Тулга теориясы

Блокадты сана (бір елді я қаланы күшпен қоршап, не саяси, не әскери, не экономика жағынан елмен я  басқа қаламен қатыстырмай бөліп  тастау) ... мемлекет құрылуының алғашқы  жылынан бастап ақ ұстанған совет  адамдары   санасына сыртқы жаулардың шабуыл қоқан-лоққысымен байланысты күнделікті қауіпті сезінуін қалыптастырған саясаты. Әр уақытта потенциалды агрессор (жүргізуші, жаулап алу мақсатымен шабуылдаушы) ролінде әр түрлі елдер қатысып отырады, атап өтер болсақ: Англия, Германия, АҚШ тары, Финляндия, Япония, Қытай және т.б.  Кейбір жағдайлардағы бұндай қауірткенулерге негіздер бар, мысалы 1941 жылғы шитлерлік “үшінші рейхтың” СССР ге шабуылы. Бірақ нақты қауіп-қтер болмаса да, насихатшы органдар потенциалды агрессормен байланысты шарасыз соғыс алдында қорқыныштарды айтып отырды. 90 жылдардың   басына дейін Ресей адамдарының менталитетінде, әрдайымғы “өмір үшін күрестегі” бар мүмкіндіктер мақұлданғанындай істелетін, елге “арандатылмаған шабуылдан” шиеленісті – күтіп отыру сақталып қалды. Ядролы соғыс алдындағы қорқыныш, нақты бір адам санасындағы барлық ауыртпалықтармен, “ядролық жоюдан” жылжитын қауіп-қатерден өзін, балаларын құтқару мұқтаздығын ақтау және шыдау дайындығын қамтамасыз етті.

 

11-лекция

Жеке тұлға теориясының постулаттары

(1 сағат)

Жоспары:

 

1. А.В.Петровский жеке  тұлға жайлы;

2. А.Н.Леоньтев жеке  тұлға жайлы;

3.Э.В.Ильенков жеке  тұлға жайлы; 

 

Пайдаланылатын әдебиеттер тізімі

Негізгі:

1. Асмолов А.Г. Психология личности:
2. Басов М.Я. Избр. психологич. произв. М., 1975.
3. Божович Л. И. Личность и ее формирование в детском возрасте. М., 1968.
4. Брушлинский А.В. О субъекте психологии. М., 1995.
5. Лурия А.Р. Мозг человека и психические процессы. Т. 1. М., 1963; Т. 2. М., 1970.
6. Мясишев В.Н. Психология отношений. Москва—Воронеж, 1995.
7. Петровский А.В. Вопросы истории и теории психологии. М., 1984.
8. Петровский А.В., Ярошевский М.Г. История и теория психологии. Ростов-на-Дону, 1996.
9. Петровский В.А. Личность в психологии. Парадигма субъектности. Ростов-на-Дону, 1996.
10. Психология развивающейся личности/Под ред. А.В. Петровского. М., 1987.
11. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. Т. 1, 2. М., 1989.

 

Лекцияның мәтіні:

Бірінші: “Жеке тұлға құрылымындағы  табиғилық, органикалылық жақтары  мен кескіндері оның әлеуметтік қаматмасыз етілген элементтері ретінде қатысады ... жеке тұлғадағы биологиялылық әлеуметтік сияқты өзгерген түрде болады” (А.В.Петровский).

Екінші: “Іс-әрекет қоөғалысы, оның күшею  процесі, ең алдымен тиісті ситуациялардағы ... билеу объектісі ретінде, сондай-ақ іс-әрекетті потенциалды (жиынтық) шектеу ретінде қатысуы да мүмкін, осы жағдайда мақсатты жорамалдау сферасындағы субъект мүмкіндіктерінің тарылуы ретінде сипатталған, шектеуліліктің қажетті алынып тастауына апарады. Бұл шектеулілікер олардың билеуіне бағытталған, арнайы іс-әрекеттерін оятады. Осылармен жеке тұлғаның өзіндік белсенділігі анықталады” (В.А.Петровский).

Үшінші: “Индивид^жеке тұлға; бұл қоғамда  индивидтілікке иеленуші ерекше қасиет, жекелік жүйелі болады, сондықтан  аса сезімтал қасиет, бұл қасиетті иеленуші толық сезімтал болса да, индивидке барлық жүре пайда болған және туа берілген қасиеттер тән”  (А.Н.Леонтьев).

Төртінші:  “Жеке тұлға “денелілігін”  сонша тар шеңберде ұғынушы, оның алдымен барлық заттық, заттық-көрнекілік жиынтығында көруші философ-материалист сол индивидтің басқа индивидке қатынасы, құрылған және олардың еңбегімен құрылатын заттардың жанама түрдегі, анығырақ осы заттар әрекеті арқылы “жеке тұлға құрылымының” сырын индивидтің органикалық кеңістігінен іздейді, сондықтан жеке тұлғаның ішкі кеңістігі – парадоксты (әдеттен тыс)” (Э.В.Ильенков).

Бесінші: “Жеке тұлға, жеке тұлға  арасындағы тұрақты байланыс, яғни оның әрбір қатысушысы үшін бірлескен  іс-әрекет мәні, құндылығы, мазмұнымен жанама түрде түсініктіболуы мүмкін. Бұндай жеке тұлға арасындағы байланыс қолайлы бұзылмайды, олар нақты, бірақ жаратылысынан “жоғары сезімталды”. Олар нақты индивидтік қасиеттерде оорнатылған, бірақ олардың жиынтығы емес, олар зерттеушіге топтың әрбір мүшесінің жеке тұлғалық көрінуінде берілген, бірақ олар сонымен қатар, осы жеке тұлғалық көріністерді жанамаланушы сол топтық іс-әрекетінің ерекше қасиеттерін көрстетеді, онда индивид аралқы байланыс жүйесіндегі әрбір ерекше позицияларды анықтаушы, жеке тұлғаның мағыналық жүйелерімен байланысты, кең – қоғамдық қатынастар жүйесінде, жеке тұлғаның мәнді білімі бар.” (А.В.Петровский).

Алтыншы: “Индивидтің жеке тұлғалылығы  оның психологиялық түсінігінің  үш аспектісінде (аспект – құьылыс, фактілерді түсіндірудегі жай) болады: интриандивидті, интериндивидті және таиндинидті атрибуциялары (атрибут –заттың я құбылыстың өзінен бөлінбес қасиеті, не ерекше бөлігі). Тек осы талған аспекттердің бірлігінде жеке тұлға өзінің құрылысы жағынан, өзінің құрылымын ашады. Ол индивидтің басқа адамдардағы оның солармен байланысы, сондай-ақ ондағы - әлеуметтік тұтастық өкілі ретінде әлеуметтік іс-әрекеттегі саналы түсінігін білдіруші және жанама түрі ретінде қатысады” (В.А.Петровский).

Жетінші: “Максимилизация постулаты, онда индивидтің ондағы теоретикалық гипотезаларынан шығатын максималды персонализацияға (персонально – жекелеп, арнайы, дербес) талпынуы болады: 1) оның индивидуалдылығын көрсету жоспарында құныдлыққа ие ретіндегі кез-келген қабылданған уайымдары, пероснализациядағы қажеттілігінің маңызын арттырады және индивидтің саналы түсінігін меңігеруге болатын басқаның маңызды ізденістерін анықтайды; 2) және индивид өзінің индивидуалдылығының нақты бір жағдайдағы персонализацияға қолайлы жақтарын анықтауға және жүзеге асыруға талпынатын қарым-қатынастың кез-келген ситуациясы. Оны жүзеге асырудың мүмкін еместігі өзіндегі және заттық іс-әрекеттегі жаңа мүмкіндіктеріне  ізденіске әкеп соғады; 3) Қарым-қатынастағы екі немесе оданда көп серіктерінің ішінен субъект бірнеше бірдей жағдайлардағы персонализацияға максималды адекваттылықты кім қамтамасыз етсе соны жоғары бағалайды. Максималды бұзылмайтын персонализацияны кім қамтамасыз етсе жоғары баға соған берілуі – ұқсас жағдай. Үшінші айнымалылық интенсивтілік персонализацияға қажеттілік” (А.В.Петровский, В.А.Петровский).

Сегізінші: “Даму көзі мен жеке тұлға пікірлері индивид аралық қатынастар (Қандай да бір даму деңгейіндегі топтар) жүйесінде пайда болатын ... персонализациядағы жеке тұлға қажеттілігі мен осы бірлестіктегі объективті қызығушылық арасындағы қарама-қайшылықта, индивидке референтті, оның индивидуалдылығының осы бірлестік дамуы мен қызмет ету жағдайына және ерекшеліктеріне, міндеттеріне сәйкес келетін көріністерін қабылдауда ... жеке тұлға онтогенез (және “социогенез” –А.П.) сатыларының иерархиялық орналасуының қалыптасуында, жеке тұлға дамуының сипаттамсы ол қосылған және интегралданған топтық даму деңгейінде берілуінде қатысады” (А.В.Петровский).

 

12-лекция

Жеке тұлға теориясының  методологиялық негізі

 

(1 сағат)

Жоспары:

1. Жеке тұлға теорияларына  талаптар;

2. Методологиялық принциптер

 

Пайдаланылатын әдебиеттер тізімі

Негізгі:

1. Асмолов А.Г. Психология личности:
2. Басов М.Я. Избр. психологич. произв. М., 1975.
3. Божович Л. И. Личность и ее формирование в детском возрасте. М., 1968.
4. Брушлинский А.В. О субъекте психологии. М., 1995.
5. Лурия А.Р. Мозг человека и психические процессы. Т. 1. М., 1963; Т. 2. М., 1970.
6. Мясишев В.Н. Психология отношений. Москва—Воронеж, 1995.
7. Петровский А.В. Вопросы истории и теории психологии. М., 1984.
8. Петровский А.В., Ярошевский М.Г. История и теория психологии. Ростов-на-Дону, 1996.
9. Петровский В.А. Личность в психологии. Парадигма субъектности. Ростов-на-Дону, 1996.
10. Психология развивающейся личности/Под ред. А.В. Петровского. М., 1987.
11. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. Т. 1, 2. М., 1989.

 

Лекцияның мәтіні:

ХХ ғасырдың 30 жылдарынан бастап жеке адамдарды зерттеуде ең бір қарқынды кезең белсенді бағыт ала бастады. Соның нәтижесінде жеке адам туралы түрлі теориялар қалыптасып қазіргі  бұл теориялардың 48 нұсқасын бөліп  көрсетуге болады. Бұл теориялардың негізіне 5 көрсеткішті жатқызамыз.

1.Мінез құлықты түсіндіру тәсілі;

2.Жеке адам туралы мәлімет;

3.Жеке адамдарға деген көзқарас;

4.Жас ерекшелігі;

5.Жеке адамдарды сипаттайтын  ұғымдар.

Мінез-құлықты  түсіндіру жолдары бойынша жеке адам туралы теорияларды негізінен психодинамикалық, социодинамикалық, және ракционисттік деп бөлуге болады.

Психодинамикалық теориялар  типіне жеке тұлғаны сипаттаушы және психологиялық және ішкі субьективтік мінездемесіне сүйене отырып әректтерін түсіндіретін  теориялар жатады. Егер К.Левин ұсынған символикавлқ көріністегі формулалы теорины пайдалансақ онда B– құлық, F - функционалды тәуелділік, P - жеке адамның ішкі субьективті психологиялық көріністері, E - әлеуметтк орта, онда психодинамикалық теорияның символикавлқ көрінісі мынадай үлгіде болады:

B = F ( P )

Социодинамикалық теориялар жеке адамның мінез – құлқының сыртқы орта әсеріне тәуелді және ішкі күйіне мән бермейді деп түсіндіріледі. Оладың мәні символикалық түрде:

B = F ( E )

 Интеракционисттік теориялар бойынша адамның мінез-құлқының мәселесін шешудегі әрекеттері сыртқы және ішкі факторлардың әсерінен пайда болады. Мұндай әрекеттер адамның өзекті әрекеттерін басқарады.Символикалық түрде:

B = F ( P,E )

Теорияларды типтерге бөлудің келесі негізі - тұлға –мәліметтер алу жолы. Осы тұрғыдан барлық теорияларды эксперименталды жэне эксперименталды емес деп бөлуге болады. Эксперименталды теорияларға тәжірибе барысында жинақ мәліметтерді сараптау және жалпылау арқылы құрастырылған теориялар жатқызылады. Эксперименталды емес теория авторлары эксперимент жасамай-ақ өмірден алған байқа сүйеніп, теориялық түрде талдап қорытады.

Тұлғаға құрылымдық және динамикалық құрылым көзқарастағы авторлар тұлға теорияларын басқаша  және құрылымдық теория үшін басты мәселе - тұлға құрылымын оны сипаттауға көмектесетін ұғымдар жуйесін анықтау. 1 тақырыбы - тұлға дамуындағы кайта құрылу, өзгерістер оның динамикасы болып табылатын теориялар динамталъ аталады. Сонымен қатар бірқатар теориялар жас кезеңдік педагогикалық психология шеңберінде пайда болған. Олар дамуындағы шектелген жас кезеңін қарастырады, туылғаннан орта мектепті бітіргенге дейінгі, яғни нәресте бс ерте бозбалалык шакка дейінгі. Кейбір, басқа теория авторлары тұлға дамуын бүкіл өмір бойында бақылайды.

Тұлға теорияларын  жіктеу кезінде көңіл бөлінетін нәрселер: ішкі қасиеттері, тұлғанын, қырлары мен қасиеттері немесе ол сыртқы көріністері, мысалы, мінез-құлқымен жасаған іс-әрекеті. Осылай қасиеттер теориясын бөліп қарастыруға болады. Бұл теорияларының қағидаларына орай, барлық адамдар бір бірінен жеке, тәуелсіз қырларының жиынтығы мен даму дәрежесі бойынша ажыратылады, бірнеше адам бір адамның мінез-құлықтартарын байқап, оларды жалпылау арқылы тұлғаға біртұтас сипаттама бере алады, Тұлға қырларын бағалаудың екінші жолы барлық адамдарды типологиялық топтарға біріктіруді жорамалдайды. Мұндай топқа кіретін адамдардың психологиялық сипаттамалары жақын, мінез-құлықтары ұқсас. Сонда әрбір типологиялы психологиялық сипаттамалары өзгеше, баскаға ұқсамайды деген сөз.

Тұлға теорияларының жіктелуін  қарастырған тек Р.С Немов қана емес. Б.В.Зейгарник теориялардың пайда болуы және жағдайларына тәуелді мазмұнды-мағыналық және тарихи аспектілерде қарастырған. Ол келесі теория топтарын бөліп көрсетеді мен неофрейдизмнің тұлға теориялары, гуманистік тұлғалары, экзистенциалды психологияның тұлға теориясы, әлеуметтік мектебінің тұлға теориялары және т.б. Осылардың кейбіреулерін жалпы түрде карастырайық.

Қазіргі кезде тұлға  зерттеуде жеті негізгі тұлға  теорисы дамыды. Әрбір бағыт өзінің теориясымен және өзінің құрылымымен ерекшелінеді.

Тұлғаның психологиялық  сипаттамасы. Қазіргі кезде психологияның ерекшелігі психиканы зерттеуші бағыттың көптігі тұлға теориясының кеңдігі мен мәселенің күрделілігі психологияның, алдында тұрған теориялық міндеттерге және ғылымның қажеттіліктеріне байланысты. Тұлға - психологиялық сипаттамасы, бірқалыпты жоғары даму жүйесі, индивидуалды қажеттіліктермен қамтамасыз ететін, және белгілі бір жағдайларда адамның тұрақты жүріс-тұрысы.

Тұлға теориясы - бұл болжамдардың жиынтығы мен немесе тұлға дамуының табиғаты мен механизмінің болжамы.

Тұлға теориясын тек  түсіндіруге тырысып қана қоймай ол адамның жүріс-тұрысын сипаттайды .

13-лекция

Жеке тұлғаның онтологиялық моделі

(1 сағат)

Жоспары:

1. Жеке тұлғаның негізгі  категориялары;

2. Үш методологиялық  дәлелді міндеттер;

3. Теория принциптеріне  жауап беруші принциптер;

 

Пайдаланылатын әдебиеттер тізімі

Негізгі:

1.  Ананьев Б. Г.  О проблемах современного человекознания / АН СССР, Ин-т  — М.: Наука, 1977.

2.Братпусь Б. С. Психологические  аспекты нравственного развития личности. М.: Знание, 1977.