Тулга теориясы

Зерттеулердің, бірінші  кезеңі яғни философиялық-әдеби кезең  көне ойшылдардың жұмысынан  басталып, XIX ғ. басына дейін жалғасқан. Бұл кезеңдеп тұлға психологиясының негізгі мәселелеріне адамның енегелік және әлеуметтік табиғаты жөніндегі сұрақтар жатады. Тұлға туралы алғашқы анықтамалар айтарлықтай ауқымды. Ол анықтамаларға адамны бойындағы бар нәрсе, оның жеке басына деп саналатынын бері жатқызылған: биологиясы,психологиясы,мүлігі,мінез-құлқы, мәдениеті және т.б. Тұлға туралы осындай түсінік кейін уақытқа дейін сақталыпты. Нақты мазмұнға толы, тұлғадан бөлек көптеген басқа да түсініктер мен ғылыми категориялары бар психологияшіл мұндай анықтама өте көп, болып табылады.

XIXг. бірінші он жылдығында тұлға психологиясының мәселелерімен философтармен қатар дәрігер-психиатрлар да айналыса бастады. Олар ең бірінші рет клиника жағдайында науқасқа тұлға ретінде жүйелі түрде байқаулар жүргізіп, оның жүріс-тұрысын, өзін-өзі ұстауын жақсырақ түсіну үшін өмір тарихын зерттей бастаған. Психикалық ауруларды   диагностикалау және емдеумен байланысты кәсіби қорытындылар ғана жасалып қоймай, адамзат баласының табиғаты жөнінде жалпы ғылыми қорытындылар да көрсетілген. Философиялық-әдеби кезеңмен салыстарғанда клиниалық кезеңде тұлға ерекше құбылыс деген түсінік мағынасы айтылған. Психиатрлардың аса мән бергені - әдетте, науқас адамнан табылатын тұлғаның   ерекшеліктері дәрігерлер тапқан ерекшеліктер барлық дені сау адамдарға тән болғанымен, наукастарда олардың көріністері гипертрофияланатыны (асырабілінетіні) аныкталды. Мысалы, күйгелектік пен ригидтілік, тежелу мен қозғыштық..

Қалыпты, патологиялық және акцентуацияланған (норманың екі варианты) тұлғаны сипаттауға мумкіндік беретін терминдерді дәрігерлер тұлғаға анықтама беру үшін қолданған. Алайда мұндай көзқарас психология үшін жеткіліксіз деп танылды. Өйткені, қалыптыалғаны тұтас сипаттау үшін ол анықтамалардың мазмұны тар, Шй анықтамаларға шектен тыс көріне бергенімен кез келген жағдайда "калыпты" деп саналатын тұлға қасиеттері (мысалы, түррлі қабілеттердің болуы, адамгершілік касиеттер) енгізілмеген.

XX г. басына дейін тұлға философиялық-әдеби және клиникалық тұрғыдан ғана зерттелсе, кейін бұл іске таным процестері мен адамның күйін зерттеумен айналысқан психологтар кірісті. Ғасыр басында психологияда тәжірибелік зерттеулер қарқынды гипотезаларды нақты тексеру және айқындалған фактілерді алу максатымен психологтар зерттеулерге мәліметтерді математикалық.-статистикалық өңдеу әдістерін енгізуге тырысқан. Осыған байланысты психологтар ұзақ жылдар бойы қалыпты тұлғаны сенімді және валидті  тестер арқылы зерттеу тәсілдерін жеткізуді алдарына мақсат етіп қойған.

Жеке тұлғаны зерттеудегі эксперименталды  кезең негізгі таным процестерін  зерттеудегі елеулі жетістіктерге  жеткен уақыттардан басталады.

Ол психология ғылымының біртұтас мінез-құлық актісін түсіндіру уақытындағы психологияның қанағаттанарлықсыздығы негізгі себеп болып  табылатын жалпы кризисті кезеңімен тура келеді.Эксперименталды психологиялық зерттеулерді Ресейде алғаш А.Ф.Лазурский, ал шет елдерде Г.Айзенк және Р.Кеттел бастады.

 

2-лекция

Жеке тұлғадаға әлеуметтілік пен биологиялылықтың өзара байланысы

(1 сағат)

Жоспары:

1. Жеке тұлға дамуының  биологизаторлық концепциясы;

2. Жеке тұлға дамуының  социологизаторлық концепциясы;

 

Пайдаланылатын әдебиеттер тізімі:

Негізгі

1. Асмолов А.Г. Психология личности:
2. Басов М.Я. Избр. психологич. произв. М., 1975.
3. Божович Л. И. Личность и ее формирование в детском возрасте. М., 1968.
4. Брушлинский А.В. О субъекте психологии. М., 1995.
5. Лурия А.Р. Мозг человека и психические процессы. Т. 1. М., 1963; Т. 2. М., 1970.
6. Мясишев В.Н. Психология отношений. Москва—Воронеж, 1995.
7. Павлов И.П. Поли. собр. соч. 2-е изд. Т. 3. Кн. 1, 2. М.-Л., 1951.

Қосымша

8. Петровский А.В. Вопросы истории и теории психологии. М., 1984.
9. Петровский А.В., Ярошевский М.Г. История и теория психологии. Ростов-на-Дону, 1996.
10. Петровский В.А. Личность в психологии. Парадигма субъектности. Ростов-на-Дону, 1996.
11. Психология развивающейся личности/Под ред. А.В. Петровского. М., 1987.
12. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. Т. 1, 2. М., 1989.

 

Лекцияның мәтіні:

 “Жеке тұлға” және “Индивидуалыдылық” Ресейлік психологтар көзқарастары бойынша бір-бірімен сәйкес келмейді. Сонымен қатар ресейлік психология ғылымында осы ұғымдардың байланысы жайында көптеген келіспеушіліктерде бар. Бұл ұғымдардың қайсысы кеңіре деген мәселелер төңірегінде мезгіл-мезгілімен ғылымда талас-тартыстар да туады. Бір көзқарас бойынша (Санкт-Петербургтық психологиялық мектеп өкілдерінің жұмыстарында көбірек көрсетілген) индивидуалдылықта оны басқаларға ұқсатпайтын өзіндегі биологиялық және әлеуметтік еркешеліктерін байланыстырады немесе “индивидуалдылық” ұғымы осы позициямен “жеке тұлға” ұғымына қарағанда кеңірек түсіндіріледі. Тағы да бір көзқарстар бойынша (Москвалық психологиялық мектеп өкілдерінде көбірек кездестіруге болатын), “индивидуалдылық” ұғымы адам құрылымының құрылысындағы үлкен емес топтық біршама сапаларын біріктіруші ең тар мағына ретінде қарастырылады. Нақты тәсілдерді негізгісі “жеке тұлға” ұғымындағы адамның әлеуметтік қатынаасы мен байланысының қалыптасу бағытындағы әлеуметтік деңгейде көрінетін сапаларының барлығы болып табылады.

Сонымен қатар жеке тұлға  қоғамдық қатынастар жүйесінің субьект  ретінде ғана қарастырылмайды, ол адамның  біртұтас интегративті, білім, сондай-ақ биологиялық, психологиялық және әлеуметтік ерекшеліктері бар психологиялық концепциялар қатары бар. Сондықтан арнайы жекелік сұрақ-жауаптар арқылы адамды толық зерттеуге болады. Бұндай айырмашылқтар адам жекелік құрылымының биологиялылық пен әлеуметтілік байланысын қарастырудағы тәсілдер пікірлерінде еркешеліктерімен келтірілген.

Биологиялылық пен әлеуметтілік байланыс мәселесі жаңашыл психологияның  негізгі мәселелерінің бірі. Психология ғылымының дамуы мен қалыпитасу поцесінде “психикалылық”, “әлеуметтілілік” және “биологиялылық” ұғымдары арасындағы мүмкін болған байланыстардың барлығы қарастырылған. Психикалық даму биологиялылыққа да әлеуметтілікке де тәуелсіз толық спонтанды роцесс ретінде және тек биологиялылық немесе әлеуметтілік даму туындысы не индивидке олардың паралелді әрекетінің ннәтижесі ретінде түсіндіріледі.

Психикалық дамудың спонатандылығы дәлелденетін концепция тобында, психикалылық биологиялылық пендп әлеуметттілікпен де ешқандай байланысы жоқ, толығымен  өзінің ішкі заңдылықтарына бағынушы құбылыс ретінде қарастырылады. Бұл концепцияда ең жақсы жағдайдағы адам құрылысына психикалық іс-әрекеттің “кең орны” роліне қойылған.

Биологиялылық концепцияларда психикалылық, организм дамуының сызықтық қызметі, осы даму соңымен бір  қатар жүруі ретінде қарастырылады. Осы концепциялар позициясында психикалық процестің барлық ерекшеліктері, адамның жағдайы мен қасиеттері биологиялылық құрылым ерекшеліктерінен анықталады, ал олардың дамуы биологиялылық заңдылықтарға ерекше бағынышты.

Осыдан адам құрылысы дамуының ерекшеліктерін ескермейтін, жануарларды зерттеуде заңдылықтар жиі қолданылады. Бұл позициядағы соңғы көрініс, психикалылық табиғаттағы өзіндік құбылыс ретіндеболмайды деген қорытынды болып табылады, солай болғандықтан барлық психикалық құбылыстарды биологиялылық (физиологгиялылық) түсіндірмелері мен түсіндіруге немеес көрсетуге болады. Тағы да бір айта кететін жайт, бұл көзқарас физиологтар арасында өте кең тарған. Мысалы, бұндай көзқарасты И.П.Павлов ұстанған. 

Қайталап жазылған ойлар  ішінен социологизаторлық  концепциялардың да көптеген түрлері бар. Бұл концепция аумағында, индивидердің психикалылық дамуы конспектілі ретінде қоғамның тарихи даму процесінің негізгі сатысы, ең алдымен рухани өмірі,мәдениетін суреттейді.

Сол сияқты едәуір айқын  мәнді концепциялардың бірін Б.Штерн көрсетті. Оның ұсынылған баян етуіндегі қайта жасау негізінде жануарлдар психикасының эволюциясы да, қоғамның рухани даму тарихы да қаматамасыз етіледі. Оның айтуынша: “Адамдық индивидтер бірінші айлық нәрестелік кезеңде ең төмен сезім басымдылығында, рефлекторлық ұғынбауы және импульсивтіліктен, сүт қоректі жануарлар стаысында болады;  екінші жарты жылыдғында, іс-әрекеттік ұстау мен әржақты еліктеушілікке дамып, ол жоғары сүтқоректі жануарлар – маймылдар жетістігіне дамып жетіледі, ал екніші жылда, тіке жүру мен сөйлеуді меңгеріп, - қарапайым адамдар жағдайында болады. Бірінші бес жылда ойындар мен ертегілерде алғашқы қауымдағы адамдар деңгейінде. Одан соң мектепке барады, оның бір міндеттерімен әлеуметтік тұтастықта едәуір ынталы нығайтылуымен, - адамның мемелекеттік және экономикалық ұйымдар мәдениетіне  енуі онтогенетикалық салыстырулар. Алғашқы мектептегі жылдар едәуір адекватты бала рухына антикалық және көне өсиеттік дүниенің қарапайым мазмұны, орта жылдар христиандық мәдениет фанатизмнің кескініде болады, ер жету кезеңінде ғана жаңа уақыттық мәдените жағдайна сәйкес келетін рухани дифференциацияға жетеді ”

Кейбір ғалымдар біренеш  ұқсатықтарды келтіре отырып, әрбір  қоғамдық ортада дамитын және әрбір  қоғамдық тарихи формация өзінің спицификасына ие тәрбие мен оқыту жүйеісн есепке алмасақ болмайды дед. Осылайша әрбір ұрапқ адамдары нақты даму сатысының қоғамдық ортасында болады және сол сатыда қалыптасқан қоғамдық қатынас жүйесіне қосылады. Сондықтан адам қщінің дамуындағы барлық өткен тарихын қайталауға , бұруға еш қажеттілік жоқ.

Адам анық бір биологиялық  түрдің өкілі ретінде туылады  деген мәліметте ешкім талспайды. Сондай-ақ адам туылған сәттен бастап нақты әлеуметтік ортада болады, сондықтан  тек биологиялық обьект  ретіндеғана  емес нақты қоғам өкілі ретінде де дамиды. Бұл екі тенденцияда адамның даму заңдылықтарында бейнеленеді және бұл екі тенденция үнемі өзара байланыста болады, психологияда бұлардың сипаттамасы мен өзарар байланысын анықтау өте қажет.  Адам психикасы даму заңдылықтарын зерттеу  нәтижелерінің көбінде адамның дамуының негізгі алғы шарты оның биологиялық дамуы юолып табылады деп көрсетілген. Индивид, оның психикалық дамуының негізгі роллінде көрентін, нақты биологиялық қасиеттер мен физиологиялық механизм жиынтығымен туылады. Бірақ бұл алғы шарттар, тек адам адами қоғамдық жағдайда кезде ғана жүзеге асады.

Адам психикасы дамуындағы биологиялылық  пен әлеуметтіліктің өзарар әрекеттестігі  мен өзарра әсер теуі мәселесні қарастыра  отырып, адам ұйымдастырылуының үш деңгейі бөлінген:  биологиялық ұйым деңгейі, әлеуметтілік ұйым және психикалық ұйым жеңгейі. Осылайша сөз биологиялылық – психикалылық - әлеуметтілік үштігінің өзарар әрекеттестігі жайлы кетіп жатқаныны ескеруіміз қажет. Үштік конмпоннеттерінің өзарар байланысын зерттеудегі тәсіл “жеке тұлға” ұғымының психикалық мәні түсінігінен қалыптасуда. Кейде психологиялық жоспардағы жеке тұлға дгеніміз не деген сұраққа жауап беруде, бұл өзімен-өзі оңай еместапсырма болып табылады және бұл сұрақ шешеімінің өзіндік атрихы бар.

Ресейдегі бірнеше психикалық мектептерде  “жеке тұлға” ұғымы, әсіресе жеке тұлғадаға биологиялылық пен  әлеуметтелік байланысы, олардың писхиккалық  дамуындағы ролі, жайлы әртүрлі түсініктер бар. Көпшілік ресейлік психологтар  “жеке тұлға” ұғымы адам ұйымдатсырылуының әлеуметтік деңгейіне жатады деген қортындыдағы көзқарастарды сөзсіз қолдаса да, жеке тұлғадағы әлеуметтілік пен биологиялылық негіздеулерінің көріну деңгейі жайлы сұрақтарда кейбір келіспеушіліктер болады. Бұл мәселеге көптеген көзқарастарды Ресейлік психологиясының басқарушысы болып табылатын Санкт-Петербургтық және Москвалық университет өкілдерінің жұмыстарынан табуға болады. Мысалы,Москвалық ғалымдар жұмыстарында көбіне жеке тұлға жамуы мен қалыптасуында маңызды ролді әлеуметтік негіздер алады деген пікрілерді кездестіреміз. Сондай-ақ Санкт-Петербургтық университет өкілдерінің жұмыстарында жеке тұлға дамуында әлеуметтік және биологиялық негіздер мақсатындағы тепе-тең деген пікірлер дәлеледенген.

Ал кейбір көзқарастар бойынша, жеке тұлғаның жеке аспектілерін зерттеудегі көзқарастар бір-біріне сәйкес келмеуіне қарамастан жалпы бұл позициялар бір-бірін толықтырып  отырады деген.

 

 

 

 

3-лекция

Психологиядағы “Жеке  тұлға” ұғымының қалыптасуы.

(1 сағат)

Жоспары:

1. Жеке тұлға – индивид,  бейне, әрекет, мотив, қатынас. Әсерленушілік

2. Жеке тұлға құрылымы;

 

Пайдаланылатын әдебиеттер тізімі:

Негізгі

1. Асмолов А.Г. Психология личности:
2. Басов М.Я. Избр. психологич. произв. М., 1975.
3. Божович Л. И. Личность и ее формирование в детском возрасте. М., 1968.
4. Брушлинский А.В. О субъекте психологии. М., 1995.
5. Ломов Б.Ф. Системность в психологии. Москва—Воронеж, 1996.
6. Лурия А.Р. Мозг человека и психические процессы. Т. 1. М., 1963; Т. 2. М., 1970.
7. Петровский А.В. Вопросы истории и теории психологии. М., 1984.

Қосымша

8. Петровский А.В., Ярошевский М.Г. История и теория психологии. Ростов-на-Дону, 1996.
9. Петровский В.А. Личность в психологии. Парадигма субъектности. Ростов-на-Дону, 1996.
10. Психология развивающейся личности/Под ред. А.В. Петровского. М., 1987.
11. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. Т. 1, 2. М., 1989.

 

Лекцияның мәтіні:

Психологиялық ғылымда “тұлға”  категориясы іргелі ұғымдардың қатарына жатады. Бірақ “тұлға” ұғымы  тек  психологияға тән емес, ол барлық қоғамдық ғылымдармен зерттеледі, оның ішінде философиямен, әлеуметтанумен, педогогикамен, т.б. Сонда психологиялық ғылым шеңберінде тұлғаны зерттеу спецификасы неде және психологиялық тұрғыдан тұлға дегеніміз не?

Алдымен сұрақтың екінші бөлігіне жауап  беруге тырысайық. Мұны жасау оңай емес, себебі тұлға деген не деген сұраққа барлық психологтар түрліше жауап береді. Олардың жауаптары мен ойларының әр қилы болуы тұлға феноменінің күрделі екендігін білдіреді. Осы орайда И.С.Кон былай деп жазады: “Бір жағынан, ол нақты индивидті әрекет субьектісі ретінде, оның барлық жеке бас қасиеттерімен, әлеуметтік рольдерімен бірге белгілейд. Екінші жағынан, тұлға индивидтің әлеуметтік қасиеттері ретінде, осы адамның басқа адамждармен тура немесе жанама өзара әрекеттесуі нәтижесінде түзілген бойындағы әлеуметтік маңызы бар қасиеттердің жиынтығы ретінде түсіндіріледі. Тұлғамен қарым-қатынасқа түсетін адамдар оны еңбек, таным және қарым-қатынас субьектісінде көреді ”.

Ғылыми әдебиеттегі тұлға анықтамаларының  әрқайсысы тәжірибелік зерттеулермен  және теориялық негіздеулермен бекітілген, сондықтан “тұлға” ұғымын қарастырғанда оларды ескеру қажет. Тұлға деп жиі әлеуметтік даму барысында бойына әлеуметтік және өмір үшін маңызды қасиеттерді жинаған адамды атаймыз. Демек, тұлға сипаттамалары қатарына адамның генотиптік және физиологиялық ұйымдасуымен байланысты ерекшеліктер жатқызылмайды. Адамның танымдық психикалық процестерінің немесе әрекеттерінің жеке дара стилі даму ерекшеліктерін сипаттайтын қасиеттер тұлға қасиеттері  қатарына жатқызылмайды, ал адамдар мен қоғамға қатысты көрініс беретін қасиеттер тұлғаның қасиеттері болып саналады. “Тұлға” ұғымының мазмұнына, көбінесе басқа адамдарға қатысты маңызды іс-әрекеттерді анықтайтын қасиеттерді де қосады.