижелер жаңадан келе жатқан эксперименттік психологияның негізгі тақырыптарының бірі – “реакция уақытының” зерттеуіне бастама болды. И.М.Сеченов саналы және санадан тыспсихикалық өмірдің ьарлық әрекетті өз құрылымы және динамакасы бойынша рефлекторлы деген қағида ұсынды. Рефлексті жүйке орталығының сыртқы стимулға механикалық жауабы ретінде емес, сигналды жүйе ретінде сезінумен сәйкестендірілген қозғалыстар деп қарастырды. Сонымен жаратырыстанулық психологиялық іс әрекеттермен шарттаулы.

Детерминизмнің жаңа түрі Ресей психологиясында дамытылды. Ол бойынша адам санасының белсенділігінің  себебі оның өмірлік әрекетінде жатыр. Бұл психоәлеуметтік деңгейдегі детерминизмнің жүзеге асуына алғышарт болды (М.Я.Басов, С.Л.Рубинштейн, А.Н.Леноьев  т.б.).

 Адамның қоршған ортамен  қарым қатынас сол орта заттармен  әрекеттесу негізінде жүреді  деген идея психикаға деген  бұрынғы көзқарастардың барлығын  түбегейлі өзгертті. Психиканың  сыртқы орта заттарына емес, сол  заттармен жүргізілетін іс-әрекеттерге  тәуелділігі психология ғаламаның  маңызды мәселесіне айналды. Іс-әрекеттік  детерминизм – психика дамуының  заттық әрекеттерге тәуелді.

Детерминизм  себептелек ұғымын білдіреді. Яғни, психика дамуының детерминанттарын талдау осы дамудың  себептерін анықтау деген сөз.

Жалпы алғанда психикалық дамудың ішкі (биологиялық) және сыртқы (әлеуметтік) детерминанттары туралы айтуға болады. Бұл детерминаттарды  анықтап, олардың арақатынасын білу психика дамуының шынайы табиғатын  түсіну  үшін жеткіліксіз. Психология ғылымында психикалық даму адамның  бірқатар әлеуметтік іс-әрекеттер біртіндеп  араласу процесі ретінде қарастырылады; осы іс-әрекетке құрылымдарының сананың  ішкі жоспарына ауысуы психиканың көпдеңгейлі  базалық құрылымдарын қалыптасуын  анықтайды.

 

2.2. Психикалық  даму параметрлері және олардың  әртүрлі бағыттары

Адамның психикалық дамуын мынадай параметрлерге сәйкестендіре  сипаттауға болады: шарттар, пайда болу кездері, қозғаушы күштер, форма, ерекшелік  және даму барысы.

Дамудың қозғаушы күштері  – адам дамуының үдемелі қозғалысын айқындайтын факторлар сол қозғалыстың  себептері, болып табылады, оны бағыттайды, өз бойында дамудың энергетикалық және қоздырғыш көздерін ұстайды.

Дамудың шарттары – ұдайы  әрекет үстіндегі ішкі және сыртқы факторлар. Олар дамудың қозғаушы күштері  ретінде әрекет етпегенімен, дамуға ықпалын тигізді, оның барысын бағыттайды, динамикасын қалыптастырып, дамудаң  қайнар көздерін айқындайды.

Психология ғылымында  психикалық даму параметрлернің мәнін  түсінуде айырмашылықтар орын алған (1 кесте).

Батыстық психологияның  көптеген өкілдерінің көзқарастары бойынша, даму шарттары дегеніміз –  тұқым қуалаушылық және орта. Дамудың  қайнар көзін олар индивидтің бойынан, оның табиғатынан іздейді. Барлық ұстанымдарға ортақ белгілі – дамуды адамның  қоршаған ортаға бейімделуі ретінде  түсіну. Олардың биологизаторлық  мәні осынла жатыр.

Психологтардың пікәрінше, орта – дамудың қайнар көзі, қоғаммен қарым-қатынасқа түспей субьект  бүкіл адамзаттың рухани игілігі  болып табылатын сапалық қасиеттерді  өз бойында дамыта алмас еді. Осыған байланысты, бала дамуының заңдардың  ықпалына емес, қоғамдық – тарихи заңдар ықпалына бағынады. Дамудың биологиялық  жолы түрдің (вид) қасиеттеріне тұқым  қуалаушылық заідылығымен ие болуы  және жеке тәжіребие арқылы жүзеге асады. Адам бойында қрошаған ортада өзін-өзі ұстау мәнерінің туа  біткен формасы жоқ. Оның дамуы іс-әрекеттің  тарихи қалыптасқан формалары мен  ідңстеріне ие болу арқылы алға басады. Бала қоршаған ортаға бейімделмейді, оны  иемденеді. Иемдену – адамның  тарихи қалыптасқан қасиеттерін, және іс-әрекеттін әдістерін өз бойына сіңіру арқылы нәтиже беретін үрдіс. Адамның билолгиялық ерекшеліктері  психикалық дамудың детерминанты ретінде  сақталады, бірақ оның негізгі мәні – осы дамудың қажетті шарты.

1-кесте

Баланың параметрлері (және олардың түрлі концепкиялардағы түсіндірмелері)

Психологтар	Даму барысы	Шарттары	Көздері	Формасы	Ерекшелігі	Қозғаушы күші
С.Холл К.Бюлер Э.Торндайк В.Коффка З.Фрейд Ж.Пиаже Э.Эриксон	Индиви-дуалдыдан  әлеумет-тікке	Тұқым-қуалау-шылық және орта	Индивидтің ішінде: оның таби-ғатында	Бейімделу	Рекапиту-ляция концеп-циясының түрлі формалары	Преформизм   Екі фактор конверген-циясы
Л.С.Выгодский  А.Н.Леонтьев Д.Б.Эльконин П.Я.Гальперин В.В.Давыдов	Әлеумет-тіктен индивиду-алдылыққа (жоғары психикалық функциялар-дың  даму заңы)	Мидың морфофи-зиология-лық  ерек-шелілтері мен қарым-қатына	Индивид-тан тыс: орта	Иемдену	Баланың дамуын биология-лақ  емес қоғамдық тарихи заңдарға бағынады.	Оқыту   Іс-әрекет

 

Сонымен А.Н.Ленотьев бойынша  психикалық даму – мидың морфо  физиологиялық ерекшеліктері және қарым қатынас. Бұл жағдайда субьектінің  қозғалыс әрекетіне пайда болады. Баланың алғашқы әлеуметтік қажеттілігі  – үлкендермен қарым қатынас  құру. Соның негізінде сәби адамдармен пракикалық қарым қатынасқа түседі, кешірек бұл затты тану және сөйлеу арқылы жүзеге асады.

Л.С.Выготский бойынша, психикалық дамудың қозғаушы күші ол – оқу. Психикалық процесс әрекетпен бірігіп  қалыптасқан кезде, жақын аймақтық даму зонасында болады, оқытушының дамуының өзекті формасына айналады. Жақын аймақтық даму зонасы феномен  баланың психикасының дамуына оқытудың жетекші рольді алатынын дәлелдейді. Егер оқыту дамудан ілгері жүрсе, онда ол жақын аймақтық даму зонасында  жатқан басқа да психикалық функцияларды оятып, өмірге келтіреді. 

А.Н.Леонтьевтің жетекшілігімен кейінгі зерттеулер баланың психикалық дамуындағы әрекеттің рөлін ашты: субъект өзі әрекет етпесе, ешқандай да психикалық даму процестері жүзеге аспайды. Даму үрдісінің өзі әрекеттің  қалай ұйымдастыруына байланысты жүреді. А.Н.Леонтьев: «Әрекеттің кейбір түрлері  сол кезеңде жетекші болып, тұлғаның ары қарай дамуына үлкен септігін тигізеді, басқалары- азырақ ықпал етеді, кейбіреулері дамуда басты рөлде  болса, келе ілері бағынышты рөлінде  болады. Сол себепті, психиканың дамуы  жалпы іс-әрекетке байланысты емес, сол кезеңдегі жетекші әс-ірекетке байланысты», -  деп атап көрсетті. А.Н.Леонтьевтің еңбектерінің нәтижесінде жетекші іс-әрекет баланың психологиялық жасынан көрсеткіші, психика дамуын кезеңге бөлу критерийі ретінде қарастырылады.

Психологтар өз зерттеулерінде психикалық дамуында іс-әрекеттің рөлі маңызды екенін дәлелдеді: заттармен  әрекет ету арқылы субьект өзіндік  қозғалыс түседі.

 

2.3. Психикалық  дамудың биогенетикалық теориялары

К.Бюлердің дамудың үш сатысы теориясы. Аустрия психологы К.Бюленр дамудың үш сатысы теориясын ұсынды: инстинкт, дрессура және интелект. Оларды мидың жетілуі және қоршаған ортамен  қатынастың күрделенуімен байланыстырып  қана қоймай, әрекетпен байланысты қанағаттануды уайымдаудың дамумен  байланыстырады.

Дамудың  бірінші кезеңі (инстинкт деңгейі) инстинкттік қажеттілікті қанағаттандыру нәтижесінде, яғни әрекетті орындап болғаннан кейін, жүзеге асуымен сипатталады. Жаңаны меңгеру  деңгейінде (дрессура) қанағаттану, әрекетті орындау үрдісіне ауысады, «жүйелі  қанағаттану» орын алады. Міндеттерді  интелектуалды шешу кезеңінде алдын-ала  қанағаттану сезімі орын алтын жағдайлар  да бар. Мұндай жағдайда Бюлер бойынша  мінез-құлықтың эволюциялық дамуы  қанағаттануға ауысумен «соңынан басына қарай» белгіленеді. Сондықтан мінез-құлық  дамуының негізгі қорғаушы күші-қанағаттанудың «соңынан басына қарай» ауысуы. К.Бюлер  бұл схеманы онгенезге ауыстырды. К.Бюлер бұл схеманы онтогенезге  ауыстырды. Л.С.Выготский К.Бюлер  адам дамуының өзгеше принципін елемей, биологиялық және әлеуметтік мәдени деректерді дамудың айрықша бір  мәніне келтіруге тырысты дейді. К.Бюлер жас ерекшелік психологиясының  барлығында психикалық дамуға тұтас  биологиялық үрдіс ретінде қарайды.